Dövlət Maliyyəsi Nədir

5.1. Əlavə dəyər vergisi

Dövlət və bələdiyyə maliyyəsinin əsasları

Dövlət maliyyəsi (public finance) – dövlətin vergiqoyma, borclanma və xərc siyasətini analiz edən iqtisadiyyatın bir sahəsidir. Dövlət maliyyəsi dövlətin yaşamasının və onun fəaliyyət göstərməsinin maddi cəhətdən təmin edilməsinə xidmət göstərən dövlət pul vasitələri fondlarının yaranması, bölgüsü və istifadə edilməsində cəmiyyətin iqtisadi münasibətləri məcmusu. Dövlət maliyyəsi iqtisadi münasibətlərin məcmusudur. Bunun əsasında pul resursları fondu yaradılır və geniş təkrar istehsal prosesi üçün istifadə olunur. “Dövlət maliyyəsi – dövlətin öz funksiyalarını gerçəkləşdirməsi üçün zəruri olan fondların yaranması və istifadəsi üzrə pul münasibətləri sistemidir.”

İctimai sektora nəzəri prizmadan aşkarlanan şərhləri və maliyyənin izahına aid müasir yanaşmaları nəzərə alsaq, dövlət və bələdiyyə maliyyəsinin mahiyyətini aşağıdakı kimi xarakterizə etmək olar:

Dövlət və bələdiyyə maliyyəsi – İctimai məhsullar istehsalını və başqa ictimai idarəetmə funksiyalarının gerçəkləşməsi üçün zəruri olan pul resurslarının formalaşması və istifadəsi prosesi və bu prosesin effektiv idarə edilməsidir.

övlət büdcəsi gəlirlərinin təsnifatı (classification of state budget revenues) – dövlət büdcəsi gəlirlərinin yaranma mənbələrinə görə qruplaşdırılmasıdır. Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin hazırladığı Azərbaycan Respublikası dövlət büdcəsinin gəlirlərinin təsnifatına əsasən, dövlət büdcəsinin ümumi gəlirləri 4 bölmədə və 18 köməkçi bölmədə qruplaşdırılır, köməkçi bölmələr isə, öz növbəsində, paraqraflara ayrılır. Dövlət büdcəsi gəlirlərinin qruplaşdırıldığı bölmələr və köməkçi bölmələr aşağıdakılardır:

I. Vergilərdən daxilolmalar

1. Gəlirlərdən (mənfəətdən) vergilər

1.1. Əhalidən tutulan gəlir vergisi

1.2. Mənfəətdən (gəlirlərdən) vergi

1.3. Əmtəə-material dəyərlərinin yenidən qiymətləndirilməsindən daxilolmalar

2. Məcburi dövlət sosial sığorta haqları

3. Əməkhaqqı fonduna və işçi qüvvəsinə vergilər (ehtiyat)

4. Mülkiyyətdən vergilər

4.2. Əmlak vergisi

4.3. Hədiyyələrdən və vərəsə qalan əmlakdan vergi

4.4. Qiymətli kağızlarla əməliyyatlardan vergi

5. Mal və xidmətlərdən alınan daxili vergilər

5.1. Əlavə dəyər vergisi

5.2. Aksiz vergisi

5.3. Malların istifadəsinə, yaxud istifadə hüququ verilməsinə vergilər

5.4. Hər hansı bir fəaliyyətlə məşğul olmaq üçün vergilər

5.5. Mədən vergisi

6. Xarici iqtisadi fəaliyyətlə bağlı vergilər (gəlirlər)

II. Vergi olmayan gəlirlər

7. Mülkiyyətdən və sahibkarlıq fəaliyyətindən gəlirlər

7.1. Büdcə təşkilatlarının xüsusi vəsaitlərinin daxilolması

7.2. Maliyyə və qeyri-maliyyə müəssisə və idarələrindən vergi olmayan daxilolmalar

7.3. Xarici dövlətlərdən mülkiyyətlə bağlı gəlirlər

7.4. Xarici qeyri-dövlət strukturlarından mülkiyyətlə bağlı gəlirlər

7.5. Daxili xüsusi sektordan daxil olan mülkiyyətlə bağlı gəlirlər

7.6. Mülkiyyətdən daxil olan sair gəlirlər

8. İnzibati tədiyələr və rüsumlar

9. Cərimə və sanksiyalar üzrə daxilolmalar

10. Dövlət idarəçiliyi daxilində dövlət qulluqçularının sosial təminat və təqaüd fondlarına ayırmalar (ehtiyat)

11. Vergi olmayan sair daxilolmalar

III. Əsaslı gəlirlər

12. Əsaslı vəsaitlərin özəlləşdirilməsi

13. Dövlətin maddi ehtiyatlarının satışından daxilolmalar

14. Torpağın və qeyri-maddi aktivlərin satışından daxilolmalar

15. Qeyri-rəsmi mənbələrdən əsaslı ödənişlər (transferlər)

IV. Rəsmi qaydada alınan vəsaitlər (transferlər)

16. Xaricdən alınan vəsaitlər

17. Digər səviyyəli büdcələrdən alınan vəsaitlər

Qeyd etmək lazımdır ki, 1-ci (vergilərdən daxilolmalar) və 2-ci (vergi olmayan gəlirlər) bölmələrin cəmi büdcənin cari gəlirlərini əmələ gətirir. Cari gəlirlərə 3-cü (əsaslı gəlirlər) və 4-cü (rəsmi qaydada alınan vəsaitlər) bölmələr üzrə gəlirlər əlavə edildikdə büdcənin ümumi gəlirləri alınır.

Dövlət büdcəsinin xərcləri (budget expenditures) – dövlət idarəetmə səviyyələrinə uyğun olan məlumatları və yerli büdcələr haqqında məlumatları əhatə edir və dövlətin fəaliyyətinin maliyyələşdirilməsi üçün nəzərdə tutulmuş vəsaiti əks etdirir. İctimai təyinatına görə büdcə xərclərinin strukturu dörd qrupa bölünür: iqtisadiyyat sahələri, sosialmədəni tədbirlər, müdafiə, idarəetmə. Xərclərə, həmçinin, borc kimi verilən istiqrazlar (qaytarılmış kreditləri çıxmaqla) və dövlət tərəfindən iqtisadiyyatın digər bölmələrinə verilən ssudanın digər növləri də daxil edilir. Dövlət xərcləri – geniş mənada bu, dövlət büdcəsindən həyata keçirilən bütün xərclərdir. Lakin bəzi hallarda bu termini büdcə vəsaitlərinin bilavasitə dövləti funksiyaların (məsələn, dövlət idarəetməsinin və milli müdafiənin təşkili, hüquq-mühafizə və məhkəmə xidmətlərinin təmin edilməsi və s.) icrasının maliyyələşdirilməsinə yönəldilmiş hissəsini fərqləndirmək üçün istifadə edirlər.

Bələdiyyələrin maliyyəsinin əsasları haqqında Azərbaycan Respublikasının qanununda deyilir:

Yerli büdcə bələdiyyə statusuna uyğun olaraq özünüidarəetmə prinsiplərini reallaşdırmaq, Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası və qanunları ilə müəyyənləşdirilmiş bələdiyyə səlahiyyətlərini həyata keçirmək üçün formalaşan və istifadə olunan maliyyə vəsaiti. Yerli büdcə bələdiyyə büdcəsi olub dövlət büdcəsinin tərkib hissəsi deyil.

Maddə 7. Yerli büdcənin gəlirləri
1. Yerli büdcənin gəlirlərinə aşağıdakılar aid edilir:
1.1. fiziki şəxslərdən torpaq vergisi;
1.2. fiziki şəxslərdən əmlak vergisi;
1.3. yerli əhəmiyyətli tikinti materialları üzrə mə`dən vergisi;
1.4. bələdiyyə mülkiyyətində olan müəssisə və təşkilatlardan mənfəət vergisi;
1.5. küçə (divar) reklamının yerləşdirilməsi və yayımı üçün ödəniş;
1.6. kurort rüsumu, mehmanxana rüsumu, avtomobillərin dayanacaqları üçün rüsum və qanunla müəyyən edilən digər yerli vergi və ödənişlər;
1.7. Azərbaycan Respublikasının dövlət büdcəsindən verilən dotasiya və subvensiyalar;
1.8. Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə uyğun olaraq bələdiyyə əmlakının özəlləşdirilməsindən və icarəyə verilməsindən gəlirlər, lotoreyalardan daxil olan vəsait, habelə bələdiyyələrin fəaliyyətindən əldə edilən digər gəlirlər;
1.9. fiziki və hüquqi şəxslərin, beynəlxalq təşkilatların və fondların maliyyə yardımları və qrantları;
1.10. dövlət əhəmiyyətli tədbirlərin və dövlət orqanlarının qərarları nəticəsində yaranan xərclərin ödənilməsi üçün maliyyə vəsaiti.
2. Bu maddənin 1.1 – 1.6-cı yarımbəndlərində göstərilən yerli vergi və ödənişlərin hesablanması, ödənilməsi və güzəştlərin verilməsi qaydası, habelə dərəcələrinin aşağı və yuxarı həddi qanunla müəyyən edilir, tətbiqinin zəruriyyəti və konkret dərəcələri isə bələdiyyələrin qərarları ilə müəyyənləşdirilir.
3. Qanunvericiliklə nəzərdə tutulmuş qaydada bələdiyyələr yerli əhəmiyyətli məsələlərin maliyyələşdirilməsi üçün bu maddənin 1.6-cı yarımbəndində göstərilən yerli vergi və ödənişlər, habelə könüllü birdəfəlik ödənişlər barədə qərarlar qəbul edə bilərlər. Könüllü birdəfəlik ödənişlər barədə qərarlar nəticəsində əldə olunan vəsait yalnız məqsədli tə`yinatı üzrə istifadə olunur.

Maddə 8. Yerli büdcələrin xərcləri
1. Yerli büdcələrin xərclərinin həcmi və istiqamətləri bələdiyyələr tərəfindən müəyyənləşdirilir.
2. Yerli büdcə bələdiyyənin idarəetmə xərcləri, sosial-məişət, yaşayış, mədəniyyət və idman obyektlərinin, habelə əhalinin ümumi istifadəsində olan küçə, həyət və bağların saxlanması xərcləri nəzərə alınmaqla bələdiyyələrin müəyyən etdiyi xərc normativləri əsasında formalaşdırılır.
Yerli büdcələrdə həmçinin yerli sosial müdafiə, sosial və iqtisadi inkişaf, habelə ekoloji proqramların maliyyələşdirilməsi üçün xərclər nəzərdə tutula bilər.
3. Dövlət büdcəsindən dotasiya alan yerli büdcənin xərclərinin hesablanmasında tətbiq olunan normativlər dövlət büdcəsinin xərclərinin proqnozlaşdırılması üçün tətbiq olunan xərc normativlərindən yüksək ola bilməz.
4. Dotasiyanın maksimum həddinin hesablanmasında dövlət büdcəsinin proqnozunda xərc normativləri və ərazinin respublika maliyyə resurslarının formalaşmasında xüsusi çəkisi nəzərə alınır.
5. Əlavə səlahiyyətlərin həyata keçirilməsi üçün qanunvericilik və icra hakimiyyətləri tərəfindən ayrılan məqsədli vəsait, o cümlədən subvensiya hesabına xərclərin maliyyələşdirilməsi yerli büdcənin məxaric hissəsində ayrıca sətrlə göstərilir.
6. Xərclərinin öz gəlirləri ilə tə`min olunmayan hissəsi (yerli büdcənin kəsiri) dövlət büdcəsindən alınan dotasiya ilə örtülə bilər.

Dövlət Maliyyəsi Nədir

Adi bir səviyyədə insanlar tez-tez “maliyyə” sözünü səhv işlədirlər və bunu yalnız müəyyən miqdarda pul adlandırırlar. Bu, “dövlət maliyyəsi” anlayışı ilə qarışıqlığa səbəb ola bilər. Əslində nə deməkdir? Dövlət maliyyəsi nədir

Elmi tərif

Dərsliklər və ensiklopediyalarda “dövlət maliyyəsi” termininin müxtəlif tərifləri verilir. Bəlkə də ən qısa olanlardan biri Vikipediya tərəfindən sitat gətirilir: “Dövlət maliyyəsi, dövlətin bu və ya digər şəkildə iştirakçı olduğu pul münasibətlərinin təşkili formasıdır.” Məşhur İnternet mənbəyi “Böyük Sovet Ensiklopediyası” na da istinad edir. Burada dövlət maliyyələri iqtisadi münasibətlər məcmusu, dövlətin öz orqanlarını qoruması və özünə xas olan funksiyalarını yerinə yetirməsi üçün lazım olan vəsaitlərin təhsili və bölüşdürülməsi sistemi kimi müəyyən edilir. Digər formulalara elmi ədəbiyyatda da rast gəlmək olar. Ancaq sadə dillə desək, aşağıdakıları deyə bilərik. Dövlət maliyyəsi, hökumətin pul alması, paylaması və xərcləməsidir. Dövlət maliyyəsinin pul fondu olmadığını başa düşmək vacibdir. Həm də bu konsepsiya dövlət büdcəsi ilə qarışdırılmamalıdır. İkincisi, dövlət maliyyə sisteminin tərkib hissələrindən yalnız biridir.

Dövlət maliyyəsinə nələr daxildir

• Federal büdcə. Dövlət pulunun yaradıldığı və xərcləndiyi sənədləşdirilmiş bir plandır;
• Büdcədənkənar fondlar. Bunlardan ən əhəmiyyətlisi Rusiyanın Pensiya Fondu, Sosial Sığorta Fondu (FSS) və Məcburi Tibbi Sığorta Fondudur (MHIF);
• Rusiya Federasiyasının təsis qurumlarının büdcələri: respublika, ərazilər, vilayətlər və federal əhəmiyyətli şəhərlər;
• Rusiya Federasiyasının təsis qurumlarının büdcədənkənar fondları.

Rusiyadakı iki dövlət maliyyəsindən danışırlar. Birincisi, federal orqanların maliyyəsidir, ikincisi federasiya subyektlərinə aiddir. Bələdiyyə səviyyəsi ümumiyyətlə buraya daxil edilmir.

Bundan əlavə, dövlət maliyyəsinin əhatə dairəsinə aşağıdakılar daxildir:

• vergi sistemi – əhali və müəssisələrdən vergi və rüsumların toplanması;
• dövlət büdcəsinə vergi daxilolmaları. Bunlar, məsələn, dövlət əmlakının istifadəsindən və ya satışından əldə edilən gəlirdir;
• dövlət krediti bir ölkənin vasitəsi ilə xaricdən və ya öz vətəndaşlarından və təşkilatlarından borc götürdüyü bir vasitədir.

Dövlət, korporativ maliyyəni (bir şirkət və ya təşkilatın pulu necə idarə etdiyi) və fərdi maliyyəni (ev təsərrüfatları ilə əlaqəli) əhatə etmir.

Nəzarət

Dövlət maliyyəsi aşağıdakılar tərəfindən idarə olunur:

• Dövlət başçısı. Rusiyada bu ölkənin prezidentidir;
• qanunverici orqanlar – ilk növbədə parlament (Federal Məclis). Dövlət maliyyəsi sahəsində qanunlar qəbul edir;
• icra agentlikləri. Bunlar, ilk növbədə, ölkənin hökuməti, Rusiya Bankı, Maliyyə Nazirliyidir.

Funksiyalar

Dövlət maliyyəsi bir neçə funksiyaya malikdir. Beləliklə, onlar ümumiyyətlə fərqlənir:

1. Yenidən paylama funksiyası. Dövlət mövcud bütün mənbələrdən vahid bir fonda pul toplayır və müxtəlif sahələrə yönəldir. Bu vəziyyətdə, iqtisadiyyatın bəzi sahələrindən gəlirlər digərlərini dəstəkləməyə, “zəngin” bölgələrdən – yoxsullara və s. Məsələn, neft və qaz pullarının bir hissəsi mədəniyyət və ya tibb sahələrini maliyyələşdirməyə, dövlət işçilərinə maaş vermək üçün xərclənir.
2. Tənzimləmə. Vergilərin azaldılması və artırılması, ləğvi və quraşdırılması ilə hökumət ölkədəki iqtisadi və ya istehlakçı fəaliyyətinə təsir göstərə bilər, prioritet sektorları dəstəkləyir. Vəsaitlərin bölüşdürülməsi ilə, ən əhəmiyyətlisi, səlahiyyətlilər baxımından, sahələr və istiqamətlər daha çox alır.
3. Nəzarət. Pul toplayaraq paylayan dövlət iqtisadiyyatda gedən prosesləri izləyir və onlara nəzarət edir.

Bəzən stimullaşdırıcı, reproduktiv, stimullaşdırıcı, planlı və sosial kimi funksiyaları da ayırırlar.

Facebook

You’re using a browser that isn’t supported by Facebook, so we’ve redirected you to a simpler version to give you the best experience.

Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyi-ը Ֆեյսբուքում է: Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyi-ի հետ կապվելու համար միացեք Ֆեյսբուքին այսօր։

Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyi-ը Ֆեյսբուքում է: Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyi-ի հետ կապվելու համար միացեք Ֆեյսբուքին այսօր։

Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyi

@maliyye.gov

Լուսանկարներ
Տեսանյութեր
Լուսանկարներ
Տեսնել բոլոր լուսանկարները
Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyi մասին

Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyi Azərbaycan Respublikasında maliyyə siyasətini həyata keçirən və dövlət maliyyəsinin idarə olunmasını təşkil edən mərkəzi icra hakimiyyəti orqanıdır. Nazirliyin aparatı, Dövlət Xəzinədarlığı Agentliyi, Dövlət Borclarının və Maliyyə Öhdəliklərinin İdarə Edilməsi Agentliyi, Dövlət Maliyyə Nəzarəti Xidməti və Nazirliyin yerli bölmələri onun vahid sistemini təşkil edir. Naxçıvan Muxtar Respublikasının Maliyyə Nazirliyi də qurumun sisteminə daxildir. Maliyyə Elm-Tədris Mərkəzi, Məlumat-Hesablama Mərkəzi, “Maliyyə və uçot jurnalı redaksiyası” MMC və “Bakı Konqres Mərkəzi” Nazirliyin strukturuna daxil olmayan tabeliyindəki qurumlardır.