Dunya tarixi xronologiya

ketishiga hamda bir xalqning ikkinchi xalq kalendarini o’zlashtirib olishini

Dunya tarixi xronologiya

Tarixi sənədlərin və hadisələrin müasir xronoloji sistemi o dərəcədə ənənəvi xarakter alıb ki, çox zaman tarixdə müxtəlif zaman sistemlərinin olması haqqında məlumat unudulur. Müasir dövrümüzdən və 400-500 il əvvəldən danışarkən, biz zamandan əvvəl «bizim eramız», min il əvvəldən danışarkən isə «eramızdan əvvəl» ifadəsini işlədirik. Lakin “bizim padşahın ilində” ifadəsini heç cür təqvimdə yerləşdirə bilmir, uzun axtarışlar və hesablamalardan sonra bu padşahın ilini təqvimlə müəyyən edə bilirik. Xristian təqvimindən əvvəl işlədilən Yuli Sezarın təqvimi qərb dünyasında işlədilən ən uzunömürlü təqvim sayılır. Xristian təqviminin hesablanması xristian-monax Dionisiy tərəfindən həyata keçirilmişdir. İsa Məsihin doğum ilini Romanın əsasının qoyulmasından sonra 754-cü ildən götürən Dionisinin sistemi ilk dəfə İtaliyada, sonra isə Fransa və Almaniyada istifadə olunmağa başlandı. Mənbələrin yaranma tarixinin müəyyənləşdirilməsinin mürəkkəbliyi ilk növbədə müxtəlif region və ölkələrin müxtəlif astronomik hesablama metodlarından və təqvim sistemlərindən istifadə etməsi idi. Məhz buna görə tarix elmində xronoliji sistemlərin öyrənilməsi və bir sistemdən digərinə keçidin hesablanması tədqiqatçılar üçün əhəmiyyət kəsb edən əməliyyatdır.
Çox zaman tarixi hadisə və mənbələrin yazılma tarixini müəyyənləşdirmək üçün xronoloqlar hər konkret il üçün
ayrıca xronoloji cədvəl hazırlayırlar. Xristian dünyasında Qərb və Şərq təqvimi fərqləndiyi kimi, islam dünyasında da hicri təqviminin yaranması, hicri təqvimindən başqa sistemlərə keçmə üsulları, hicri təqviminin hesablanması problemi mövcuddur. Hicri təqviminə görə il 12 aya bölünür və 354 (355) gündən ibarətdir. Qriqoryan təqvimi
ilə hicri təqvimi arasında 10 (11) gün fərq mövcüddür. Bu
təqvimlərin birindən o birinə keçən zaman bu günlər nəzərə alınır. Hicri təqvimindən qriqoryan təqviminə keçmək üçün bir neçə sistemdən istifadə edilir. Bunların ən sadəsi aşağıdakıdır:
H=Q-622+(Q-622/32)
H-burada hicri, Q isə qriqoryan təqvimidir.
Qriqoryan təqvimindən hicri təqviminə keçərkən aşağıdakı düsturdan istifadə olunur:
Q=H+622-(H/33)
Tarixdə mənbə və hadisələrin tarixiləşdirilməsi bəzən
müəyyən inzibati-idarə sistemləri əsasında aparılır və belə hallarda tarixi hadisə və sənədin dəqiq ilini müəyyənləşdirmək mümkün olmur. Məs., 312-ci ildə Roma imperatoru Konstantin vergilərin yığılması üçün iddia sistemi təsis etmişdir. 15 ildən ibarət bu sistemin əhatə etdiyi mənbə və sənədlər normal qəbul edilən təqvim ilinə görə deyil, sistemin siklinə uyğun tarixləşdirilmişdir. Bu sənəd və mənbələrin dəqiq ilinin
müəyyən edilməsi üçün xronoloqlar 312-ci ili başlanğıc il kimi götürərək, mənbədə verilən ildən onu çıxıb 15-ə bölürdülər. Mənbə və hadisələrin tarixinin dəqiqləşdirilməsində ortaya çıxan bir problem də illərin müxtəlif region və ölkələrdə müxtəlif aylardan başlanmasıdır. Məs., yunan və Konstantinopol
təqviminə görə il sentyabrın 1-də başlanırdı. İmperiya və Sezar dövründə təqvim b.e. 312-ci ilində sentyabrın 24-də, 313-cü ilində isə yanvarın 1-də başlamışdır.
Qədim təqvimlərdə ilin mart ayında başlanmasına daha
çox təsadüf olunur. “Mart təqvimi”nin yaranması da məhz bu ənənə ilə bağlıdır. Müsəlman hicri təqvimində də il məhz mart ayından başlanır. Çox zaman ay təqvimi adlanan bu təqvim ayın bütün nöqtələrdə hərəkətini izləyərək, onun ayın yenidən eyni gündə hansı nöqtədə olmasını qeydə alır. Bu sikl 15 ildən bir baş verir və bu cür hesablama b.e.YI əsrindən başlanır. Tarixdə qeydə alınmış təqvim sistemlərindən biri də günəş
təqvimidir. Bu sistem 28 ildən ibarətdir və ayın günlərinin həftənin günləri ilə mümkün əlaqəsinə əsaslanır. Siklin sonunda başlanğıcda olduğu gün qeydə alınır. Hal-hazırda isttifadə etdiyimiz və qriqorian adlanan
təqvim qədim günəş təqvimi ilə müqayisədə, 10 gün fərq qeydə alınmaqla qəbul olunub. Bu təqvim romalıların bir ili 365 gün qəbul etməsinin, uzun ilin xüsusiyyətlərini nəzərə almaq və roma təqvimindən 10 gün çıxmaq şərtilə qəbul edilmişdir. Papanın elan etdiyi dekretə əsasən 1582-ci il oktyabrın 4-ü 1582-ci il oktyabrın 15-i kimi qəbul edilmişdir.
Təqvim sistemində baş verən bu ciddi dəyişikliklər XYIII
əsr tarixi ədəbiyyatında qədim və yeni stil kimi qeydə alınır. Təqvim sistemindəki dəyişikliklərin təkcə tarix üçün deyil, cəmiyyət üçün də mühüm problemlər yaratmasına baxmayaraq, yeni dövrdə bir sıra sosial-siyasi axınların təsiri altında Avropada təqvim sistemində dəyişikliklər baş vermişdir. Məs., Böyük Fransa burjua inqilabı dövründə Fransada ayların adları belə dəyişdirilmişdir. Sözsüz ki, həmin dövrü tədqiq edən tarixçi bu faktları nəzərə almalıdır. Beləliklə, tarixi mənbə və hadisələrin dəqiq yaranma və baş vermə tarixinin müəyənləşdirilməsi, mövcud saxtalaşdırmaların
aradan qalıdırılması üçün tarixçi həm də xronoloq
olmalı, təqvim sistemləri, onların hesablanması və bir-birlərinə keçid mexanizmini bilməlidir.
Mənbə:Ş.Məmmədova Tarixin nəzəri problemləri.

1-Mavzu: Xronologiya fanining vujudga kelishi va taraqqiyoti

1-Mavzu : Xronologiya fanining vujudga kelishi va taraqqiyoti.
Peja:
1. Xronologiya haqida tushuncha bering. Tarixiy xronologiyaning ahamiyati, astronomik xronologiyaning predmeti va geoxronologik davrlashtirish haqida tushuncha bering.

Xronologiya vaqt o’lchovi haqidagi fan. Xronologiya so’zi grekcha “xronos” –

vaqt, “logos” – fan deganidir. Xronologiya ikkiga bo’linadi: matematik (astronomik)

va tarixiy xronologiya. Astronomik xronologiya osmon jismlari harakatini hisoblab

aniq astronomik vaqt o’rnatiladi. Uning asosida soniya, daqiqa, soat, kecha-

kunduz, sutka, xafta, oy, yillar, asr, eralar bilan hisoblaydi. Vaqtni hisoblash

kalendar (taqvim) lar asosida hisoblanadi.

Tarixiy voqealar sanalari haqidagi to’g’ri va noto’g’ri ma’lumotlarni o’zida

talkin etgan manbalar tarixiy xronologiyaning ob’yekti hisoblanadi.

Bu ilmiy fanning predmeti bo’lib, u yoki bu shaklda

berilgan sana axboroti xizmat qiladi. Shu axborotlarga asoslanib, xronolgiya

ma’lumotlari va uslublarini qo’llab, olimlar tarixiy faktlar va xujjatlarning paydo

bo’lish vaqtini aniqlaydilar. Buning uchun esa har bir xalq yoki davlatning u yoki

bu davr (tarixiy davr) dagi vaqt sanog’i kelib chiqishi va xususiyatlarini bilish

zarur. Tarixiy xronologiya o’z oldiga ikki vazifani qo`yadi: nazariy va amaliy.

Birinchi vazifa shundan iborotki, tarixiy taraqqiyotda vaqt sanoq sistemasini

o’rganish, hamda ular o’zaro munosabatni o’rnatish va bir xronologik sanadan

ikkinchisiga o’tish prinsiplarini ishlab chiqishdir.

Ikkinchisi shundan iboratki, yuqorida qayd etilganlarni amalga oshirish

uchun voqealar sanasini hozirgi zamon erasiga va umumiy qabul qilingan yil

sanoq sistemasiga ko’chirish orqali tarixiy voqealar sanasini tavsiflash va aniqlik

Xronologiyaning asta-sekin taraqqiy eta borishi natijasida uning vazifalari

ham ancha kengayadi; olimlar uning ma’lumotlari va uslublaridan

manbashunoslik va tarixiy muammolarga doir masalalarni hal etishda

Yordamchi tarix fanlar orasida xronologiya muhim fanlardan biri

hisoblanadi, chunki tarixning istalgan bir bo’lagini o’rganishning asosiy sharti

voqealar ketma-ketligi va sanani aniqlash ilmini o’rganishdir. Xronologiya

uslublariga tayanib, tarixchi tarixiy xujjatlar va raqamlarning aniq sanasini

o’rnatadi. Bu vazifani to’g’ri yechish uchun ma’lum bir xalqning u yoki bu tarixiy

davr bo’yicha shakllanishi va o’ziga xos xususiyatlari davrini sanashi bilan zarur.

Shuni hisoinga olish kerakki, vaqtni hisoblash masalasini birgina davlat

chegarasida ko’rib chiqish jiddiy qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Dunyo

xalqlarining ko’p asrlardan buyon mavjudligi ular o’rtasidagi iqtisodiy, siyosiy va

madaniy aloqalar kalendar sistemalaridagi ko’pgina elementlarning qo’shilib

ketishiga hamda bir xalqning ikkinchi xalq kalendarini o’zlashtirib olishini

tezlashtirdi. Bundan tashqari, ko’p millatli davlatlardan vaqt hisobi turli

millatlarda turlicha bo’lishi mumkin. Ba’zi mamlakatlarda kalendar sistemasida

quyosh vaqti hisobi hukmron bo’lsa, boshqalarida vaqt hisobi oy taqvimi bo’yicha

olib borilgan. Bu vaqt usullarini o’rganish uchun har bir tarixchi yer shari

xalqlarida vaqt hisobi paydo bo’lish va taraqqiy etish jarayoni bilan hamda barcha

asosiy kalendar sistemalari bilan tanishuvi lozim.

Vaqt va uni hisoinga olish zarurligi haqidagi tasavvur odamlarda qadim

zamonlarda xo’jalik hayoti zaruriyati asosida vujudga kelgan. Vaqt hisobi birliklari

qilib doimiy takrorlanib turgan tabiat hodisalari olingan. Bular: kun va tundan

iborat bo’lgan sutkalar, osmonda oyning paydo bo’lishi, fazalarining almashinuvi,

ko’rinmay qolishi, ya’ni oy va yerning quyosh atrofida yillik aylanishi edi.

Asta-sekin vaqtni aniqlash ehtiyoji oshgan. Buning uchun esa osmon jismlari

harakatini ko’proq kuzatish zarur edi va bu esa o’z navbatida astronomiya fanining

rivojlanishini talab etadi. Shuning bilan birga boshqa masala paydo bo’ladi: ya’ni

sutkalar, oylar, yillar o’rtasidagi munosabatni aniqlash kerak edi. Bu masalani

yechish uchun murakkab matematik hisob-kitoblarni olib borishga to’g’ri keldi.

Natijada qadim zamonlardan amaliy xronologiya sohasida astronomiya va

matematik ma’lumotlarning qo’llanila boshlanishi asta sekin bu bilimlar

sistemasini ilmiy fanga aylantira boradi.

Tarixiy xronologiya masalalarini yechish bilan shug’ullangan insonlarning

nomlarini asrab qola olmagan. Biroq, bizga ma’lumki Qadimgi Gretsiyada

Eratosfen, Kalipp, Qadimgi Rimda esa Varron, Senzorin, Ptolemey, Manrobiy

asarlarida xronologiya masalalari yoritilgan. Rim kalendarini yaxshilashda

astronom Sozigen (er.avv. I asr)ning katta xizmatlari bor. Uning ishlab chiqqan

kalendari Yuliy Sezar tomonidan er.avv. 48-yilda qabul qilingan va u Yuliy

kalendari nomini olgan. Bu kalendar hozirgi zamon yil hisobiga asoslanadi.

O’rta asrlarda iqtisodiyot va madaniyatning, diniy urf-odatlarning

rivojlanishi xronologiyaning kelgusida yanada mukammallashuviga olib kelgan.

O’rta asrlarda mavjud bo’lgan xilma-xil xronologik va kalendar sistemasini turli

mumlakatlar va turli xalqlarning xo’jalik va madaniy jixatdan o’zaro

munosabatlarida to’sqinlik qilar edi. Shu sababdan ham VI asrda bu sistemalarni

bir xil qilish, ya’ni xalqlar uchun 525-yilda Rim monaxi kichik Dionisiy yechadi,

ya’ni u Iso payg’ambarning tug’ilish sanasini hisoinga olib, xristian erasiga asos

soladi. VII asr boshida esa islom dini asoschisi Muhammad zamonidan barcha

musulmonlar uchun yagona oy kalendari qonuniylashtirilgan va har bir yangi oy

va yangi yil oyning tug’ilganidan (hiloldan) boshlangan.

VII asr oxiri va VIII asr birinchi choragida angliyalik monax solnomachi

Bedniyning xronologiya haqidagi asari dunyoga keladi. U “Olamning olti yoshi”

haqidagi asarida xristian erasi asosini himoya qilib chiqadi.

XI asr boshida ensiklopedist olim Abu Rayxon Beruniyning “O’tmish

xalqlardan qolgan yodgorliklar” asari yaratiladi va unda barcha xalqlarga oid

bo’lgan eralar va diniy bayramlar yoritilgan edi.

XI asr ikkinchi yarmida yashab o’tgan shoir Umar Xayyom ham musulmon yil

hisobi sistemasi tarixini o’rganish va bu sistemani ishlab chiqishda o’z xissasini

qo’shgan edi. U aniq quyosh taqvimini tuzib chiqdi va “Jalol” yoki “Malik” erasini

tuzdi, bu era 1079-yil 15-martdan boshlandi.

XII asrda o`rta asr rusiyasida cherkov bayramlarini o’tkazish va xususan

solnomadagi voqealarni sanalash bilan bog’liq masalalarni yechish uchun

xronologiya masalalariga qiziqish paydo bo’ladi. Xuddi shu davrda novgorodlik

Kirikning xronologik asari yaratilgan. Pravoslav cherkovi uchun Rus davlatida bir

necha marta kalendar ma’lumotlarini tuzish ishlari olib borilgan.

Italiyalik A.Lili va I.Dantilarning mehnati natijasida 1582 yilda yangi

kalendar sistemasi yaratiladi va uni Rim papasi nomi bilan “Grigoriy kalendari”

deb ataladi. 1583-yilda esa Fransuz olimi J.Skaligerning “Vaqt hisobini yaxshilash

haqida” deb nomlangan asari nashrdan chiqdi.

Eratosfen Kirenskiy (eramizgacha 276-194-yillar) taniqli qadimgi matematik

bo’lib Aleksandriya va Afrikada ishlagan, o’z vaqtida Misrdagi Aleksandriya

Grek matematigi Klavdiy Ptolomey (eramizgacha II asr) astronomiyaga oid

,,Almagesta,, asarini yozadi.

Varron qomusiy olim edi. U 600 dan ziyod kitob yozgan bo’lib, ularning ko’pi

xronologiyaga bag’ishlangan.Tarixiy xronologiya fani rivojiga Abu Rayhon

Muhammad ibn Ahmad al-Beruniy ham katta xissa qo’shgan. Beruniy arab , fors

tillarida asar yozgan. U sansikrit , grek , suriya va Qadimgi yahudiy tillarini bilgan.

Solnomalar tavsifi haqidagi ko’plab tadqiqotlar XVII asrda Fransuz monaxi D.Petavi

tomonidan amalga oshirildi. Umumiy tarif va xronologiya tarixini XIX asrda nemis

olimi L. Ideler keyinroq esa nemis olimi Ortinsed tomonidan yaratilgan. XIX asrda

xronologiya sohasidagi ishlar avvalo alohida turdagi solnomalarni chuqurroq

o’rganish va xalq kalendarlari asosida vaqtni belgilashga bag’ishlandi. Ko’plab

ishlar qadimgi tarixdagi solnomalarni hozirgi sistemamizga o`girish, mashhur

manbalar asosida boshqaruv yillarini, masalan: fir’avnlar (Misrda), Arxondlar

(Afinada), konsul va imperatorlar (Rimda), Rim papasi, Patriarxallar faoliyatini

aniqladilar. Tarixiy xronologiyaning rivojlanishida uning arxeologiya va boshqa

fanlar bilan aloqasi muxim ahamiyatga egadir. Yangi ko’proq tarixiy xronologiyada

informatsion hisoblash texnikalarining qo’llanilishi ham ahamiyatlidir.

O’zbekistonning mustaqillikka erishishi respublikamiz xronologiya sohasida

jiddiy xronologiyasini chuqur va to’laqonli o’rganishga imkoniyat yaratdi. Tarix

sohasining rivojlanishida mamlakatimiz rahbariyati ayniqsa respublikamiz

Prezidenti I.A. Karimovning e’tibori katta bo’lib bu esa tarixiy xronologiyaning

rivojlanishida yangi qirralarini ochmoqda. Tarixiy xronologiya kalendarning

rivojlanishi va o’zgarishi bilan chambarchas bog’liqdir. Turli xalqlar turli tarixiy

vaqtni xilma–xil tarzda hisoblaganlar.

Hozirgi paytda kalendar bu – turli mamlakatlarda vaqt hisobi sistemasi bo’lib

uning asosida tabiatning davriy hodisalari osmon jismlari harakatlari, vaqt

oraliqlarining hisobi olib boriladi. Kalendar rivojida aniqrog`i kalendar sistemasida

turli tarixiy jarayonlar xo’jalik sharoitlari xalqlarning hayoti o’z aksini topgan.

Kalendarni o’rganish tarix fanining xronologiyasiga kirib uning vazifasi turli

hodisalar va xujjatlar sanalarini tuzishdan aniqlashdan iborat.

XVII asrda Fransuz olimi D.Petaviy va boshqa yevropalik olimlar o’z asarlarida

yil hisobi sistemalarini amaliy maqsadlarda o’rganish masalalarini yoritganlar.

XVIII asrda esa Rossiya olimlarining tarixiy asarlarida xronologiyaga e’tibor

kuchayadi. V.N.Tatihev “Rossiya tarixi” asarida maxsus bob ajratadi va uni “Vaqt

hisobi va yil boshi” deb ataydi.

Yevropada xronologiya mustaqil ilmiy tarixiy fan sifatida XVIII asrda

shakllanadi. Rossiyada esa XIX asr boshidan boshlab xronologiya maxsus tarixiy

fan sifatida rivojlana boshlaydi.

Yaqin va O`rta Sharqda esa xronologiyaga ilm sifatida qiziqish IX-X asrlarda

Abbosiylar sulolasi xalifaligida paydo bo’lgan, tarixnavislik bilan bog’liqdir. Bu

davrda yashagan arab tarixchilari o’zlariga xos bo’lgan “dunyo tarixlarini”

yaratishgan. Ularning kitoblarida bo’lib o’tgan voqealar tarixning dastlabki nuqtasi

“dunyo yaratilishi” va payg’ambarlar davriga, keyingi pog’onasi Qadimgi Eron

shoxlari va Sosoniy podshoxlari tarixiga, oxirgi qismi esa bevosita arablar va islom

tarixiga bag’ishlangan.
2. Yevropada xronologiya fanining vujudga kelishi va taraqqiyoti.

XVI asrda fransuz olimi J. Skaliger tarixiy xronologiyada tizimlashtirishni
amalga oshirdi. U yulian uslubidagi solnomalar tahririni ishlab chiqadi.
1583-yilda J. Skaliger «Vaqtni hisoblash yuzasidan yangi tadqiqot» nomli
ими ini с ’Ion qiladi. 1582-yilda italyan olimlari A. Liliya va I. Danti yangi
knlendarni tuzib chiqadi. Bu kalendar tarixda Grigoriy kalendari nomi
Inlan shuhrat qozonadi. XVII asrda fransuz monaxi D. Petavi ham vaqtni
hisoblash yuzasidan tadqiqotlar olib boradi.XVIII asrda Rossiya olimlari ham xronologiya faniga oid ko’plab tadqiqotlar olib borgan. «Rossiya tarixi» kitobining birinci jildida V.N. latishev yozgan maxsus bir bob «Yilning boshida vaqtni hisoblash»

deb nomlanadi. Bu davrda M. V. Lomonosov, M.M. Sherbatov, I.N. Boltin va
Л .1.. Shleser xronologiya bilan jiddiy shug’ullandilar. XVIII asrga kelib
Ycvropada xronologiya mustaqil tarixiy fanga aylandi. Bunga bir qator
ungliyalik matematik va astronomlar o’z hissasini qo‘shdilar. XVIII asr
o’rtalarida lord Chesterfildning tashabbusi bilan mamlakatda Grigoriy
kalendari qabul qilindi.
1825-1826-yillarda nemis astronomi X.L. ldeler tomonidan yozil-
gnn ikki jildlik «Matematik va texnik xronologiya», L. Brossening
«Xronologiya texnikasiga doir» (SPb., 1868), F. Kaltenbrunnerning «Gri­
goriy kalendari islohoti tarixidan» (Vena, 1876), О . E. Gartmanning
«Rim kalendari» (Leypsig., 1882), Y.I. Makdonaldning «Xronologiya va
kalendar» (London., 1897) asarlari xronologiya fanining taraqqiyotida
asosiy o’rinni egalladi.
«Rossiya davlati tarixi» kitobining birinchi jildida N.M. Karamzin
Oadimgi Rusda yil hisobi to‘g‘risida ma’Iumot beradi. XIX asrning
birinchi yarmida V. Shteyngel va K. Trominlar yilnoma va kalendar
masalasini tadqiq qiladi. P.V. Xavskiy Rusda yilnomalar tarixiga oid
tadqiqotlar va yulian kalendarini Grigoriy kalendariga taqqoslashga
doir xronologik jadvallarni tuzadi. 1850-yilda D.M. Perevoshikovning
«Pravoslav cherkovida qabul qilingan vaqtni hisoblash qoidasi» nomli
kitobi nashr qilindi. XIX asr oxirlarida D. I. Prozovskiy nasroniylikkacha
bo’lgan davrda slavyan-rus vaqt hisobi va Qadimgi Rusda soatni hisoblash
asoslarini ishlab chiqdi.
XX asrga kelib xronologiya tarixning asosiy yordamchi fanlaridan
hiriga aylanadi. Bu davrda Quyosh. Oy-quyosh va Oy kalendarlariga doir
tadqiqotlar yuzaga keladi. 1906-1914-yillarda nemis olimi F. Ginsel uch
iilddan iborat «Matematik va texnik xronologiya» nomli kitobini yozadi.
Zamonaviy xronologiyaning rivojlanishida E. Meyer (1904), R. Parker
(1950) Misr kalendarlari), M.M. Underxil (1921)hindlarda xronologiya
lani, M. Maler yahudiy kalendarlari. S.G. Morley (1954) maya xalqlarida
vaqt hisobi, X. Mitsman Rim xronologiyasi (1957), E. Bikerman qadimgi
dunyo xronologiyasi (1966), R. Noygebauer, A.E. Shtamp, V. Grumel kabi
tadqiqotchilarning xronologiya uslublari va nazariyasiga oid tadqiqotlari
katta ahamiyat kasb etdi.XIX asr oxirlarida Rossiyada Yulian kalendarini

isloh qilish bo;yicha
maxsus komissiya tuziladi. Unga mashhur olim D. I. Mendeleyev
boshchilik qiladi. XX asr boshlarida xronologiya faniga oid ko‘plab ilmiy
tadqiqotlar olib borildi. N. V. Stepanov «Yangi uslub va provaslav pasxasi»
(1907) nomli kitobida yangi kalendarga o‘tish zaruratini ta’kidlaydi. Olim
tomonidan 1909—1915-yillarda rus solnomalari kalendari, Qadimgi Rus
yil hisobi, mart va sentabr ultramart uslublari o’rganiladi va tadqiqotlar
jamlanib, 1917-yilda «Kalendar-xronologiya ma’lumotnomasi» nashr
qilinadi.
1918-yilda Rossiyada Grigoriy kalendari qabul qilinadi. Natijada
yangi kalendar sistemasiga oid ko’plab ilmiy-ommabop tadqiqotlar
olib boriladi. I.F. Polak «Kalendarning o‘zgarishi» (1918) va «Vaqt va
kalendar» (1928), O. A. Doblash-Rojdestvenskiy «Insonlar qanday qilib
yilni hisoblashni o‘rganadilar» (1922), N. I. Idelson «Kalendar tarixi»
(1925), M. Mate, N. Sholkolarning «Hozirgi, o‘tmishdagi va kelajakdagi
kalendarlar» (1931) kabi asarlari o’sha izlanishlar mevasidir.
1938-yilda V. K. Nikolskiyning «Bizning yil hisobimizning paydo
bo’lishi», 1941-yilda L. Klimovichning «Bayramlar va islom ro’zalari»
nomli kitoblari nashr qilinadi. N. G. Berejkovning «XV asrgacha bo’lgan
rus solnomalari xronologiyasi» nomli maqolasi va «Rus solnomalari
xronologiyasi» (M., 1963) nomli monografiyalari xronologiya faniga oid
muhim taqiqotlardan biridir. Muallif rus solnomalarida mart, sentabr
va ultramart uslublarida berilganligini isbotlaydi va rus solnomalari
xronologiyasini o’rganishning uslublarini ishlab chiqadi.
1954-1956-yillarda Birlashgan Millatlar Tashkilotida yanada mu-
kammal va barcha xalqlar uchun yagona bo‘lgan yangi kalendarni
yaratish masalasi muhokama qilinadi.’ Natijada bir qator mamlakatlarda
kalendarlarning astronomik asosi va yilni hisoblashning yangi uslublariga
oid ilmiy tadqiqotlar yuzaga keladi. Jumladan, G. D. Mamedbeyli (1961),
I. A. Orbeli (1961) musulmon yil hisobi, M.R. Rahimov tojiklarda yil
hisobi (1957) va G. Mcherlidze qadimgi gruzin yil hisobi bo‘yicha
tadqiqotlar olib boradilar

3. O‘rta Osiyo olimlarining xronologiya fani rivojlanishiga qo‘shgan hissalari.
O’rta asrlarda xronologiya yanada rivojlanib bordi. Xronologiya
rivojiga O’rta Osivolik olimlar, jumladan Ahmad al-Farg‘oniy (797-865),
Abu Rayhon Beruniy (973-1048), Umar Xayyom (1048-1131) va Mirzo
l ilug’bek (1394-1449) katta hissa qo‘shdi.
Ahmad al-Farg‘oniy. Ahmad al-Farg‘oniy ilmi-hay’at (falakiyotshu-
noslik – astronomiya, riyoziyot – matematika) va jo‘g‘rofiya (geografiya)
lanlari bilan shug‘ullandi hamda qator ilmiy asarlar yozib qoldirdi.
Ahmad al-Farg‘oniy al-Ma’mun topshirig’iga binoan Damashqdagi
rasadxonada osmon jismlari harakati va ularni aniqlash, yangicha «zij»
yaratish ishlariga rahbarlik qildi.
Ahmad al-Farg‘oniyning «Kitob al-harakat as-samoviya va javomi’
ilm an-nujum» (Samoviv harakatlar va umumiy ilmi nujum kitobi) asari
astronomik asar hisoblanadi. Bu asar «Astronomiya asoslari haqidagi
kitob» nomi bilan ma’lum bo‘lib, 1145—1175-yillardan Yevropada lotin
tiliga tarjima etilgan. Olim «Alfraganus» nomi bilan G‘arbda shuhrat
topadi. Uning mazkur asaridan asrlar davomida Yevropa universitetlarida
asosiy darslik sifatida foydalanilgan, chunki bu kitob zamonasining
astronomiya haqidagi eng muhim va zarur boigan bilimlarini o’z ichiga
olgan edi. Ahmad al-Farg‘oniyning «Yerdagi ma’lum mamlakatlar va
shaharlarning nomlari va har bir iqlimdagi hodisalar haqida» asari ham
mashhur. Asarda Yerning yumaloqligi, bir xil osmon yoritqichlarining
turli vaqtda ko’tarilishi. tutilishi va bu tutilishlar har bir joyda turlicha
ko’rinishi. masofalar o’zgarishi bilan ularning ko’rinishi ham o’zgarishi
haqida qimmatli mulohazalar bildiriladi.
Abu Rayhon Beruniy. Abu Rayhon Beruniy Sharqning eng yorqin va
ulug’ siymolaridan biri hisoblanadi. Uning «Al-osor al-boqiya ani-l-qurun
al-holiya» («Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar»), («Xronologiya»),
«Qonuni Mas’udiy» asarlarida xronologiya faniga oid ko’plab ma’lumotlar
berilgan.
Abu Rayhon Beruniy «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar»
asarida arab, eron, so’g’d. xorazm, vunon kalendari hamda asosiy vaqt
birliklari, turli vaqt o’lchovi tartiblari haqida batafsil ma’lumot bergan.
Olim har bir xalqning o‘z tarixi borligini ta’kidlar ekan, ularning nafaqat
tarixi, balki vaqt hisobi hamda kalendarlari ham bir-biridan farq qilishini
ta’kidlaydi. Abu Rayhon Beruniy «Movarounnahr otashparastlari, ya’ni Xorazm va
So’g’d aholisi ishlatadigan oylarni» bayon etadi, Movarounnahr]iklarning
kalendaridagi oylarining soni va yilning, uzunligiga ko‘ra eronliklar
kalendariga o’xshashi, faqat ovlarning boshlanishi orasida farq borligini
ko’rsatib o’tadi. Abu Rayhon Beruniy xorazmliklar kalendaridagi oylar
va kunlarining nomlarini ham keltirib o‘tadi. Xorazmliklar «isfandorajiy»
(o‘n ikkinchi) oyining oxiriga qo’shiladigan ortiqcha besh kunning
birinchisini oyning birinchi kuni nomi bilan atab, qolgan kunlarga ham
birin-ketin keyingi kunlarning nomlarini berishlarini aniqlaganini
ta’kidlaydi. «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asaridan turkiy xalqlar
o’n ikki hayvon nomi bilan ataluvchi muchal kalendari va ularning
nomlari haqida ham ma’lumot olish mumkin. Qolaversa, eronliklarning
kalendaridagi o‘n ikkita oy nomini ham shu asarda uchratish mumkin.
Eronliklar tuzgan kalendarda har bir oy 30 kundan hisoblanib,
qo‘shimcha 5 kun o’n ikkinchi oy oxiriga qo’shilgan. Abu Rayhon
Beruniyning ko‘rsatishicha, bu 5 kun qadimgi eron tilida «panji»,
«andargoh» deb atalgan. Keyinchalik. bu nom arabchalashib, «andarjoh»
deb o‘zgartirilgan. Bu besh kun «o’g’irlangan kun», deb ham atalgan,
ular biror oy kunlari hisoblanmagan. Eronliklar ularni «obonmoh» bilan
«ozarmoh» olrtasiga qo’yib, har bir oy kunlariga berilgan nomlardan
boshqa nomlar bilan ataganlar. Eron kalendarida bir yil uch yuz oltmish
besh kun boMgan. Ular chorak kunlar bir oy boMmaguncha hisobga
olmaganlar. Bu bir yuz yigirma yilda bir marta bo’lgan. Shunda ortiqcha
oyni yil oylari qatoriga qo‘shganlar va u o‘n uchinchi oy bo‘lgan. 0 ‘sha
yilni kabisa yil deb, ortiqcha oy kunlarini boshqa oylar nomlari bilan
ataganlar. Abu Rayhon Beruniyning ma’lumot berishicha, ular dastlab
haftadan foydalanmaganlar. Olim bu haqida shunday ma’lumot beradi:
«Dastlab haftalarni ishlatganlar g’arb tomon aholisi, ayniqsa Shorn
va uning tevaragida yashovchilar bo’lganlar. Bunga sabab. u tomonda
payg’ambarlar yuzaga chiqib, Tavrotd^aytilganidek, birinchi hafta va bu
haftada olam paydo bodganidan xabar berganlar. Keyin bu odat ulardan
boshqa millatlarga tarqalgan».
Abu Rayhon Beruniy Misr kalendariga ham to’xtalib o’tgan. U
Misr kalendaridagi eski va yangi oy nomlarini o‘z asarida berib o’tadi.
Misrliklar qo’shimcha besh kunni «abag’amno» (kichik oy), kabisali yilni
esa «anqnaqt» (alomat) deb ataganlar. Qo’shimcha kun so’nggi «musriy»
nvining oxiriga qo‘shilgan. Abu Rayhon Beruniy «Shorn mamlakati»
iSiiriya) kalendaridagi o‘n ikki oy nomlari va to‘rt yilda bir marta
be.sliinchi (shubat) oyga bir kun qo‘shib hisoblashlari haqida yozadi.
Ilu manbaga ko‘ra «Shorn mamlakati» kalendaridagi oy nomlari keng
Inrqalgan, hatto arablar ham «dala ishlariga tegishli vaqtlarni» shu oylar
biIan belgilar ekan.
Abu Rayhon Beruniy «Qonuni Mas’udiy» asarida qadimgi arab
kalendaridagi o‘n ikkita oy nomini keltiradi, lekin ularning faqat
ikkiiasining lug’aviy ma’nosini berib o’tadi. «Qadimgi xalqlardan
qolgan yodgorliklar»da zamonaviv arab kalendaridagi o’n ikkita oy va
vetti liafta kunining nomi va o’z ta’riflari ham keltiriladi. Abu Rayhon
Beruniyning vozishicha. arablar yahudiylardan yilga qo‘shimcha oy
qo’shishni o’rganganlar va bu oyni «ayyom an-nasi» deb ataganlar. Abu
Kayhon Beruniy o’z asarida milodiy yil hisobiga ham to‘xtalib o’tadi.
I i mazkur kalendarni «rumiy kalendari» deb ataydi va bu kalendarga
hirmchi marta kabisa yilini Yuliy Sezar kiritgan, deb yozadi. Olim
milodiy yil hisobini qadimgi xalqlarning qator yil hisoblari bilan
qiyoslaydi. «Qonuni Ma’sudiy» asarining ikkinchi kitobi xronologiya
masalalariga bag’ishlangan bo’lib, unda «Qadimgi xalqlardan qolgan
vodgorliklar» asarida ko’rilgan masalalar to’ldirilib, davom ettiriladi.
Asarda Eron, Bobil, Rum podshohi va arab xalifalari hukmronlik qilgan
yillarining xronologik jadvallari keltirilib, ularning nomlari yunoncha
iranskripsiyada berilgan. Shuningdek, mazkur asarda insoniyat
lomonidan qo’llanilgan eralar, jumladan Yazdigard, Iskandar, Filipp.
«Buxtunassar» (Nabonassar) erasini aniqlash masalalari xususida ham
so’z boradi.
Abu Rayhon Beruniyning «Hindiston» asarida bu o’lkada yashovchi
xalqlarning urf-odatlari, geografiyasi va u bilan bog’liq astronomiyasi
ko’rsatib o’tilgan. Shuningdek, olim burjlar. oy fazalarining o’zgarishi,
hind eralari. Oy va Quyosh kalendarlari va oltmish yillik Yupiter
davriyligi nomlarini keltirib o’tgan.
Umar Xayyom. Sharqning eng yirik rasadxonalaridan biri bo‘lgan
Isfaxon rasadxonasini 1076-yili Umar Xayyomning iltimosiga ko‘ra
Malikshoh qurdirgan edi. Olim bu rasadxonada olib borilgan ko‘p yillik
kuzatishlari natijasida o’zining «Malikshoh ziji» asarini yozadi. Umar
Xayyomning xronologiya faniga qo’shgan katta hissasi kalendar islohotiga
tegishlidir. Malikshoh Umar Xayyomga yil boshi Navro’zga, bahorgi

tengkunlik bilan mos tushadigan yangi kalendar tuzishni topshiradi. Umar
Xayyom bu davrda qo’llanib kelingan mashbur Yulian kalendarining
xatosi 128 yilda bir kunga teng ekanligi va bu xatoni takrorlamaslik
uchun, yangi kalendarning kabisa yillarini yangi kombinatsiyada tuzishni
taklif qiladi. Yangi kalendar loyihasiga ko’ra har o’ttiz uch yillik davrning
dastlabki yigirma sakkiz vilida kabisa yillari xuddi Yulian kalendaridek
yetti kabisa yildan. sakkizinchi kabisa vili esa odatdagidek uch yildan
so’ng emas, to’rt yildan so’ng beshinchi vili qabul qilinadigan bo‘ldi.
Natijada. Umar Xayyom tuzgan kalendarning yil uzunligi 365 sutka
5 soat 49 minut 5,5 sekundga teng bo’ldi. Ayni vaqtda Umar Xayyom
kalendarining xatoligi aniqlangan bo’lib, u 19.5 sekundni tashkil etdi. Bu,
kalendardagi xatolik 4500 yildagina bir sutkani tashkil qiladi. demakdir.
Mazkur natija kalendar qanchalik mukammal tuzilganligidan dalolat
beradi. Umar Xayyom kalendari Malikshoh tomonidan 1079- yil (hijriy
qamariy 471-yil)da qabul qilindi. Umar Xayyom kalendari Eronda
XIX asrning o’rtalariga qadar qoMlanilgan. Bu kalendar Umar Xayyom
kalendari deyilishi bilan birga Malikshoh sharafiga «Jaloliy kalendari»
ham deb yuritilgan.
Umar Xayyomning xronologiya faniga oid yana bir mashhur asari
«Navro‘znoma»dir. Asarda Quyosh kalendari tarixi batafsil bayon
qilinadi. Navro‘z kunining qanday belgilangani, bayram qanday
nishonlangani to’g’risida ma’lumotlar keltiriladi hamda oy nomlarining
lug’aviy ma’nosi ham beriladi

XRONOLOGIYA

2) vakt oʻlchovi haqidagi fan. Astronomik X. fazodagi hodisalarning qaytarilib turish qonuniyatlarini oʻrganadi va aniq astronomik vaqtni belgilaydi. Tarixiy X. — yordamchi tarix fani; turli xalqlar va davlatlar yil hisobi tizimi va taqvimlarini oʻrganadi, tarixiy voqealar sodir boʻlgan sanalarni va tarixiy manbalar yaratilgan vaqtni aniklashda yordam beradi. X. taraqqiyot bosqichlarining vaqtini aniqlash demakdir. Bu esa alohida tarixiy voqealar, mehnat qurollari, hunarmandchilik va xoʻjalikning rivoji, uyjoylar, qishloqlar va shaharlarning qurilishi, davlatlarning tashkil topishi va madaniyat taraqqiyoti yutuqlari vaqtini aniqlashni anglatadi.

Yozma manbalar asosida aniq sanalar belgilanadi. Arxeologik maʼlumotlarga asoslangan X. yuz va ming yilliklar bilan oʻlchanadi.

Bobil, Misr, Yunoniston va Rimda shakllangan X. oʻrta asrlarda Turonda rivojlandi. Beruniynnng 1000-y. da yozilgan «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» («Xronologiya») asarida jahondagi turli xalqlar tarixi va madaniyati ixcham tarzda oʻz aksini topgan. Xronologiya dagi tarixiy izchillikni fanga 16-a. da fransuz J. Skaliger kiritdi. Hoz. paytda Xronologiyaning taraqqiyoti bu fanning arxeologiya, tabiiy fanlar, statistika va b. bilan oʻzaro hamkorligiga bogʻliqsir.

Ad.: Sagdullayev A. va b., Oʻzbekiston tarixi (Eng qadimgi davrlardan milodning 5-a. gacha), T., 1999.