Elmi tədqiqat metodları

6.6. Çıxış zamanı davranış qaydaları……………………………..……….. 133

Elmi bilik metodları – onların təsnifatı, səviyyəsi və formaları

Araşdırma üçün müxtəlif elmi bilik üsulları istifadə olunur. Onlar praktik və nəzəri xarakterli problemləri həll etmək üçün tətbiq olunan dünya dünyagörüşünün ümumi prinsiplərinin müəyyən bir hissəsini təmsil edirlər. Müxtəlif elmlərdə və həyat sahələrində metodologiyadan istifadə edirlər.

Elmi biliklərin formaları və metodları

Metodologiya geniş bir quruluşa malik olan geniş anlayışdır. Üç əsas qrupdan ibarət olan elmi bilik metodlarının əsas təsnifatı var:

1. Fəlsəfədə universal metodlar tətbiqi və dünyagörüşün mövqeyini təsvir edir. Hər hansı bir fəaliyyətin tənzimlənməsi üçün əsas təməl prinsipləri və qəbulları daşıyırlar.
2. Ümumi elmi üsullar bir çox elmlərdə istifadə olunur, amma onların universallığı yoxdur. Onlar ampirik və nəzəri növlərə bölünür.
3. Xüsusi elmlər yalnız bu elmlər tərəfindən istifadə olunan bir sıra elmlərdə istifadə olunur. Məsələn, iqtisadi modelləşdirmə yalnız iqtisadi biliyə aiddir.

Fəlsəfi elmi bilik metodları

Bu qrup üsul tətbiqin ümumi təbiəti ilə fərqlənir və təbiətin fenomenlərini, sosial prosesləri və insanın mənalı qərarlarını təhlil etmək üçün istifadə edir. Elmi biliklərin müxtəlif səviyyələri və metodları var, ancaq ənənəvi olaraq iki növ vardır: dialektik və metafizik. Onlarla birlikdə digər fəlsəfi üsullar da istifadə olunur: intuitiv, hermeneutical və s. Bütün bu sahələr öz konsepsiyası çərçivəsində qanuni və vacibdir.

Elmi biliklərin dialektik metodu

Bu müddətdə müxtəlif obyektlərin və gerçəklik hadisələrinin tədqiqi və çevrilməsinə tətbiq olunan müəyyən bir prinsip və qanun sistemini başa düşürük. Dünyadakı bilik elmi üsulları bir neçə prinsipi əhatə edir:

1. Qarşılıqlı əlaqələr . Dünyada tamamilə təcrid edilmiş bir şey olmadığını göstərir. Müəyyən bir obyekti bilmək üçün bir-birinə bağlı olan bir sistemdə və ətrafdakı hadisələrdə öz yerini müəyyən etmək lazımdır.
2. Xüsusilik . Bu, belə bir ardıcıllığı meydana gətirən bilişsel əməliyyatlara əsaslanır: mövzunun ümumi müayinəsi, dərin proseslər səviyyəsində faktların və hadisələrin müəyyənləşdirilməsi, vahidlərin tərifi və vahidlərin müəyyən edilməsi və s.
3. Müxtəlif tərəflərdən obyektlərin və hadisələrin nəzərdən keçirilməsi . Elmi bilik metodu göstərir ki, hər tərəfdən diqqətlə nəzərə alınmadan hər hansı bir şeyin mənasını və məqsədini düzgün şəkildə başa düşmək mümkün deyil, əlaqələrin təhlili və digər parametrlər.
4. Tarixçilik . Bu, onun inkişafı, görünüşü və vaxtında dəyişməsi prosesində bir obyektin nəzərdən keçirilməsini nəzərdə tutur.
5. Qarışıqlıqlar . İnkişafın əsas və son mənbəyini göstərir. İnsanlar zehni rahatlıq, dəyişiklikləri layiqincə qiymətləndirmək, prosesləri sürətləndirmək və ya yavaşlatmaq və inkişaf perspektivlərini müəyyən etmək qabiliyyətini yaradır.

Metafizik idrak üsulu

Birtərəfli və dondurulmuş konsepsiyaları istifadə edən düşüncə, metafizik sayılır. Bu üsulun əsas xüsusiyyətləri bir tərəfli, mütləqlik, birinin və ya digər tərəfin şişirtilməsidir. Fəlsəfədə, elmi bilik metodları bir sıra prinsiplərə və metafiziklərə malikdir:

1. Bütün ətrafdakılar ayrı-ayrılıqda, yəni bir-birindən müstəqil olaraq nəzərdən keçirilməlidir.
2. Absoluteness təsdiq, yəni, bütün dünyada əlaqələrin tamlığı.
3. Formalı əşyalarla baş verən dəyişikliklər bir böyümə prosesi ya da keçib keçənlərin təkrarlanması hesab olunur.
4. Dəyişmənin yeganə mənbəyidir ki, bir-birinə qarşı olan xarici qüvvələrin qarşıdurmasıdır.

Elmi idrakın metafizik metodunun iki növü var:

1. Sophia . Doğru üçün verilmiş mübahisəli hallarda düzgün olmayan məlumatların şüurlu istifadəsini nəzərdə tutan qəbul. Bu qəsdən edilir.
2. Eclecticism . Ayrı və tez-tez bir-birinə uyğun olmayan fikirlər, faktlar və s. Əlaqəni əhatə edən metodoloji metodu.

Elmi biliklərin empirik metodları

Bu səviyyəli elmi biliklər, maraqlanacaq xüsusi bir obyektin dərin öyrənilməsinə əsaslanır. Bunun üçün müşahidələr və çoxsaylı eksperimentlər aparılır. Elmi idrakın ampirik səviyyədə aparılması metodları praktikada təsbit edilə bilən istintaq obyektinin mühüm xüsusiyyətlərini müəyyən edir. Bu üsullar ətrafdakıları öyrənmək üçün istifadə olunur, lakin onlar ölçü alətlərinin sensasiya və dəqiq məlumatlarına əsaslanırlar. Elmi biliklərin nəzəri metodları müxtəlif fenomenlərin və yeni kəşflərin öyrənilməsində istifadə olunur.

Elmi bilik metodu kimi müşahidə

Bu cür müşahidə işin uzunmüddətli xarakteri ilə fərqlənir. O, obyektivlik, dəqiqlik və təklik ilə xarakterizə olunur. Elmi biliklərin əsas metodları müəyyən bir fərziyyəyə əsaslanan müşahidələr və əldə edilmiş faktları qeyd edir. Onlar öz funksiyalarına malikdirlər: şəxslərə məlumat verirlər, nəzəriyyədə aparılan ilkin tədqiqatlar nəticəsində əldə olunan nəticələri müqayisə etmək və yoxlamaq mümkün olur.

Elmi bilik metodu kimi eksperiment

Bu müddəti, öyrəndiyi prosesin dəyişdirilməsinə yönəldilmiş bir şəxsin fəal hərəkətləri kimi başa düşülür. Bundan əlavə, təcrübə prosesdə dəyişikliklərin qeydiyyatı və bərpası daxildir. Bütün səviyyələr, metodlar, elmi idrak formaları müşahidələrdən daha çox səy tələb edən təcrübələrlə az və ya çox əlaqələndirilmir. Öyrənmə prosesi kənar təsirləri istisna etmək üçün təcrid edilmiş şərait yaradır. Bir çox elmi bilik metodları mərhələlərdən ibarətdir və eksperiment istisna deyil:

1. Birincisi, planlaşdırma və tədqiqatların mərhələli şəkildə aparılması. Bu mərhələdə məqsəd, vasitələr və s. Müəyyən edilir.
2. Tam nəzarət altında həyata keçirilən bir sınaq aparılır.
3. Fəal mərhələ başa çatdıqda nəticələrin təfərrüatları başlayır.

Elmi bilik metodları – müqayisə

Bu tip tədqiqat müəyyən bir mövzu və ya fenomen ilə əlaqəli ümumi və ya fərqli xüsusiyyətləri müəyyən etmək üçün istifadə olunur. Elmi biliklərin bütün metodları və vasitələri xüsusi tələblərə cavab verməlidir və müqayisədə, ikisi var: real ümumi xüsusiyyətləri olan obyektlər arasında tədqiqat aparılır və müqayisə üçün obyektlərin və hadisələrin bütün əlamətlərini istifadə etmir, ancaq ən mühüm olanları. Müqayisə belə yollarla həyata keçirilə bilər:

1. Düzdür . Üçüncü bir obyekt, yəni bir istinad olmadıqda istifadə edilir.
2. Dolayı . Bu vəziyyətdə keyfiyyətlər ideal hesab edilən obyektlə müqayisə edilir.

Elmi biliyin ümumi elmi metodları

Bütün elmlərdə bilik kursunu təmsil etmək üçün ümumi elmi metodlardan istifadə etmək adətlidir. Onlar ümumi metodoloji nümunələrini, məsələn, tədqiqat, müşahidə, modelləşdirmə, probabilist üsul və s. Ayırırlar. Ümumi elmi bilik metodları bütün insanların istifadə etdiyi məntiqdir. Tədqiqatlar təhlil və digər üsullarla aparılır.

İnduksiya və imtina, elmi bilik metodları kimi

Təqdim edilən cüt üsullar bir-biri ilə həlledici bir əlaqəyə malikdir və birinin rolunu azaldaraq birinin əhəmiyyətini abartmaq mümkün deyil. Elmi bilik metodunun konsepsiyası, biliyi ümumi anlayışdan xüsusi və fərdlərə keçid kimi, ayrılmanın əhəmiyyətini təsvir edir. Bu vəziyyətdə həqiqətən mövcud olan ümumi məlumatlar əsaslandırılması üçün başlanğıc nöqtəsi kimi istifadə olunur. Dedüksiya böyük bir inandırıcı gücə malikdir və hər hansı bir sahədə müxtəlif teoremləri sübut etmək üçün istifadə olunur.

Elmi bilik metodları tövsiyələrdən ümumi, yəni tərs prosesdən çıxma prosesində dəyişiklik kimi başa düşülən induksiyaya daxildir. Müşahidələr və təcrübələrdən əldə edilən nəticələrin ümumiləşdirilməsi zərurət olduqda istifadə olunur. Induksiyanın əsas məqsədi ümumi hökmlər, məsələn, fərziyyələr, ümumiləşdirmələr, teoremlər və s. Yaratmaqdır. Bu elmi bilik metodunun xüsusiyyətləri onun ehtimal olunan xarakterini, yəni tətbiqi həqiqətə nail olmağı təmin etmir.

Elmi bilik metodu kimi modelləşdirmə

Antikadan bu cür tədqiqat aparın və indi elm sahələrinə qədər uzanır. Müxtəlif modellərin inkişafı, öyrənilməsi və istifadə edilməsi prosesi kimi başa düşülür. Hamur dünyasının elmi bilik metodları bir-birinə aiddir, beləliklə simulyasiya, soyutma, analoji, fərziyyə və s. Onların tətbiqi üçün ehtiyac çox obyektlərin araşdırıla bilməyəcəyi və ya bütün manipulyasiyalar bir gündən çox müddətə aparılacağı ilə müəyyən edilir. Modelləşdirmə bu cür elementlərdən ibarətdir: mövzu, obyekt və model, aralarındakı əlaqələr.

Elmi bilik metodları kimi təhlil və sintez

Ən çox istifadə edilən metodlardan biri, strukturunu, xüsusiyyətlərini və digər parametrlərini öyrənmək məqsədi ilə obyektin zehni bölünməsi kimi aydın olan bir analizdir. Elmi bilik metodlarının istifadəsi və bu vəziyyətin analizi həqiqətə çatmağa kömək edir. Məntiqi bir əməliyyat olaraq təhlil bütün elmi tədqiqatlara daxil edilir və ilk mərhələdə istifadə olunur. Analiz maddi və praktikadan zehinədək hərəkət edə bilər.

Elmi bilik metodları sintezi nəzərdə tutur ki, bu analiz nəticəsində əldə edilən obyektin kompozit elementlərinin, xüsusiyyətlərinin və digər xüsusiyyətlərinin bir zehni birləşməsi nəzərdə tutulur. Fərqli xüsusiyyətləri müəyyənləşdirir və sintez obyektləri bütövlükdə birləşdirən generalı ayırır. Bu iki konsepsiyanın (analiz və sintez) əlaqəsi var və nəticədə müxtəlif növ fəaliyyət növlərinə malik olduqlarını başa düşmək olar. Fəlsəfədə elmi biliklərin belə üsulları və formaları ola bilər:

1. Birbaşa və ya ampirik . Obyekt ilə ilkin tanışlıq mərhələsində tətbiq olunur. Belə analiz və sintez yardımı ilə seçilən obyektin öyrənilməsi üçün anlamaq mümkündür.
2. Elementar-nəzəri . Təqdim olunan metodlar sayəsində araşdırılan fenomenin əsl mahiyyətini təyin etmək mümkündür. Nəticədə, səbəb-nəticə əlaqələrini müəyyən etmək və mövcud nümunələri göstərmək mümkün olacaqdır.

Elmi tədqiqat metodları

Azərbaycanlı tələbələr üçün tərtib etdiym yeni, növbəti kitab “Alatoran yayınları nəşriyyatı”nda 16.11.2016-cı il tarixdə çapdan çıxdı..

Kitab haqqında:

Rezo Əliyev. Elmi işlərin yerinə yetirilməsi metodikası. Elmi layihələrin, diplom və dissertasiya işlərinin uğurlu hazırlanmasına dair vəsait. Bakı, “Alatoran Yayınları” nəşriyyatı, 2016.

Kitabda müasir elmi idrakın və onu formalaşdıran üsulların fəlsəfi quruluşuna diqqət yetirilərək elmi işlərin planlanması və yerinə yetirilməsinin praktiki yolları göstərilmişdir. Burada elmi tədqiqatın əsasını, strukturunu, səviyyələrini və uyğun metodlarını əhatə edən suallar dərindən araşdırılır, elmi işin tərtibi üçün tövsiyyələr verilir. Əsas məqsəd tələbələrə elmi tapşırıqların formalaşdırılması, mövzunun seçilməsi, tapşırığın həlli yollarının analizi, işin yazılması üçün ədəbiyyat axtarışı, işin tərtibi və həmçinin prezentasiyasını əhatə edən sərbəst işləmə vərdişlərini aşılmağa yönəlmişdir.

Kitab tələbə, doktorant və elmi işlə məşğul olan mütəxəssislər üçün nəzərdə tutulmuşdur.

MÜNDƏRİCAT

Fəsil 1: Elmi–tədqiqat işlərinin fəlsəfəsi……………………..……… 11

1.1. Cəmiyyətin inkişafında elmin rolu…………………………..………. 11

1.2. Elmi–tədqiqat üsullarının strukturu………………………………… 14

1.3. Tədqiqatın elmi metodları…………………………………………….. 17

1.4. Tədqiqatın metodologiyası………………………………………….. 23

1.5. Elmi–tədqiqat prosesinin məntiqi quruluşu…………………….… 24

1.6. Mövzunun seçilməsi və elmi–tədqiqat işlərinin planlanması….. 31

1.7. Elmi–tədqiqat işinin refleksiv fazası……………………………….. 35

1.8. Elmi fəaliyyətin xüsusiyyətləri ………………………………………. 37

1.9. Texniki və intellektual yaradıcılığın hüquqi qorunması…….… 39

1.10.Tamamlanmış elmi–tədqiqat işlərin nəticələrinin tətbiqi və

Fəsil 2: Elmi işlərin tərtibinə dair ümumi anlayışlar………..….. 49

2.1. Elmi işin mərhələləri…………………………………………………. 50

2.1.1. Mövzuların seçilməsi ……………………………………………. 50

2.1.2. Mövzunun refleksiyası…………………………………………… 52

2.1.3. İdeyaların işlənməsi………………………………………………. 53

2.1.4. İlkin iş planının tərtibi……………………………………………. 53

2.1.5. Materialın toplanması…………………………………………….. 54

2.1.6. İş planının dəqiqləşdirilməsi və toplanmış materialın

2.3. İşin icrası üçün vacib texniki baza…………………………….. 59

2.4. Təhsil və elmi–tədqiqat proseslərinə təsir edən psixoloji

2.4.1. Elmi–tədqiqata şəxsi münasibət və motivasiya…………… 60

2.4.2. Öyrənmə vərdişlərinə yiyələnmək……………………………. 61

2.4.3. Vaxtın düzgün seçilməsi………………………………………… 63

2.4.4. Qorxunun üstələnməsi…………………………………………… 65

Fəsil 3: Ədəbiyyatların axtarılması………………………………. 67

3.2. İnformasiya axtarış strategiyası……………………..………… 71

3.4. Kitabxana kataloqları……………………………………………… 74

3.6. Ədəbiyyatın seçilməsi……………………………………………….. 79

Fəsil 4: Materialın oxunması………………………………………… 83

4.4. Oxunulan informasiyanın mənimsənilməsi……………………… 87

4.5. Mətnin ümumiləşdirilməsi………………………………………….. 88

Fəsil 5: Əlyazmanın hazırlanması………………………………….. 90

5.2.2. İşin hissələrə bölünməsi…………………………………..………… 93

5.2.3. Elmi işin əsas hissəsinin tərtibi…………………………..……….. 98

5.2.5. Sitatların və mənbələrin göstərilməsi……………………….…… 102

5.2.6. İnternet materiallarından sitatların gətirilməsi …………..…. 106

5.2.7. Qrafiki təsvirlərin işlənməsi……………………………….…..…. 108

5.2.8. Qeydlər və göstəricilər……………………………………………… 110

5.3.3. Kreativ yazma texnikaları…………………………………………. 116

5.3.3.1. İdeyaların qeyd olunması…………………………………….…..117

Fəsil 6: Elmi işin nəticələrinin prezentasiyası…………………….… 124

6.2. Şifahi prezentasiyaya qoyulan tələblər……………………………. 127

6.3. Şifahi prezentasiyanın elementləri………………………………….. 129

6.4. Köməkçi vasitələrdən istifadə ………………………………………. 130

6.5. Elmi posterlərin tərtibi………………………………………………….. 131

6.6. Çıxış zamanı davranış qaydaları……………………………..……….. 133

Fəsil 7: Elmi cəmiyyətin etik qaydalarının pozulması………………. 134

7.2. Müəlliflik hüququnun pozulması……………………………………. 135