Emosiyalarımızı necə idarə edə bilərik

Bu emosiyaları öyrənməklə qarşımızdakı insanları daha doğru anlayıb, ünsiyyəti effektiv bir formada qura bilərik. Deyə bilərsiniz ki, insanlar emosiyalarını gizlətməyi bacarırlar. Paul Ekmanın araşdırması göstərir ki, biz istəsək belə emosiyalarımızı gizlədə bilmirik. Saniyənin yarısı bir müddətdə reaksiyalarımız üzümüzdə öz əksini tapır və idarə etmək istəyiriksə, anidən onları yoxa çıxara bilirik. Əgər biz insanların emosiyalarını oxumaq istəyiriksə, bunun üçün çoxlu məşq etməyimiz lazımdır.

Uşaqlıq tənbehlərini necə idarə edə bilərik?

Şübhəsiz ki, bu vəziyyət sənə tanış gəlir: qızını məktəbdən götürməyə gedən və bir qəzet köşkünün qarşısından keçəndə bir ata qızdan ona şokolad qabı verməsini xahiş edir. Evdə qəlyanaltı gözlədiyini yaxşı bildiyi ata, onu ala bilməyəcəyini söyləyir.

Elə o zaman qızı şokolad barındakı axtarışının əsəbiləşdiyini və o zaman qışqırmağa, ağlamağa və hətta istədiyini almaq üçün atasının qolunu uzatmağa başladığını anlayır. Bu şübhəsiz bir qəzəb nümunəsi. Gəlin görək bu fenomen nədən ibarətdir və oğlan və qız uşaqlarında bunu necə idarə edə bilərik.

• Əlaqədar məqalə: “Uşaqlığın 6 mərhələsi (fiziki və zehni inkişaf)”

Niyə əsəbləşmək olur?

Tantrums bütün insanların keçdiyi təbii bir prosesdir. Tantrum, insanın istədiyini ala bilməməyinə görə məyus olmağın bir formasından başqa bir şey deyildir. Bu vəziyyətdə, o ifadə özünü qəzəb, ağlama və nəzarətsiz bir qəzəb partlaması ilə göstərir.

18 ilə 36 ay arasında, uşaqlar sözdə ilkin tənqidlərdən keçirlər. Bunlar uşaqların psixo-emosional inkişafı üçün lazımdır. Bu mərhələdə dünyanı kəşf etməyə çalışırlar və valideynlərin istədiklərindən daha çox istəklərini ifadə etməyə başlayırlar.

Bu mərhələdə uşaq öz müstəqilliyini inkişaf etdirməyə başlayır və öz istəklərinə sahib olmağa başlayır. Bu yaşda olan uşaqların üstünlüklərini və zövqlərini ifadə etməyə çalışdıqları bədbəxtlikdir hələ kifayət qədər inkişaf etmiş bir dili yoxdur valideynlərinə vəsatət qaldırmaq kimi.

Digər tərəfdən, bu mərhələdə beyin səviyyəsində hələ inkişaf etməmişlər, özünənəzarətdə iştirak edən sahələr. Bu səbəbdən uşaqlar əvvəlcə özünütənzimləmə və duyğularına hakim olmağı tənqidlərlə inkişaf etdirməyə başlayırlar.

Tantrums, 4 yaşından sonra davam edərsə və onları sakitləşdirmək çox çətindirsə, başqa bir problemin ola biləcəyini ifadə edə bilər. Bu yaş dövründə uşağın əsəbi və qəzəbli olduğunu əsəbi sözlərlə həmişə ifadə etdiyi hallarda, başqa bir şeyin baş verdiyini göstərə bilər (valideynlərin boşanması, digər uşaqlarla problemlər, bir qardaşın gəlişi və s.).

Qəzəbdən əvvəl nə edə bilərik?

Gördüyümüz kimi tantrums insanların təkamül inkişafının bir hissəsidir. Lakin, 36 aydan sonra tənqidlər xeyli azalmağa başlamalıdır. Bunlar azalsa da, zaman keçdikcə davam etməməsi və getdikcə yox olması üçün nə edə biləcəyimizi bilmək vacibdir.

Hər şeydən əvvəl, qəzəblənmə ehtimalını artıra biləcək amillər var: yorğunluq, yuxu, aclıq, həddindən artıq istilik, soyuq kimi xoşagəlməz ətraf mühit şərtləri, parlaqlıq və s.Bu amillərdən hər hansı birinə görə qəzəblənmə baş verdiyini nəzərə almaq və onları düzəltməyə çalışmaq vacibdir.

Ancaq həqiqət budur ki, əksər hallarda tantrums, uşaq bizdən bir şey istədikdə və biz ona vermədikdə və ya istədiyi və ya bəyəndiyi bir şeyi götürdüyümüz zaman əsəbi bir istəyin ifadəsidir. Aşağıdakı strategiyaları tətbiq etməli olduğumuz bu anlarda.

1. Heç vaxt əsəbləşməyin

Uşaq bu davranışı ilə yalnız istədiyini alırsa ona hirsin onun istəklərini əldə etmək üçün bir vasitə olduğunu öyrədəcəyik.

• Sizi maraqlandıra bilər: “İnkişaf Psixologiyası: əsas nəzəriyyələr və müəlliflər”

2. Sakitlik göstərin

Yoxsa heç olmasa onun qəzəbinin bizə təsir etdiyini göstərməyin.

3. Mümkün vəziyyətlərin qarşısını alın

Məsələn: məktəbdən çıxarkən ac olduğunuzu bilsək, sizin üçün bir şey almağımızı xahiş edə biləcəyiniz yerlərə getməkdən çəkinin.

4. Tantrumun yaxın olduğunu görsək diqqətinizi başqa yerə yönəltməyə çalışın

Adətən, qıcıqlanmağa başladığınızı söyləyən əlamətlər var. Bu elementləri necə müəyyənləşdirəcəyimizi bilsək, tantrumun görünməsinin qarşısını almaq üçün onların diqqətini cəlb edib fərqli bir şeyə yönəldə bilərik.

5. Ağlamağa əhəmiyyət verməyin

Tantrum görünəndə diqqət etməməyimiz vacibdir. Oğlan və ya qızı və özünə zərər verməməsi üçün nə etdiyini izləməliyik, amma onu görməməzliyə vurmağa çalışmalıyıq. Evdəki otaqları dəyişə bilərik, heç nə olmamış kimi davam edə bilərik. Diqqətimiz onlar üçün ən güclü mükafatdır və bu səbəbdən mənfi davranışlarla bizdən bir şey almayacaqlarını öyrətməliyik.

6. Evdən kənarda olsaq: təhlükəli yerlərdən keçməməyə çalışmalıyıq

Ona baxmaqdan və cavab verməkdən çəkinirik, ancaq hər zaman özünə zərər verə bilməyəcəyini bilirik. Qaçmaq istədiyini görsək, yerindən tərpənməməsi üçün onu tuturuq, ancaq heç nə demədən.

Qaydalara uyğunluq və uyğunluq göstərməyin vacibliyi

Şübhəsiz ki, istəklərinə tabe olacağımız vaxtların olacağını görməyimiz vacibdir. Bu hallarda ona həqiqətən qərarı verdiyimizi göstərməsinə çalışmalısan.

Uzun müddətdir bu davranışları həyata keçirən oğlan və qız uşaqlarında dəyişiklik asan olmadığını düşünmək lazımdır. Əslində, bu üsullar tətbiq olunduqda, ümumiyyətlə ilkin əks təsir olur: tantrums xeyli artır, çünki ona bütün diqqətimizi və onu götürmək istədiyi hər şeyi verməkdən getmişik. Beləliklə, əvvəlcə uşaq onların ağlamasını və qəzəbini artıracaqdır çünki məyusluq daha böyük olacaq. Təslim olmamağımız və möhkəm dayanmağımız vacibdir. Əgər olmasaydı, onların qəzəblərini daha da gücləndirərdik.

Nəhayət, onları gücləndirməyimiz və işlərini yaxşı görəndə diqqət yetirməyimiz vacibdir, sakitləşdikləri zaman, bir xahişi qəbul etməyi bacardıqları və duyğularını özləri tənzimlədikləri zaman. Duyğularını və davranışlarını idarə edə bildikləri zaman bizdən daha çox şey əldə edə biləcəklərini göstərməsək, başqa hər şeyin faydası olmazdı.

Bunlar uşaqlıqda keçdiyi bu mürəkkəb prosesdə bizə kömək edə biləcək bəzi təlimatlardır. Ancaq vacibdir əhval-ruhiyyədəki ani dəyişiklikləri idarə edə bilmədiyimiz hallar üçün bir mütəxəssislə məsləhətləşməyimiz və uşaqların davranışı.

Tantrums ilə məşğul olmaq üçün lazım olan müxtəlif texnika və vasitələr haqqında məlumatlı olmaq çox müsbətdir. Mariva Psicólogos-da daima müxtəlif mövzularda seminarlar və təlimlər keçiririk. 27 Martda tənqidlər və bunları başa düşməyə və həll etməyə çalışmaq üçün lazım olan hər şeyə dair bir seminar keçirəcəyik. Səni gözləyəcəyik! Əlaqə məlumatlarımızı görmək üçün bu səhifəyə daxil olun.

Emosional intellekt uğur mənbəyi kimi

Həyatda uğur qazanmaq hər kəsin istəyidir. Gündən-günə dəyişən dünyada öz duyğularını, eyni zamanda digər insanların duyğularını anlamaq, bu duyğuları idarə edərək onları nizamlamaq isə hər kəsin edə biləcəyi bir fəaliyyət deyil. Bildiyimiz kimi, insan zəkasının əsasını təşkil edən intellekt haqqında əsaslı və qəbul olunmuş bir nəzəriyyə yoxdur. Lakin buna baxmayaraq, intellektin müxtəlif modelləri irəli sürülmüş, araşdırmalar, təcrübələr aparılmışdır.
İntellekt dedikdə hər kəsin ağlına ilkin olaraq İQ, yəni məntiqi zəka göstəricimiz gəlir. Məntiqi zəka əlbəttə ki, biliklərin qazanılması və onların istifadəsi üçün çox önəmlidir. Lakin İQ-sü yüksək olub həyatda uğuru və xoşbəxtliyi tapmayan insanlar da var. Əgər İQ-sü yüksəkdirsə, bilikləri yaxşı qavrayırsa, belə bir sual meydana çıxır: O zaman niyə onlar uğurlu deyil? Cavabı isə çox sadədir. Çünki insanın həyatda uğur qazanması üçün yalnız məntiqi zəka kifayət etmir. Bunun üçün bizə emosional intellekt lazımdır.Emosional intellekt emosiyalarımızı, eyni zamanda digər insanların emosiyalarını anlama, onları idarə edə bilmə qabiliyyətidir. Məhz emosional intellekt vasitəsilə emosiyalarımızı idarə edə bilə, stress, aqressivlik kimi mənfi emosiyalardan xilas ola, düşdüyümüz istənilən vəziyyətdə özümüzü situasiyaya adaptasiya edə bilərik.
Araşdırmalara görə məlum olur ki, emosional intellekt anlayışı ilk dəfə Peter Saloyevin işlərində öz əksini tapmışdır. O öz həmkarı John Mayer ilə birlikdə 1990-cı ildə emosional intellektlə bağlı ilk formal nəzəriyyənin əsasını qoydu. Burada emosional intellekt “gündəlik həyatımızda effektli bir şəkildə duyğuları tanıma, başa düşmə, istifadə etmə və tənzimləmə qabiliyyəti” kimi təsvir edilirdi. (Yale Center for Emotional İntelligence,2013) Onların bu işləri, yazdıqları kitablar, araşdırmalar və s. həm elm sahəsində, həm də cəmiyyətdə böyük marağa səbəb oldu.
Saloyev və Mayerin işlərindən sonra çox uzun müddət keçmədən digər psixoloqlar, tədqiqatçılar da bu mövzu üzərində işləməyə başladılar. Bu psixoloqlardan biri Daniel Goleman idi. O, 1995-ci ildə ən çox satılan Emosional İntellekt kitabını nəşr etdirdi.
Daniel Golemana görə, intellektin 5 əsas komponenti mövcuddur. Bunlar özünüdərk, özünütənzim, sosial bacarıqlar, empatiya və motivasiyadır.
1.Özünüdərk.
Özünüdərk insanın öz duyğularını tanıması, anlaması, eyni zamanda bu duyğuların digər insanlara necə təsir etdiyinin fərqində olması ilə əlaqəlidir. Özünü tanıyan, emosiyalarını, onların davranışlarla əlaqəsini bilən insan istənilən şəraitdə digər insanların da ona olan münasibətini anlaya bilir. Belə insanlar hər zaman öz sərhədlərini, imkanlarını bilir, insanların davranışlarından dərs çıxarma qabiliyyətinə də sahib olurlar. Özünüdərki inkişaf etdirmək üçün gündəlik yaşadığımız vəziyyətlərdə, stress və ya digər hallarda necə düşündüyümüzü, davranışlarımızı bir qeyd kimi yazmaqla və ya insanların davranışlarımıza verdiyi reaksiyanı müşahidə edərək özümüzə nəticə çıxara bilərik.
2. Özünütənzim.
Özünü və öz duyğularını tanımaq insana uğurlu olması üçün yetərli deyil. Eyni zamanda həmin duyğuları tənzimləməyimiz və idarə etməyimiz mühümdür. Bu real emosiyalarımızı gizlətmək, fərqli formada göstərmək mənasına deyil, sadəcə həmin emosiyaları doğru zamanda, doğru formada ifadə etmək mənasına gəlir. Özünütənzimə sahib olan insanlar öz emosiyalarını situasiyaya uyğun idarə edə, olduqları mühitə tez adaptasiya ola bilirlər. Bu insanlarda vicdan hissinin də güclü olduğu vurğulanır. Öz davranışlarının başqalarına necə təsir etdiyi, bu təsirdəki məsuliyyət hissi onları daima düşündürür. Özünütənzimi inkişaf etdirmək üçün səhv etmişiksə, bunun məsuliyyətini ala və insanlarla həmin vəziyyətdə daha anlayışlı olmağa səy göstərə, nəfəs texnikalarından istifadə edə bilərik.
3. Sosial bacarıqlar.
Sosial bacarıqlara digər insanlarla xoş ünsiyyət, onlarla ortaq cəhətlər tapa bilmə qabiliyyəti, digər insanlara liderlik etmək, problemli situasiyalarda konflikti sonlandıra bilmə bacarıqları və s. aiddir. İnsanlar sosial bacarıqlar nəticəsində əlaqələrini genişləndirə, insanlarla münasibətlərini hörmət, anlayış içərisində davam etdirə bilər. Sosial bacarıqları inkişaf etdirmək üçün insanlarla empatiya qabiliyyətlərini inkişaf etdirmək, mənfi əlaqələr mövcuddursa, bunun səbəbini araşdıraraq, bədən dili və nitqimizdə müəyyən dəyişikliklər etmək, motivasiyaverici və maraqlanaraq danışmaq, əgər lideriksə, işçilərlə məqsədimizin bir olduğunu göstərmək üçün bərabər çalışmaq və s. kimi fəaliyyətlər edə bilərik.
4. Empatiya.
Empatiya başqalarının necə hiss etdiyini, eyni zamanda müəyyən vəziyyətlərdə necə reaksiya verəcəyini anlama qabiliyyətidir. Empatiyaya sahib olmaq üçün insan ilk öncə öz-fərqindəliyə sahib olmalıdır. Çünki öz hiss və duyğularını anlamayan insan başqa insanları da düzgün anlaya bilməz. Özünü, öz duyğularını anlayıb, hansı vəziyyətdə necə və niyə reaksiya göstərdiyinizi başa düşdüyünüz zaman, digər insanlar sizdən fərqli olsa da, onları anlaya biləcəksiniz. Empatiyanı inkişaf etdirmək üçün özümüzü başqalarının olduğu vəziyyətdə hiss edə bilərik. Hətta elə bir vəziyyəti yaşamamışıqsa belə, həmin insanın yaşadığı duyğuları yaşadığımız başqa bir vəziyyətdə necə hiss etdiyimizi xatırlaya bilərik. Önyargıdan uzaq olmalıyıq ki, insanları daha düzgün tanıya və anlaya bilək. Məsələn, ilk baxışda soyuq və ya ünsiyyətə meyilli olmayan biri kimi görünən insanlar əslində ünsiyyət prosesi yaratsanız, canayaxın və xoş ünsiyyətli ola bilər.
5. Motivasiya. Emosional intellektə sahib insanlarda əsasən daxili motivasiya üstünlük təşkil edir. Daxili motivasiya öz məqsədlərinə, hədəflərinə çatma istəyi, sağlam olmaq və s. kimi daxili tələbatlarla əlaqəlidir. Bu insanlar xarici motivasiyaya meyilli olmurlar. Məsələn ,varlı olmaq, tanınmaq, bəyənilmək xarici motivasiyalara aiddir. Belə insanlar daxili motivasiyaya təkan verən şeyləri tapır, öyrənir, hədəflərinə çatmaq üçün daima çalışırlar. Qərarlılıq və təşəbbüskarlılıq da bu insanlara xas xüsusiyyətlərdir. Motivasiyamızı artırmaq üçün müəyyən işə başlarkən hansı məqsədə yönəldiyimizi xatırlaya, əgər bir məqsədimiz yox idisə, yeni hədəflər qoyaraq həvəslə davam edə bilərik. İstənilən maneədə müsbət düşüncədə qalmağı bacarmalıyıq və digər insanlara motivasiya vermək üçün onlarla bərabər çalışmaq, onlara özlərini daha dəyərli hiss etdirmək olar. Hal-hazırki dövrdə də emosional intellektlə bağlı tədqiqatlar aparılır. Düşünürəm ki, həm İQ, həm də EQ həyatımızda bir-birini tamamlayan iki əsasdır. Çünki savadlı və dünyagörüşlü olmaq hər dövrün tələbidir, lakin qazandığımız bilikləri daha faydalı istifadə etməsək, insanlarla münasibətlərimizin təbiiliyini itirsək, o biliklər də yox olar. Emosional intellekt uğur mənbəyidir, o mənbəyi qorumaq və inkişaf etdirmək isə bizə bağlıdır.

Müəllif: Aysel Əliyeva

Emosiyalar

Düşünün, qarşınızdakı insanı kitab oxuyurmuş kimi sadəcə üzünə baxaraq oxuya bilirsiniz?

İnsanlar yaşadıqları hadisələrə reaksiyanı üzlərində göstərdikləri emosiyalar vasitəsilə verirlər. İnsanların 21 növdə emosiyalarının olduğu elmi araşdırmalar nəticəsində göstərilir və 7 təməl emosiya əsasında formalaşır ki, bu emosiyalar dünyanın istənilən yerində insanlar tərəfindən eyni üz əzələlərinin istifadə edilməsi ilə ortaya çıxır. Bu 7 (yeddi) emosiyanın universal olması Paul Ekmanın elmi-araşdırmaları nəticəsində sübut edilib.

Emosiya — bizi vacib hadisələri düşünmədən onların öhdəsindən gəlməyə hazırlayır. Nümunə ilə izah etsək, əgər üzərimizə sürətli bir maşın gəlirsə, canımızı qurtarmaq üçün anidən hərəkət etməliyik. Üzərimizə bir qələm atılırsa, düşünmədən dərhal üzümüzü qorumalıyıq. Belə bir çox nümunə qeyd etmək mümkündür. Bu emosional cavabları özümüz hazırlamırıq, onlar sadəcə avtomatik olaraq baş verir. Emosiyaların 7 (xoşbəxtlik, kədər, təəccüb, qorxu, qəzəb, iyrənmə (disgust), rişxənd (contempt)) növü var ki, bunları dil, din, region, mədəniyyət və etnik fərqlər olmadan hər kəs eyni formada hiss edir.

Bu emosiyaları öyrənməklə qarşımızdakı insanları daha doğru anlayıb, ünsiyyəti effektiv bir formada qura bilərik. Deyə bilərsiniz ki, insanlar emosiyalarını gizlətməyi bacarırlar. Paul Ekmanın araşdırması göstərir ki, biz istəsək belə emosiyalarımızı gizlədə bilmirik. Saniyənin yarısı bir müddətdə reaksiyalarımız üzümüzdə öz əksini tapır və idarə etmək istəyiriksə, anidən onları yoxa çıxara bilirik. Əgər biz insanların emosiyalarını oxumaq istəyiriksə, bunun üçün çoxlu məşq etməyimiz lazımdır.

Paul Ekman bu araşdırmasını insanlara daha əlçatan etmək üçün bir neçə layihənin də sahibidir.

“Lie to Me” serialında Dr. Cal Lightman cinayətkarları suala cavab və ya reaksiya verərkən onların mikro ifadələrini analiz etməklə yaxalayır.

İnsan emosiyalarının analizini maraqlı şəkildə bizə təqdim etmək üçün Ekman Inside Out (2015) animasiyasını ərsəyə gətirib. Burada balaca bir uşağın beynində emosiyaların bir-biri ilə mübarizəsini əyləncəli şəkildə təqdim edir.

Emosional Zəka (Emotional Intelligence-EQ) günümüzdə əsas tələb olunan bacarıqlardandır. Bu bizə qarşımızdakını düzgün qiymətləndirməyə, reaksiyalarını ölçüb onun əsasında hərəkət etməyə kömək edir.

Bəs siz insanları oxuya bilirsinizmi?