Ies – Wikipedia

Son illərdə qlobal enerji siyasətində əsas istiqamətlərdən biri enerji keçididir. “Report”un məlumatına görə, enerji keçidi ən müasir texnologiyalar tətbiq edilməklə ənənəvi enerji resurslarının bərpa olunan enerji mənbələri ilə əvəz edilməsini özündə ehtiva edir. Bərpa olunan enerji texnologiyaları sürətli inkişafı və dünya ölkələrinin qarşıya qoyduqları iqlim hədəfləri “yaşıl enerji” keçidini sürətləndirməkdədir. COVID-19 böhranının mənfi təsirlərinə baxmayaraq, 2020-ci ildə dünya miqyasında ümumi gücü 260 QVt-dan çox olan bərpa olunan enerji stansiyaları istismara verilib ki, bu, 2019-cu ildəki rekordu təxminən 50 % üstələyir. Beynəlxalq Bərpa olunan Enerji Agentliyinin (IRENA) müvafiq hesabatından görünür ki, ötən il istismara verilmiş yeni elektrik enerjisi qoyuluş güclərinin 80 %-dən çoxunu bərpa olunan enerji təşkil edib, bunun 91 %-i isə günəş və külək enerjisinin payına düşüb. Ümumilikdə ötən ilin sonunda dünyada bərpa olunan enerjinin qoyuluş gücü 2 799 QVt təşkil edib, bu isə ümumi qlobal qoyuluş güclərinin üçdə biri deməkdir. Günəş və külək enerjisinin sürətli inkişafına baxmayaraq, hidroenerji hələ də 1 211 QVt qoyuluş gücü ilə ən böyük paya sahibdir.

Dünyada “Yaşıl enerji”yə keçid: Azərbaycanda görülən işlər və planlar

Son illərdə qlobal enerji siyasətində əsas istiqamətlərdən biri enerji keçididir. “Report”un məlumatına görə, enerji keçidi ən müasir texnologiyalar tətbiq edilməklə ənənəvi enerji resurslarının bərpa olunan enerji mənbələri ilə əvəz edilməsini özündə ehtiva edir. Bərpa olunan enerji texnologiyaları sürətli inkişafı və dünya ölkələrinin qarşıya qoyduqları iqlim hədəfləri “yaşıl enerji” keçidini sürətləndirməkdədir. COVID-19 böhranının mənfi təsirlərinə baxmayaraq, 2020-ci ildə dünya miqyasında ümumi gücü 260 QVt-dan çox olan bərpa olunan enerji stansiyaları istismara verilib ki, bu, 2019-cu ildəki rekordu təxminən 50 % üstələyir. Beynəlxalq Bərpa olunan Enerji Agentliyinin (IRENA) müvafiq hesabatından görünür ki, ötən il istismara verilmiş yeni elektrik enerjisi qoyuluş güclərinin 80 %-dən çoxunu bərpa olunan enerji təşkil edib, bunun 91 %-i isə günəş və külək enerjisinin payına düşüb. Ümumilikdə ötən ilin sonunda dünyada bərpa olunan enerjinin qoyuluş gücü 2 799 QVt təşkil edib, bu isə ümumi qlobal qoyuluş güclərinin üçdə biri deməkdir. Günəş və külək enerjisinin sürətli inkişafına baxmayaraq, hidroenerji hələ də 1 211 QVt qoyuluş gücü ilə ən böyük paya sahibdir.

2020-ci ildə günəş və külək enerjisi üzrə müvafiq olaraq 127 QVt və 111 QVt qoyuluş gücündə yeni enerji qurğuları quraşdırılıb. Bərpa olunan enerji mənbələri hesabına istehsal olunan enerji ümumi istehsalın 29 %-ni təşkil edir. Dünya İqtisadi Forumunun müvafiq hesabatında qeyd edilir ki, əgər 10 il öncə günəş və külək enerjisi karbohidrogen əsaslı elektrik enerjisi istehsalı ilə müqayisədə iqtisadi cəhətdən rəqabətədavamlı deyildisə və qlobal olaraq cəmi 70 QVt gücündə günəş, 238 QVt gücündə külək elektrik stansiyaları quraşdırılmışdısa, 2020-ci ildə bu göstərici müvafiq olaraq 714 QVt və 733 QVt olub. Dünyada ekoloji cəhətdən təmiz “yaşıl enerji”yə keçid sürətləndirən bir çox faktor var ki, bunlardan biri texnologiyanın inkişaf etməsi və qiymətinin ucuzlaşmasıdır. 2010 və 2019-cu illər arasında sənaye miqyaslı günəş elektrik stansiyalarında bir kilovat-saat elektrik enerjisinin qiyməti 82 %, külək elektrik stansiyalarında istehsal olunan enerjinin qiyməti isə 29 % ucuzlaşıb. Qiymətin aşağı düşməsinə kömək edən bir digər faktor isə dünyada bərpa olunan enerji hərraclarının geniş vüsət almasıdır ki, bu mexanizm “yaşıl enerji”dən istifadənin özəl investisiyalar hesabına inkişafına gətirib çıxarır. Ümumilikdə enerji keçidinə qlobal sərmayə 2011-ci ildə illik 300 mlrd ABŞ dollarından az olduğu halda, 2020-ci ildə təxminən 500 mlrd ABŞ dollara yüksəlib. Beynəlxalq Enerji Agentliyinin müvafiq hesabatına əsasən bərpa olunan enerji mənbələri üzrə investisiyalar 2021-ci ildə böyüməyə davam edəcək.

Bir çox beynəlxalq təşkilatlara görə bərpa olunan enerjidən istifadənin genişləndirilməsi enerji keçidinin vacib sütunlarındandır və sürətlə inkişaf etdirilməlidir. Bərpa olunan enerjinin enerji balansında daha yüksək payı iqtisadiyyatın şaxələndirilməsindən başqa, digər çoxsaylı faydalar gətirə bilir. Dünyada ekoloji cəhətdən təmiz enerji mənbələrindən istifadənin genişləndirilməsi Paris Sazişi çərçivəsində qəbul edilmiş öhdəliklərin icrasına da töhfəsini verir. Eyni zamanda, Beynəlxalq Bərpa Olunan Enerji Agentliyinin məlumatına əsasən ötən il bu sektorda dünyada 11,5 milyondan çox adam iş tapıb. Azərbaycan da bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadənin inkişaf etdirilməsi üzrə geniş potensiala malik olan ölkələrdəndir. Hazırda bərpa olunan enerji mənbələri üzrə potensialımız 27 000 MVt həcmində qiymətləndirilir. Külək enerjisi potensialı 3 000 MVt, günəş enerjisi potensialı 23 000 MVt, bioenerji potensialı 380 MVt, dağ çayları üzrə potensial isə 520 MVt həcmindədir. Respublikamızın müxtəlif bölgələrində ümumi gücü 66 MVt təşkil edən külək, 40 MVt olan günəş, 38 MVt bioenerji elektrik stansiyaları, həmçinin 32 MVt gücündə kiçik su elektrik stansiyaları istismar olunur. 2020-ci ildə respublikada ümumi elektrik enerjisi istehsalı 25,8 mlrd kVt/st olub ki, bunun 1,3 mlrd kVt/st-ı böyük su elektrik stansiyaları da daxil olmaqla bərpa olunan enerji mənbələrinin payına düşüb.

Bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadənin genişləndirilməsinin Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev tərəfindən prioritet vəzifə olaraq irəli sürüldüyü və 2030-cu ilədək elektrik enerjisinin qoyuluş gücündə payının 30 %-ə çatdırılmasının (hazırda 17 % təşkil edir) hədəf kimi müəyyənləşdirildiyi nəzərə alınmaqla bu istiqamətdə bir çox işlər görülür. Bu sahədə ilk normativ sənəd kimi “Elektrik enerjisi istehsalında bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadə haqqında” qanun layihəsi hazırlanıb, müvafiq prosedurlardan sonra 31 may 2021-ci il tarixində Azərbaycanın Milli Məclisində üçüncü oxunuşda qəbul edilib. Qanunda sahənin inkişafına özəl, o cümlədən xarici investisiyaların cəlbi istiqamətində mexanizmlər nəzərdə tutulub ki, bunlardan biri bərpa olunan enerji hərraclarının təşkilidir. Bu istiqamətdə Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankının dəstəyi ilə “Azərbaycanda bərpa olunan enerji hərraclarının keçirilməsinə dəstək” layihəsi həyata keçirilir. Layihə çərçivəsində hərrac qaydaları işlənilib hazırlanır. Bununla yanaşı, Səudiyyə Ərəbistanı Krallığının “ACWA Power” və Birləşmiş Ərəb Əmirliyinin “Masdar” şirkəti ilə qoyuluş gücləri müvafiq olaraq 240 MVt olan külək elektrik stansiyası və 230 MVt gücündə günəş elektrik stansiyasnın tikintisi ilə bağlı pilot layihələrin həyata keçirilməsinə başlanılıb. Şirkətlərlə bu istiqamətdə “İnvestisiya müqaviləsi”, “Enerji alqı-satqı müqaviləsi” və “Ötürücü şəbəkəyə qoşulma müqaviləsi” imzalanıb. Bu 470 meqavatlıq stansiyaların təxminən 500 mln ABŞ dolları məbləğində tam xarici investisiya hesabına tikilməsi planlaşdırılır. BP şirkəti ilə isə Zəngilan/Cəbrayıl zonasında 240 MVt gücündə günəş elektrik stansiyasının tikintisi layihəsinin qiymətləndirilməsi və həyata keçirilməsi fəaliyyəti üzrə əməkdaşlığa dair İcra Müqaviləsi imzalanıb. Eyni zamanda, Asiya İnkişaf Bankının dəstəyi ilə “Üzən günəş panellərinin inkişafına dair biliklərin mübadiləsi və texniki yardım dəstəyi” layihəsi həyata keçirilməkdədir. Bu layihə çərçivəsində Azərbaycanda ilk dəfə Böyükşor gölü üzərində 100 kVt gücündə pilot üzən fotovoltaik sistemin quraşdırılması nəzərdə tutulur.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2021-ci il 2 fevral tarixli müvafiq Sərəncamı ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan 2030: sosial-iqtisadi inkişafa dair Milli Prioritetlər”dən biri kimi “Təmiz ətraf mühit və “yaşıl artım” ölkəsi”nin müəyyənləşdirildiyini nəzərə alaraq qeyd etmək olar ki, qarşıdakı dövrdə bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadəyə diqqət daha da artırılacaq. Prioritetin “yaşıl enerji məkanı” adlı alt məqsədinə uyğun olaraq eyni zamanda elektromobillərdən istifadə və enerji səmərəliliyi də diqqət mərkəzində saxlanılacaq. İşğaldan azad olunmuş ərazilərdə aparılan quruculuq işlərində məhz “yaşıl enerji” layihələrinə üstünlük verilir. Həmin ərazilərdə 4 000 MVt-dan artıq günəş, 500 MVt-dək külək enerjisi potensialı mövcuddur. Eyni zamanda, Qarabağ Azərbaycanda yerli su ehtiyatlarının formalaşdığı əsas rayonlardan biridir. Azərbaycanın yerli su ehtiyatlarının 25 %-i bu ərazidə formalaşır. Regionun Tərtərçay, Həkəri kimi əsas və digər kiçik çayları kifayət qədər əhəmiyyətli enerji potensialına malikdir. Regiondakı digər mühüm enerji obyektləri “Xudafərin” və “Qız Qalası” hidroqovşaqlarıdır. Qoyuluş gücü 200 MVt olan “Xudafərin” və 80 MVt gücündə “Qız Qalası” su elektrik stansiyalarının inşasının 2-2,5 il ərzində yekunlaşdırılması nəzərdə tutulur. Hazırda işğaldan azad edilmiş ərazilərdə “Yaşıl Enerji Zonası” Konsepsiyası və Baş Planının hazırlanması məqsədilə Yaponiyanın bu sahədə ixtisaslaşmış TEPSCO şirkəti ilə müqavilə imzalanıb. Hazırda bu istiqamətdə işlər həyata keçirilir.

Ies – Wikipedia

İES-lər aşağıdakı amillərə görə bir-birindən fərqlənirlər.

Buraxılan enerjiyə görə

Bu əlamətə görə İES-lər kondensasiyalı elektrik stansiyası (KES) və istilik elektrik mərkəzlərinə (İEM) ayrılırlar. KES-lərdə kondensasiyalı turbinlər qoyulur və ancaq elektrik enerjisi istehsal edirlər. KES-lərdən fərqli olaraq İEM-lər tələbatçıları həm elektrik enerjisi, həm də ki, istilik enerjisi (buxar və isti su) ilə təmin edirlər. Belə stansiyalarda təzyiqə görə tənzimləmə ayrımı olan kondensasiyalı turbinlər və yaxud da əks təzyiqli turbinlər qoyulur. İstilik tələbatına görə İEM-lər sənaye tipli, istiləşdirmə tipli və sənaye-istiləşdirmə tipli istilik elektrik mərkəzlərinə ayrılırlar. İES-lərdə istehsal olunan elektrik enerjisinin təxminən 2/3 hissəsi KES-lərdə və 1/3 hissəsi isə İEM-lərdə hasil edilir.

İES-lərdə qoyulan turbinlərin tiplərinə görə

Bu əlamətə görə İES-lər buxar turbinli, qaz turbinli və buxar-qaz turbinli stansiyalara ayrılırlar. Buxar turbinli stansiyalardakı turbinlərin gücü 150 (160), 200 (210), 300, 500, 800 və 1200 MVt olur. Buxar turbini ilə işləyən stansiyaların FİƏ–i təxminən 36–42%-ə qədər olur. Qaz turbinli stansiyalardakı turbinlərin gücü 150, 250 MVt olur. Qaz turbini ilə işləyən stansiyaların FİƏ–i 28–34% olur. Buxar-qaz turbinli stansiyalardakı turbinlərin gücü 400, 500 MVt olur. Buxar-qaz turbini ilə işləyən stansiyaların FİƏ–i 52–57% olur.

Buxar generatorunun (qazanlarının) tiplərinə görə

Buxarın parametrləri kritik parametrlərdən aşağı olan İES-lərdə barabanlı və düzaxınlı qazanlardan istifadə olunur. Kritik parametrlərdən yüksək parametrlərdə işləyən stansiyalarda ancaq düzaxınlı buxar generatorları qoyulur.

Buxarın başlanğıc parametrlərinə görə

Bu əlamətə görə İES-lər kritik təzyiqdən aşağı (16,0–17,0 MPa təzyiqə qədər) və kritik təzyiqdən yüksək (22 MPa təzyiqdən böyük) təzyiqlə işləyən stansiyalara ayrılırlar. Adətən gücü 200 MVt-dan az olan turbinlərə daxil olan buxarın təzyiqi kritik qiymətdən az (13 MPa), gücü 250 MVt-dan çox olan turbinlərə daxil olan buxarın təzyiqi kritik qiymətdən böyük (24 MPa) olur.

Yanacağın növünə görə

Qeyd edilən əlamətə görə İES-ləri bərk (əsasən kömür), maye (əsasən mazut) və qaz (əsasən təbii qaz) yanacağı ilə işləyən stansiyalara ayırırlar. Dünyada İES-də elektrik enerjisi alınmasında yanacaq kimi kömürdən daha çox istifadə edilir. Daha doğrusu elektrik enerjisi alınmasının 60%-i kömürə, 28%-i qaza, 12%-i mazuta əsaslanır. Ancaq Azərbaycanda İES-lərdə bərk yanacaqdan istifadə edilmir. Ölkəmizdə elektrik enerjisi istehsalında 80–87% qaz və 13–20% maye yanacaqdan istifadə edilir.

Texnoloji sxemə görə

Texnoloji sxemə görə İES-lər blok və qeyri-blok tipli stansiyalara ayrılırlar.

Blok tipli İES-lər müstəqil şəkildə işləyən bir neçə enerji blokundan ibarət olur. Hər bir blokun özünün əsas avadanlığı – buxar turbini və qazanı və onları birləşdirən köməkçi avadanlıqları olur. Turbinin bir buxar qazanı olarsa, belə bloka – monoblok, iki buxar qazanı olarsa, dubl-blok deyilir. Adətən blok sxemində buxarın aralıq qızdırılmasından istifadə olunur. Ona görə də gücü 150 MVt və ondan böyük olan turbinlər blok sxemi üzrə işləyirlər.

Qeyri blok sxemi stansiyalarda qazanların ümumi bəsləyici su xətti və ümumi buxar xəttləri olur. Turbinlərə buxar ümumi buxar xəttindən verilir.

İES-lərin qoyulmuş gücünə görə

Bu əlamətə görə İES-lər az güclü (100 MVt-a qədər), orta güclü (100–1000 MVt) və böyük güclü (1000 MVt-dan çox) stansiyalara ayrılırlar. Bundan başqa, bir il müddətində qoyulmuş gücdən istifadə saatlarına görə baza (əsas) stansiyalar (6000–7500 saat), pik stansiyalar (2000 saata qədər) və yarım pik stansiyalara ayrılırlar.

KES-in iş prinsipi

Buxar qazanının ocağında üzvi yanacaq yandırılır və alınan istilik hesabına su buxarlanır. Sonra həmin buxar lazımi temperatura qədər qızdırılaraq (t=540–560 °C) turbinə verilir. Turbində buxar genişlənərək iş görür, yəni istilik enerjisi mexaniki enerjiyə çevrilir, nəticədə turbinin valı fırlanır. Turbinin valı fırlananda elektrik generatorunun rotoru da fırlanır və orada elektrik enerjisi hasil edilir. Turbindən çıxan buxar isə kondensatorda soyudularaq kondensatlaşır və nasos vasitəsilə sistemdə dövr etdirilir.

İEM-in iş prinsipi

İstilik elektrik mərkəzləri (İEM) tələbatçıları həm elektrik, həm də ki, istilik enerjisi ilə təmin edirlər. Ona görə də İEM-lərin prinsipial sxemində istilik tələbatçısı da göstərilmişdir. İEM-lərdə əks təzyiqli turbinlər və ya, tənzimləmə ayrımı olan kondensasiyalı turbinlər qoyulur. Əks təzyiqli turbinlər qoyulduqda sxemdə kondensator göstərilmir, çünki turbindən sonra buxar istilik tələbatçısına göndərilir (şək.a). Adətən İEM-lərin sxemində rediksion soyuducu qurğu da qoyulur ki, turbin işləməyəndə tələbatçıya buxar vermək mümkün olsun.

Tənzimləmə ayrımı olan turbinlər qoyulduqda isə sxemdə kondensatoru da göstərmək lazımdır (şək.b). İstilik tələbatçısına verilən buxarın bir hissəsi kondensat şəklində stansiyanın sxeminə qaytarılır. Beləliklə, İEM-in prinsipial sxemi KES-in prinsipial sxeminə oxşar şəkildə göstərilir, ancaq əlavə olaraq istilik tələbatçısı rediksion soyuducu qurğu ilə onları birləşdirən xəttlər də göstərilməlidir.

İES-in əsas avadanlıqları

İES-in əsas avadanlıqları bunlardır: buxar qazanı (generatoru), buxar turbini, elektrik generatoru.

Buxar qazanı (generatoru)

İES-lərdə buxar qazanları əsas istilik avadanlığı olub, bəsləyici suyu müəyyən təzyiq və temperatura malik qızışmış buxara çevirir.

Elektrik enerjisi hasil etmək üçün stansiyada qoyulan buxar qazanları energetik buxar qazanları, texnoloji və istiləşdirmə məqsədləri üçün işlədilən buxar qazanları isə sənaye və yaxud istiləşdirmə buxar qazanları adlanır.

Buxarlandırıcı borularda su-buxar qarışığının hərəkəti iki cür təşkil edilir: təbii və məcburi.

Bu səbəbə görə buxar qazanları aşağıdakı siniflərə bölünür: təbii dövranlı barabanlı buxar qazanları, məcburi dövranlı barabanlı buxar qazanları, düz axınlı buxar qazanları, kombinəedilmiş dövranlı qazanlar.

Respublikamızın enerji sistemində təbii dövranlı barabanlı buxar qazanları və düz axınlı buxar qazanlarından istifadə edilir.

Təbii dövranlı barabanlı buxar qazanının iş prinsipi: Yanıcı qarışıq yandırıcı quruluşa verilir. Burada yanacağın yanma prosesi getmir. Yandırıcı quruluşun vəzifəsi yanacaq ilə havanın yaxşı qarışmasını təmin etməkdir. Yanıcı qarışıq ocaq kamerasına verilir, burada yanma prosesi nəticəsində yüksək temperatur (2000 °C-yə qədər) alınır. İstiliyin bir hissəsi daxili divarlarda yerləşən buxarlandırıcı borulara şüalanma yolu ilə verilir. Nəticədə borunun daxilində su buxar qarışığı yaranır. Sıxlıqlar fərqi nəticəsində su-buxar qarışığı barabana doğru hərəkət edir. Burada su və buxar ayrılır. Barabandan buxar buxar qızdırıcıya oradan isə turbinə verilir. Bu buxarın miqdarında isə barabana bəsləyici su verilir. Bu su isə öz növbəsində ekonomayzerdə müəyyən temperatura qədər qızdırılır. Ekonomayzerdən sonra hava qızdırıcısı yerləşdirilir. Burada yanma məhsulları öz istiliyini havaya verir. Bu hava isə yanıcı qarışıq hazırlamaq üçün istifadə edilir. Bütün bu proseslərdən sonra atmosferə atılan havanın temperaturu 140 °C-160 °C-yə düşür. [1]

Buxar turbini

Turbin latınca “turbine” yəni “dönən” deməkdir. Buxar turbinləri istilik mühərrikləridir.

Buxar əvvəlcə soplo adlanan kanalda təzyiqi kiçik olan mühitə axır, nəticədə soploda buxarın sürəti kəskin artır. Soplodan böyük sürətlə çıxan buxar seli val ilə tərpənməz birləşmiş diskin çənbəri boyu yerləşdirilmiş kürəklərin üstünə axır. Kürəklərarası mühitdən axan buxarın hərəkət istiqaməti dəyişdiyindən öz kinetik enerjisinin bir hissəsini kürəklərə verir (kürəkləri itələyir), bunun nəticəsində disk və onunla tərpənməz birləşmiş val fırlanır. [2]

Turbinlər buxar axınının istiqamətinə görə ox istiqamətli və radial, buxarın təsirinə görə aktiv və reaktiv, ilkin buxarın parametrinə görə orta təzyiqli, yüksək təzyiqli və kritikdən yüksək təzyiqli, buxarın paylanmasına görə drossel buxar paylanması, soplolu buxar paylanması və dolayı buxar paylanması olan turbinlərə ayrılır. [3]

Elektrik generatoru

Elektrik generatoru-elektrik maşını olub, mexaniki enerjini elektrik enerjisinə çevirir və quruluşca elektrik mühərriki ilə oxşardır.

Generatorlar 2 hissədən ibarət olur: fırlanan hissə rotor və stansionar hissə stator.

Statorun dolağı üç fazadan ibarət olur, ümumi halda isə m-fazalı ola bilər. Generatorun rotorunda yerləşən dolaq təsirlənmə dolağı adlanır.

Generatorun iş prinsipi belədir: mexaniki enerjini elektrik enerjisinə çevrilməsinə əsaslanır. Lorens qüvvəsi elektrik yükünün maqnit sahəsində hərəkəti zamanı ona təsir edən qüvvəni izah edir. Əgər keçirici maqnit sahəsində eninə hərəkət edərsə onda lorens qüvvəsi keçiricidə olan yükləri bu keçirici boyunca hərəkətə gətirir. Yükün hərəkəti keçiricinin uclarında gərginlik fərqi yaradır. Gərginliyi artırmaq üçün dolaq şəklində olan keçiricilərdən istifadə edirlər. Generatorda rotor gövdəyə nisbətən fırlanır. Üzərində maqnit olan stator maqnit sahəsində fırlanan zaman lorens qüvvəsi elektrik cərəyanı yaradır.

İES-lər və ətraf mühit

İES-lərin ətraf mühitə təsiri

İES-lər ətraf mühiti çirkləndirən əsas sənaye müəssisələrindən biridir. İES-lərin ətraf mühitə təsiri aşağıdakı kimi təsnif edilə bilər:

İES-lərin atmosferə təsiri

Yanma prosesi düzgün getdikdə İES-dən atılan tüstü qazları

İstilik elektrik stansiyasının tüstü borularından atmosferə aşağıdakı maddələr atılır: tam yanma məhsulları (CO₂, H₂O, SO₂, SO₃), natamam yanma məhsulları (CO, CH₄, C₂H₄, C₂₀H₁₂), azot oksidləri (N₂O, NO, N₂O₃, NO₂, N₂O₄, N₂O₅), kül hissəcikləri, natrium duzları, vanadium birləşmələri, his və s. [4]

Yanma prosesi düzgün getmədikdə İES-dən atılan tüstü qazları

Həm İES-lər həm də digər sənaye müəssisələrinin fəaliyyəti nəticəsində atmosferə xeyli miqdarda CO₂ atılır. Karbon qazının ekoloji cəhətdən problem yaradan əsas xüsusiyyəti onun atmosferdə “İstixana effekti”-ni əmələ gətirməsidir. Son illər aparılan araşdırmaya görə atmosferdə hər il karbon qazının miqdarı 15 milyard ton artır. Bu artımın təxminən 22%-i İES-lərin payına düşür. Ölkəmizdə də İES-lərdən hər il 9 milyon tona yaxın CO₂ atılır.

Atmosferə atılan yanma məhsullarının təşkiledicilərindən biri də kükürd birləşmələridir. Kükürd birləşmələrini SO₂ və SO₃ təşkil edir ki, onlar da tərkibində kükürd və kükürd birləşmələri olan yanacaqlar yandırılarkən əmələ gəlir. Yanma məhsullarının tərkibində olan kükürd birləşmələrinin 95–99%-i SO₂-nin, 1–5%-i isə SO₃-ün payına düşür. Qazanın konvektiv qaz yolunda SO₂-nin bir hissəsi SO₃-ü çevrilir. Qazan qurğusu və ətraf mühit üçün SO₂ o dərəcədə də təhlükəli deyil. Ancaq SO₃ təhlükəli hesab edilir.

İES-lərdən atmosferə atılan digər maddələrdən biri də politsiklik aromatik karbohidrogenlərin ən fəalı hesab edilən benz-a-pirendir(C₂₀H₁₂). C₂₀H₁₂ yanma prosesinə hava çatmadıqda əmələ gəlir. Sübut edilmişdir ki, C₂₀H₁₂ natamam yanma prosesi zamanı temperaturun 700–800 °C səviyyəsində maksimal qiymət alır. Son illər konserogen natamam yanma məhsullarının təsirinin öyrənilməsi ilə benz-a-pirenin xassələrinin və azaldılma yollarının tədqiqatı aparılır.

Atmosferə atılan yanma məhsullarının tərkibində azot oksidləri (NO_x) mövcuddur və onların miqdarının azaldılması üçün ilk növbədə qazanın ocağında temperatur aşağı salınmalıdır.

Kül ancaq bərk yanacaq yandırılan zaman əmələ gəlir. Maye yanacaqlarda külün miqdarı olduqca az, qaz yanacağında isə praktiki olaraq yoxdur. Müasir dövrdə bərk yanacaqla işləyən İES-lərdə yanma məhsullarının tərkibindən kül hissəciklərini ayırmaq üçün yüksək effektivliyə malik kültutucu qurğulardan istifadə edilir və atmosferə çox az miqdarda kül hissəcikləri atılır.

İES-lərin su hövzələrinə təsiri

İES-lər atmosferlə yanaşı su hövzələrini də çirkləndirir. Su hövzələrinin çirklənməsi dedikdə, İES-lərdə texnoloji proses zamanı xeyli miqdarda çirkab sularının əmələ gəlməsi və bu suların su hövzələrinə atılması nəzərdə tutulur. İES-lərdə tullantı çirkab su deyərkən ilk növbədə əlavə suyun, kondensatın, qidalandırıcı və s. suların emalı zamanı və istilik mübadilə səthlərinin yuyulmasında alınan və tərkibi müxtəlif duzlarla, qələvi, turşu, metal, yağ və digər qarışıqlarla çirklənmiş tullantı çirkab suları nəzərdə tutulur. Bu çirkab sular su hövzələrinə atılır və suyun keyfiyyəti kəskin pisləşir. Su hövzələrində suyun keyfiyyət göstəricilərinin ümumi orta qiymətinin bərpası ilə yanaşı fasiləsiz olaraq sudakı qarışıqların tərkibinin tarazlaşdırılmasına və dəyişməsinə yönəlmiş proseslər gedir və bunun da səbəbi ilk növbədə su hövzəsinə çirkab tullantı sularının daxil olmasıdır.

Eyni su hövzəsində bir neçə ekosistem mövcud olur və hərəsində də özünə məxsus müxtəlif proseslər gedir. Bu təbii proseslərin gedişinə çirkab sularının müəyyən qədər təsiri var. Belə ki, İES-dən atılan çirkab suların nəticəsində ekosistemin mövcud tarazlığı pozulur və bəzən elə həddə gəlib çata bilər ki, su hövzəsində olan bütün heyvan və bitki aləmi tam məhv olsun. Bununla belə bu zaman ekosistemlərdə öz tarazlığının optimal vəziyyətdə saxlanması üçün əks proseslər həyata keçirilir. Yəni hövzədə suyun öz-özünə təmizlənməsi prosesləri gedir. Ancaq sonuncu qeyd edilən öz-özünə təmizlənmə prosesi yalnız çirkab suların tərkibində az miqdarda zərərli maddə olduqda və çirkab suyun müəyyən qədər təmizlənməsi zamanı mümkündür. Əks halda su hövzələri ciddi ekoloji problemlə üzləşə bilər.

İES-lərin torpağa təsiri

İES-lərin atmosferə, su hövzələrinə təsiri ilə yanaşı torpağa da müəyyən qədər təsiri var. Stansiyada olan çirkab suların müəyyən miqdarının torpağa hopması, turşu yağışları zamanı torpağın çirklənməsi və kül hissəcikləri ilə torpağın üst hissəsinin çirklənməsi İES-lərin torpağa verdiyi əsas zərərdir. Çirkab suların və turşu yağışların təsiri ilə torpaqların şoranlaşması prosesi də baş verə bilər. İES-lərin torpağı çirkləndirməsi dolayı yolla torpağın məhsuldarlığını azaldır. Bu isə öz növbəsində həmin torpaqda əkilən bitkilərin keyfiyyətini aşağı salır. Bundan başqa birbaşa bitkilərin məhsuldarlığı aşağı düşür.

İES-lərin canlılar aləminə təsiri

İES-lərin canlılar aləminə təsiri dedikdə əsas etibarı ilə SO₂ və NOx qazlarının insanlara, heyvanat və bitki aləminə təsiri nəzərdə tutulur.

SO₂-nin insanlara təsiri: SO₂-nin insanlara təsiri zamanı insanlarda xüsusi xəstəliklərin yaranması baş verir. Bu xəstəlik növlərinə ilk növbədə ateroskleroz və bununla əlaqəli ürək xəstəliyi, xroniki bronxit, enfizema, bronxial astma və s. aiddir. Bu xəstəliklərin artımı iri sənaye şəhərlərində insanların çoxluğu, atmosfer havasının çirklənmə dərəcəsi ilə əlaqədardır. Atmosfer havasında SO₂-nin və ya asılı hissəciklərin orta illik miqdarı 0,08–0,10 mq/m 3 olarsa onda insanların görmə qabiliyyəti pisləşir, onlarda müəyyən narahatlıq ilə yanaşı nəfəs almanın pisləşməsi müşahidə edilir. Havada SO₂-nin və ya asılı hissəciklərin orta sutkalıq miqdarı 0,08–0,10 mq/m 3 olarsa ciyər xəstəliyi olan insanların səhhəti pisləşir, onların həkim köməyinə müraciət halları artır və bəzən ölüm halları baş verir.

SO₂-nin bitki aləminə təsiri: SO₂-nin təsirindən yarpaqların səthi zədələnir və yarpaqlar xlorofilin dağılmasına məruz qalır. Xüsusi ilə iynəyarpaqlı bitkilər həmişəyaşıl olduqları üçün daha çox mənfi təsirə məruz qalır. Havada SO₂-nin miqdarı 0,23–0,32 mq/m 3 olduqda iynəyarpaqlı bitkilərin həm fotosintez həm də nəfəs almanın pozulması səbəblərindən quruması prosesi baş verərək ağac 2–3 il ərzində tam məhv olur. SO₂-nin miqdarı 0,08–0,23 mq/m 3 arasında olduqda isə fotosintez prosesinin sürəti azaldığından quruma prosesinin də sürəti azalır.

NO_x-in insanlara təsiri: NO_x-in insanlara təsirinin ilk simptomları dərinin qıcıqlanması ilə yanaşı insanların gözlərinin yaşarması hallarının baş verməsidir. Azot oksidləri mayelərdə çox pis həll olur, insanların ağ ciyərlərinin dərininə daxil olaraq alveolların epitelini və bronxlarını sıradan çıxarır. Havadakı NO_x-in konsentrasiyası normadan çox olan yaşayış məntəqələrində insanlarda nəfəs alma pisləşir, respirator xəstəlikləri artır və qanda methemoqılabinin dəyişməsi müşahidə olunur.

NO_x-in bitki aləminə təsiri: NO_x-in havada konsentrasiyası 4–6 mq/m 3 olduqda bitkilər kəskin zədələnməyə uğrayır. Azot oksidlərinin konsentrasiyası havada uzun müddət 2 mq/m 3 olduqda NO_x-in təsiri səbəbindən bitkilər xloroza məruz qalır. Əgər havada azot oksidlərinin konsentrasiyası 2 mq/m 3 azdırsa onda aşkar şəkildə mənfi təsiri hiss edilmir və ancaq bitkilərin boy atmasının sürəti azalır.

Yandırılan yanacaqın növündən asılı olaraq İES-lərin ətraf mühitə təsiri

İES-nin ətraf mühitə təsiri əsasən yandırılan yanacağın növündən asılıdır. [5]

Bərk yanacaq. Bərk yanacaq yandırıldıqda atmosferə yanmayan yanacağın hissəcikləri olan uçucu kül, sulfid

və kükürd anhidridi, azot oksidləri, bir qədər flüor birləşmələrinin, həmçinin tam yanmayan yanacağın

qazşəkilli məhsulları daxil olur. Uçucu külün tərkibində bəzi halda toksik olmayan qarışıqla bərabər, həm də

zərərli qarışıq da olur.

Maye yanacaq. Maye yanacaq (mazut) yandırıldıqda tüstü qazları ilə atmosfer havasına sulfid və kükürd

anhidridi, azot oksidləri, vanadium birləşmələri, natrium duzları, həmçinin qazın təmizlənən vaxtı ayrılan

maddələr daxil olur. Bununla belə, maye yanacaq işlədildikdə geniş əraziləri tutan və daim atmosferi

çirkləndirən kül layları (qalaqları) problemi yaranmır. Maye yanacaq növlərinin məhsullarında uçucu kül olmur.

Təbii qaz. Təbii qazın yandırılması zamanı atmosferin əsas çirkləndirici azot oksidləri hesab olunur. Lakin İES-də

təbii qazın yandırılmasından azot oksidi tullantıları daş kömürün yandırılmasından orta hesabla 20% azdır. Deməli, təbii qazdan istifadə olunması ekoloji baxımdan əlverişlidir.

Gücü 1000 MVt olan İES-in il ərzində atmosferə atdığı tullantılar (tonla)

karbohidrogenlər	CO	NO2	SO2	Hissəciklər
Daş kömür	400	2000	27000	110000	3000
Mazut	470	700	25000	37000	1200
Təbii qaz	34	–	20000	20,4	500

Fotokimyəvi duman

İES-lərdə su hazırlığı

İES-lərdə su hazırlığının əsas məqsədi

İES-lərdə su hazırlığının əsas məqsədi stansiyanın uzun müddət etibarlı və iqtisadi baxımdan səmərəli işini təmin etməkdir. [6]

Qeyd edilən göstəricilər isə bəsləyici suyun və qazan suyunun keyfiyyətindən, buxar qazanlarının su rejimlərindən, su emalı qurğularının işinin düzgün təşkilindən, kondensatın istismar keyfiyyətindən birbaşa asılıdır.

İES-də su hazırlanması aşağıdakı problemləri aradan qaldırır

Qazanların qızma səthlərində suyun buxarlanması zamanı fiziki və kimyəvi proseslər nəticəsində ərpin yaranması

Ekran borularında və buxar qızdırıcı borularda çökmələrin və dəmir oksidlərinin yaranması

Turbinin buxar axan hissələrində mis birləşmələri, natrium və silisium oksidlərinin çökməsi

İES və istiləşdirmə sistemlərində əsas və köməkçi avadanlıqların, su və buxar ilə görüşən bütün metal səthlərin həmçinin boru kəmərlərinin metallarının korroziyası

İES-də su hazırlığı metodları

İES-lərdə əsasən aşağıdakı metodlarla su hazırlığı həyata keçirilir. [7]

Suyun ilkin emalı

Suyun mexaniki şəffaflaşdırılması

Suyun reagentlərlə emalı

Suyun Na-kationlaşdırma üsulu ilə yumşaldılması

Suyun H-Na-kationlaşdırma üsulu ilə yumşaldılması və qələviliyin azaldılması

Suyun kimyəvi üsulla duzsuzlaşdırılması

Suyun termiki üsulla duzsuzlaşdırılması

Suyun membran üsulla duzsuzlaşdırılması

Buxarın aralıq qızdırılması

Gücü 150 MVt və ondan böyük olan bloklarda buxarın aralıq qızdırılmasından, yəni qızışmış buxarın alınması sxemindən istifadə edirlər. Bunun üçün turbinin yüksək təzyiq silindrindən (YTS) çıxan buxar qazanda tüstü qazlarının istiliyi hesabına təxminən buxarın başlanğıc temperaturuna qədər qızdırılır və bundan sonra turbinin orta təzyiq silindirinə (OTS) verilir. Aralıq buxar qızdırıcısının borularında təzyiq itkisini aralıq buxar qızdırılmasına gedən buxarın təzyiqinin 10%-nə bərabər götürürlər.

Buxarın iki dəfə aralıq qızdırılmasından istifadə etmək tsiklin faydalılığını bir qədər də artırır. Lakin qurğu mürəkkəbləşir, buna görə də buxarın iki dəfə aralıq qızdırılmasından geniş istifadə olunmur. Bu proseslərin nəticəsində turbindəki istilik düşgüsü böyüyür, onun son pillələrində buxarın nəmliyi azalır. Beləliklə, turbinin (ümumiyyətlə stansiyanın) fİə böyüyür və gücü artır.

Buxarın aralıq qızdırılması olan turbin qurğusunun prinsipial sxemi:

1 – bəsləyici nasos; 2 – buxar generatoru; 3 – buxar qızdırıcı; 4 – turbinin yüksək təzyiqli silindri; 5 – aralıq buxar qızdırıcısı; 6 – turbinin orta təzyiq silindri; 7 – turbinin alçaq təzyiq silindri; 8 – kondensator; 9 – elektrik generatoru.

İstinadlar

1. ↑ “Qazan qurğuları” — K. M. Abdullayev. Bakı – 2008.
2. ↑ “Qazodinamika” — A. Q. Hüseynov, V. H. Həsənov. Bakı – 2015.
3. ↑ “İstilik elekrtik stansiyalarının buxar və qaz turbinləri” — K. M. Abdullayev, F. İ. Kərbəliyev, C. P. Məmmədova, Ş. N. Nəsirov. Bakı – 2013.
4. ↑ “Enerji ehtiyatları, elektrik enerjisi istehsalı və ətraf mühit” — K. M. Abdullayev, R. K. Məmmədov, Y. İ. Lətifov. II cild. Bakı – 2007, 408 s.
5. ↑ “Ekologiya, ətraf mühit və insan” — Q. Ş. Məmmədov, M. Y. Xəlilov. Bakı – 2006, 608 s.
6. ↑ “İstilik energetikasında su hazırlığı texnologiyaları və su təchizatı” — K. M. Abdullayev, M. M. Ağamalıyev, R. H. Məmmədbəyova. Bakı – 2007.
7. ↑ “İstilik energetikasında əlavə su emalı qurğularının layihələndirilməsi” — M. M. Ağamalıyev. Bakı – 2006.