Azərbaycan Etnoqrafiyası – 1. cild

sövq edir. Elə buna görə Q.Kazımov «Dağılan tifaq» faciəsinin

Etnoqrafiya elminin predmeti və vəzifələri

Etnoqrafiya dünya xalqlarının həyat və məişətindən bəhs edən tarix elmidir. O, yunan sözü olan «etnos» və «qrafo» sözlərindən əmələ gəlməklə «xalqın təsviri» mənasını verir. Bu elmi bəzən etnolo­giya da adlandırırlar. Məişət dedikdə fərdi və ictimai həyatda bərqərar olunmuş ənənəvi formalar başa düşülür. Hər bir xalqın özünəməxsus məişət for­ması vardır ki, ayrı-ayrı xalqlarda bunlar çox vaxt bir-birindən köklü surətdə fərqlənir. Xalqın məişəti ilə yanaşı etnoqrafiya bir elm kimi xalqın mədə­niy­yə­tini də öyrənir. Bir qayda olaraq dünya xalqlarının mədəniyyəti iki sahəyə ayrılır: maddi mədəniyyət və mə­nəvi mədəniyyət. Maddi mədəniyyət anlayışına in­san əli ilə yaradılan bütün maddi nemətlər və əşyalar daxildir. Məs: yaşayış məskənləri və evlər, geyimlər və nəqliyyat vasitələri, yeməklər və içkilər, əmək alətləri, silahlar və bəzəklər; Mənəvi mədəniyyət anlayışına isə insan zəkasının yaratdığı bütün mənəvi məhsullar daxildir: ədəbiyyat, incəsənət, elm, din, fəlsəfə, əxlaq, musiqi, adət -ənənələr və i. a.

Təbiidir ki, dünyanın hər bir xalqının özünəməxsus mədəniyyəti vardır. Lakin müxtəlif xalqlarda mədəniyyətin inkişaf səviyyəsi eyni deyildir; həm də hər bir xalqın mədəniyyətində keyfiyyət özünə­məx­sus­luğu vardır. Bu keyfiyyət özünəməxsusluğu hər bir xalqın etnik və ya milli ənənəsini təşkil edir. Lakin etnoqrafiya elmi müxtəlif xalqların məişət və mədəniy­yətində olan müxtəlifliyi öyrənməklə kifayət­lənmir. O, eyni zamanda xalqların məişət və mə­də­niy­yətində nəzərə çarpan oxşar cəhətləri də öyrənir. Maddi və mənəvi-­­mədəniyyətdə, ictimai və ailə məişə­tində mövcud olan ümumi qanunauyğunluqları mü­əy­yən etməyə kömək göstərən həmin oxşar və fərqli xüsusiyyətlər bəşəriyyətin inkişaf dialektikasını dərk etməyə imkan yaradır.
Tarixi inkişafın müəyyən mərhələlərində bəşər mədəniyyəti müxtəlif olmuşdur. Belə ki, ibtidai icma dövründə insanların ilk sosial birliyi olan qəbilənin az-çox dərəcədə yekcins mədəniyyəti vardır. İndiyə­dək ibtidai icma quruluşu şəraitində yaşayan bütün qə­bilələrdə də bu cür vəziyyət müşahidə olunur. Lakin sinfi cəmiyyətdə hakim siniflərin məişət və mə­dəniyyəti, istismar olunan siniflərin məişət və mə­də­niyyətindən fərqlənir.
Etnoqrafiya elmi yalnız müasir xalqları öyrənmir; o, həmçinin hazırda siyasi fəaliyyət səh­nəsin­dən çıxmış, yox olmuş xalqları da öyrənir. Bu­nunla etnoqrafiyanın xüsusi bir sahəsi-tarixi etno­qrafiya məşgul olur.

Rus alimlərindən S.P.Tolstov etnoqra­fiyanın predmetindən danışaraq yazırdı ki, bu elm dünyanın müxtəlif xalqlarının məişət və mədə­niy­yə­tin­də­ki xüsusiyyətləri bilavasitə öyrənən, müşahidə edən tarix elmidir. Bu elm xalqın məişət və mə­də­niy­yə­tin­dəki xüsusiyyətlərin tarixi dəyişkənliyini və in­ki­şa­fı­nı, xalqların etnogenezini, etnik coğrafiyasını, onların qar­şılıqlı mədəni-tarixi əlaqələrini tədqiq etməklə məş­ğul olur. Y.V.Bromley və S.A.Tokaryev et­noq­r­a­fi­ya­nın tədqiqat obyektindən, predmet və metod­la­rından da­nı­şaraq yazırlar; «Etnoqrafiya — əsas təd­qiqat ob­yek­ti bilavasitə etnos və ya etnik birliklərin digər tip­ləri olan tarix elmidir». 1968-ci ildə nəşr olunan «Et­no­qrafiyanın əsasları» adlanan kita­bın­da S.To­karyev et­no­qrafiyaya ümumiləşdirilmiş tə­rif verərək yazır: «Etnoqrafiya dünya xalqlarının məişət və mə­də­niy­yətini öyrənən tarix elmidir». Y.Bromley isə 1973-cü ildə nəşr edilən «Etnos və etnoqrafiya» əsə­rində, habelə 1981-ci ildə çap olunan «Etno­qra­fi­ya­nın müasir problemləri» adlanan kitabında etno­qra­fi­ya­nı «etnik birliklər haqqında elm» adlandırır. S.To­kar­­yevin həmin ümumiləşdirilmiş tərifini nəzərə alan Sankt-Peterburqlu alim R.İts etnoqrafiyaya aşağı­da­kı kimi tərif verir: «Etnoqrafiya xalqların məişə­tin­dən və etnik tarixindən, dünya mədəniyyətinin tər­kib his­səsi kimi onların məişət və mədəniyyətindəki spe­si­fik cəhətlərin formalaşmasından bəhs edən ta­­rix el­midir.» Bu deyilənlərdən aydın görünür ki, et­noq­ra­fiya elminin əsas tədqaqat obyekti, bilavasitə et­nosdur, xalqın özüdür. Məhz xalq anlayışı etno­qrafiyanın əsas və başlıca anlayışıdır, çünki xalq anla­yışı çox vaxt etnosla eyniləşdirilir. Qədim yunan ter­mi­­ni olan etnos etimoloji cəhətdən «xalq», «qəbilə», «insan qrupu» anlayışlarına uyğun gə­lir. Y.Pop­lin­ski­nin göstərdiyi kimi qədim yunanlar özlərini baş­qa­ların­dan fərqləndirməkdən ötrü, qeyri-yu­nan­­la­rı «etnos» adlandırmışdılar. Bununla da qeyri-yu­nan­la­rın yunanlardan fərqli olan real mədəni-mə­işət fərq­lə­rini aşkara çıxarırdılar. Beləliklə, etno­sun əsas ek­vi­valenti bizim dildə xalq anlayışına uyğun gəlir. Bu­nunla belə XX əsrin 60-70-ci illərində etno­qra­fiyanın əsas tədqiqat obyekti olan etnos mətbuat sə­hi­fələrində diskussiya mənbəyinə çevrilmişdi. Bromley etnosun mənşə birliyi məsələsini adətən tarixi-sosial planda verirdi. Digər sovet alimi L.Qu­milyov etnosa bioloji cəhətdən yanaşaraq onu fərdiləşdirirdi. Lakin L.Qumilyov 1990-cı ildə nəşr edilmiş «Etnosun coğrafiyası» kitabında etnosa mücər­rəd anlayış baxımından yanaşmır, ona bir tərəfdən ta­rixi prosesin təmsilçisi kimi baxır, digər tərəfdən də onu (etnosu) tarixi inkişafın təkan vericisi, onun hərəkət verici qüvvəsi kimi qəbul edirdi.
L.Qumilyova görə etnos bu və ya başqa dərəcədə sosial pərdəyə bürünmüş biofiziki varlıq ol­duğundan, hansının birinci və əsas olması barədə aparılan diskussiya mənasız bir şeydir. Çünki bunlar bir-birini o dərəcədə şərtləndirir ki, bunlardan biri ol­ma­dan, o biri mümkün deyildir. Bu diskussiya yu­murta-cücə əhvalatını xatırladır.
Mütərəqqi elm xadimlərinin böyük əksəriy­yəti etnosa sosial-tarixi mahiyyət verərək, onun alçaq mənşəli etnosdan yüksək formalı etnosa qədər dia­lek­tik inkişaf yolunu göstərmişlər.
Hər bir etnik birliyin beş əlaməti vardır ki, bunlardan bəziləri əsas, başlıca əlamətdir, digərləri isə ikinci dərəcəli əlamətlərdir. Belə ki, hər bir etnik birliyin vahid dili, vahid etnik ərazisi, məişət- mədəniyyət ümumiliyi və mənşə birliyi mövcuddur; bu­nunla belə hər bir etnik birliyin öz-özünü dərk et­mək, öz-özünü anlamaq xüsusiyyəti vardır. Hər bir xalqın müxtəlif tarixi inkişaf dövründə onun etnoqrafik xarakteristikasında, göstərilən əlamət­lərdən biri və ya bir neçəsi ön plana çıxa bilər.

DİL. Yer kürəsində yaşayan xalqların əksəriyyəti öz milli dillərində danışır. Lakin çox vaxt müxtəlif xalqlar eyni bir dildə danışırlar. Məs. bütün Latın Amerikası ölkələrində — ispan dilində, Avstriya, Al­ma­niya, İsveçrə və b. ölkələrdə alman dilində danı­şır­lar. Eyni zamanda biz, bir xalq arasında iki və ya daha artıq dillərin yayılmasını da müşahidə edirik. Məs: irlandiyalılar həm irland, həm də ingilis dilində, hindistanlılar həm hindi, həm də ingilis dilində, Rusiya xalqları həm rus, həm də öz milli ana dillərində danışırlar. Buradan belə nəticə çıxır ki, dil bir xalqı başqalarından fərqləndirən yeganə əlamət hesab edilə bilməz.

ETNİK ƏRAZİ. Etnik ərazi, yəni müəyyən xal­qın yerləşdiyi vilayət onu başqa xalqlardan fərqlən­dirən mühüm əlamətlərdən biridir. Hər bir xalq adətən müəyyən bir ərazidə formalaşır. Lakin, bəzən tarixi inkişaf prosesində bir xalq başqa bir xalqla ərazi cəhətdən qarışıq yaşamağa məcbur olur. Belə bir vəziyyətdə parçalanmış etnik ərazi yaranmış olur: çünki xalqın müxtəlif hissələri arasındakı əlaqələr sarsımış vəziyyətdə olur. Buna misal olaraq Rusi­yada yaşayan başqırdları, azərbaycanlıları, tatar­ları, karelləri, buryatları və s. göstərmək olar. Belə bir şəraitdə xalqın daxili birləşmə qüvvəsi zəifləyir, hətta azlıqda qalan kiçik hissələri böyük xalqlarla qaynayıb qarışır. Lakin elmə belə bir hal da məlum­dur ki, xalq öz ərazi birliyinin pozulmasına baxma­yaraq, vahid bir birlik kimi öz inkişafını davam etdirir.

MƏİŞƏT VƏ MƏDƏNİYYƏT ÜMUMİLİYİ. Oxşar təbii şəraitdə, bir-birilə ünsiyyətdə yaşayan insanlar bir qayda olaraq maddi və mənəvi mədə-niy­yət sahəsində oxşar mədəni ünsürlər yaradırlar. Məs: çox vaxt yaşayış məskənləri, evlər, geyim tipləri ayrı-ayrı nəqliyyat növləri bir-birinə bənzəyir. Bütün bu ünsürlər etnik əlamətlər sayıla bilər. Lakin bunlar ikinci dərəcəli əlamətlərdir; çünki mədəniy­yətin oxşar əlamətlərinin yayılma sahəsi çox vaxt et­nik əlamətlərlə uyğun gəlmir. Məs. karellər və vepslər maddi mədəniyyətin bütün xüsusiyyətinə gö­rə şimali ruslara çox yaxındırlar; moldavan­ların maddi mədəniyyəti ukraynalılarınkı ilə, latışlarınkı isə estonlarla çox uyğunluq təşkil edir.
MƏNŞƏ BİRLİYİ. Bu cəhət yalnız nadir hallarda bir xalqı başqalarından ayırmaq üçün fərqləndirici əlamət sayıla bilər. Lakin xalqları fərq­lən­dirərkən onu da mütləq nəzərə almaq lazımdır. Məs. müxtəlif ölkələrdə yaşayan qaraçılar, yəhu­dilər, zəncilər və s. mənşə etibarilə ayrıca qrup təş­kil edirlər.
ETNİK ÖZ-ÖZÜNÜ ANLAMA. Etnik birlik əlamətlərindən birini də etnik öz-özünü anlama təş­kil edir. Bəzi alimlər bu aləməti hətta əsas, həl­le­dici əlamət kimi qəbul edirlər. Qarışıq mən­şəli in­san­lar adətən özlərini istədiyi etnosa aid edə bilərlər.

ETNOQRAFİYANIN MƏNBƏLƏRİ VƏ TƏDQİQAT ÜSULLARI

Etnoqafiya elminin əsas mənbəsini tədqaqatçının çöl müşahidələri təşkil edir. Etnoqrafın çöl müşahidələri müxtəlif formalarda aparılır:

Bilavasitə müşahidə,
Etnoqrafın yerli əhalinin işində fəal iştirakı,
İnformatorlarla mü­sahibə.

Bu üsullarla toplanılan materiallar etnoqraf tərəfindən çöl gündəliyinə daxil edilir. Eyni za­man­da tədqiqatçı müxtəlif rəsmlər çəkir, məlumat­çıla­rın söhbətlərini maqnitofon lentinə yazır. İmkan olduqda o, həm də maddi mədəniyyət əşyaları toplayır və bu yolla muzey fondlarını zənginləşdirir. Bir qayda olaraq çöl işlərinin apa­rıl­masının iki başlıca metodu vardır: 1) Ekspedisiya üsulu və 2) Stasionar üsul. Birinci üsula görə etnoqraf tək və ya bir neçə nəfər mütəxəssislə bir­lik­də onu maraqlandıran obyektə gedir. Orada yaşayan əhalinin məişət və mədəniyyətini müşahidə edir. Bir qayda olaraq ekspedisiya qısa müddət üçün (10 gün­dən 3 aya qədər) nəzərdə tutulur. Bu müddət qısa ol­sa da, geniş ərazidə etnoqrafik material toplanılır. Stasionar iş üsuluna görə etnoqraf uzun müddət (bə­zən 10-15 il) müəyyən bir kəndin və ya şəhərin əha­lisi içərisində qalır, onun sakinlərinin məişət və mə­dəniyyətini öyrənir. Hər iki iş üsulunun həm müs­bət və həm də mənfi cəhətləri vardır. Məs. Ekspe­­disiya zamanı etnoqraf eyni zamanda bir çox kənd­ləri öyrənir və burada topladığı materiallar əsasında müqayisələr və ümumiləşdirmələr et­mək imkanına malik olur. Digər tərəfdən müşa­hi­dəçi həmin kəndlərin hər birində qısa müddət ər­zində qaldığından (bəzən cəmi 1-2 gün və ya 1-2 sa­at) o, həmin kənd sakinlərini hərtərəfli və bütünlüklə öy­rənə bilmir, onları yalnız səthi tədqiq edir. Stasi­onar iş üsulu zamanı etnoqraf müəyyyən bir kəndin, rayonun və ya zonanın əhalisini dərindən və hərtə­rəf­li öyrənsə də o, müqayisələr və ümumiləş­dir­mələr edə bilmir. Buna görə də etnoqrafik çöl tədqi­qat­ları ilə məşğul olarkən, hər iki iş üsulunu əla­qə­lən­dirmək lazımdır.

ETNOQRAFİYA BİR ELM kimi digər hu­manitar və təbiət elmləri ilə sıx surətdə əla­qə­dar­­dır. Onun antropologiya, arxeologiya, lin­q­vis­ti­­ka, folkloristika və çoğrafiya ilə sıx əlaqəsi möv­cud­­dur. Antropologiyanın irqlərin yaranmasına da­­ir olan bölməsi, insan irqlərinin ərazi cəhətcə ya­yıl­ması, tarixi-sosial əlaqələr zəminində insanın fi­zi­ki simasının dəyişməsini öyrənən sahələri etnik antro­­pologiya adlanır. Arxeoloji materiallar üzrə mədəni-məişət xüsusiyyətlərinin müəy­yənləşdiril­mə­si qə­dim etnik qrupları bir-birindən ayırmağa im­kan verir. Arxeologiyada son vaxtlarda meydana çı­xan bu xətt paleoetnoqrafiya adlanır. Etnik antro­­­pologiyanın və paleoetnoqrafiyanın verdiyi ma­te­ri­allar xalqın etnik tarixinin ilk mərhələlərini öy­rən­­məyə imkan verir. Yuxarıda dediyimiz kimi et­no­­qrafiyanın dilşünaslıqla, ədəbiyyatşünaslıq və fol­klor­şünaslıqla da tematik və problem yaxınlığı vardır ki, bunlar xalqların mənəvi mədəniyyətlərinin spesi­fik cəhətlərini anlamağa imkan yaradır. Hər bir di­lin daxili inkişaf qanunauyğunluğu mövcuddur ki, bu bilavasitə həmin dilin daşıyıcıları ilə sıx surətdə əla­qədardır. Odur ki, dilşünaslıqda xüsusi bir böl­mə-etnolinqvistika bölməsi vardır. Elmin bu sahəsi dilin mənşəyini, onun başqa dillərlə qohumlugunu və yaxınlığını öyrənməklə məşgul olur. Elmlərin et­no­­so­siologiya və etnopsixologiya sahələrinə də bu möv­qedən yanaşmaq lazımdır. Etnoqrafiyanı öz ağu­şunda böyüdən coğrafiya əhalini, onun yer­ləş­mə­­sini, ətraf mühitə insanların təsirini öyrənməklə ya­­naşı bu elmlə də öz sıx əlaqəsini saxlayır. Et­no­qra­fiya ilə əlaqəsi olan coğrafiyanın həmin sa­hə­ləri demoqrafiya, statistika, etnocoğrafiya, et­nokartoqrafiya, etnostatistika və s. dir. Et­no­bo­ta­ni­ka və etnozoologiya elmləri də etnik birliklərin qə­­dim inkişaf tarixini izləməyə imkan verir.

Elmin müstəqil bir sahəsi kimi etnoqra­fi­­ya XIX əsrin ortalarında Qərbi Avropa və Ame­ri­ka ölkələrində təşəkkül tapmağa başlamışdır. XIX əs­rin 60-70-ci illərində müxtəlif ölkələrdə et­no­qra­fik təşkilatlar və cəmiyyətlər meydana çıxmışdır. La­­kin «Etnoqrafiya» sözünü bundan əvvəlki tarixi dövr­­lərdə də işlətmişdilər. Ancaq o vaxtlar bu söz el­­mi məna daşımırdı. Hələ 1607-ci ildə yazıçı İohan Zom­­mer Maqdeburq şəhərində «Etnoqrafik məc­muə» nəşr etməyə başlamışdı. 1791-ci ildə isə Nyu­renberq şəhərində «Etnoqrafik albom» dərc edil­mişdir. 1820-ci ildə macar xalq geyim komp­lek­si­ni əks etdirən albom dərc olundu ki, bu al­bomun üs­tünə «Etnoqrafiya» sözü yazılmışdı. 1826-cı ildə İta­liya coğrafı Adriano Balbi «Etnoqrafik at­las» çap et­dir­mişdi.

Hazırda müasir etnoqrafiyanın qarşısında çox mühüm vəzifələr durur ki, bunları da başlıca olaraq 6 qrupa ayırmaq mümkündür:
1) Ayrı-ayrı ölkələrin, həmçinin bütün dün­ya əhalisinin etnik tərkibinin öyrənilməsi;
2) Xalqların etnik tarixi və etnogenezi prob­lemi.
3) Nəsli qəbilə quruluşunun, yəni sinif­siz cəmiyyətin öyrənilməsi.
4) Tarixən formalaşan milli-mədəni ənə­nə­lə­rin öyrənilməsi.
5) Müasir məişətin öyrənilməsi.
6) Müasir etnik proseslərin öyrənilməsi.

1. İlk baxışda birinci problemin araş­dırıl­ması adama çox asan görünür. Məs. biz deyirik ki, İtaliyada italyanlar, Koreyada koreyalılar yaşa­yır­­lar. Əslində isə bu məsələ göründüyündən qat-qat çə­tindir. Çünki hər bir ölkədə əsas millətdən başqa, bir çox digər xalqların nümayəndələri də, yəni az­lıq­da qalan qeyri-əsas xalqlar da yaşayır. Çox vaxt bu mil­li azlıqların sayını müəyyən etmək o qədər də asan olmur. Çünki, belə bir sual meydana çıxır ki, biz əhalinin hansı qrupunu müstəqil xalq, hansını isə əsas millətin tərkib hissəsi kimi qiymətləndirməliyik? Məhz, buna görə də etnoqraflar adətən etnik və etno­qrafik qrupları həmçinin milli azlıqları həm əsas xalqdan, həm də bir-birindən fərqləndirməyə ça­lı­şır­lar.
2. Xalqların etnik tarixi və etnogenezi problemi, hər bir xalqın sistematik tədqiqinə başla­nı­lan zaman, tədqiqatçının qarşıya qoyduğu əvvəlinci məsələlərdən biridir. Bu məsələ eyni dərəcədə həm tarixçini, həm arxeoloqu, həm antropoloqu, həm də dilşünası maraqlandırır. Bu problemin həll edilməsi üçün bütün adları çəkilən elmlərin mə­lu­matından istifadə olunmalıdır. Başqa sözlə de­sək, hər hansı bir xalq arasında üstünlük təşkil edən ir­qi tiplər haqqındakı məlumatları (an­tro­po­lo­gi­ya); onun dili haqqındakı məlumatı (dilşünaslıq); öyrənilən xalqın əcdadlarının qədim maddi izləri haqqındakı məlumatları (arxeologiya); habelə yazılı mənbələrin və xalqın özünün folklor mate­ri­al­larını mütləq nəzərə almaq lazımdır. Məlum ol­duğu kimi xalqın mənşəi uzun sürən, mürəkkəb tarixi-etnik prosesdir. Xalqın etnik tarixi, onun həm ictimai-iqtisadi, həm siyasi, həm də mədəni tarixi ilə əla­qədardır. Bu tarixi inkişaf gedişində, bə­zən xalqın dili də dəyişikliyə məruz qalır. Etnik inkişaf pro­se­sin­də müəyyən vaxt ərzində insanların sosial bir­liklərinin tipləri də dəyişilir. Qəbilələrdən qə­bi­lə ittifaqları yaranır ki, bunlar da sonralar xalqlara, axırıncılar isə öz növbəsində, kapitalist münasibətlərinin inkişafı ilə əlaqədar olaraq, et­nik birliyin yeni tipi olan millətlərə çevrilirlər.
3.Nəsli qəbilə quruluşunu, yəni sinifsiz cə­miy­yəti qismən arxeoloji məlumatlar əsasında öy­rən­mək mümkündür. Lakin məlum olduğu kimi ar­xe­oloji materiallar cansız, dilsiz materiallardır. On­la­rın əsasında biz yalnız ibtidai insanların əmək alətlərini, incəsənəti, qismən təsərrüfat formalarını və maddi mədəniyyətin digər sahələrini öyrənə bilərik. İbtidai insanların ictimai quruluşunun bir çox cəhətləri (ana nəsli qaydaları, ailə və nigahın il­kin formaları, yaşa və cinsə görə bölgü, ha­kimiy­yətin təşkili) indiyədək arxaik qaydaların nisbətən hökm sürdüyü Avstraliya, Amerika və Afrikanın yerli əhalisinin öyrənilməsi prosesində mümkün olmuşdur.
4.Tarixən formalaşmış milli mədəni ənənələrin öyrənilməsi də mühüm problemlərdən­dir. Mütərəqqi alimlər göstərirlər ki, hər bir xalq öz böyüklüyündən və kiçikliyindən asılı olmayaraq dün­ya mədəniyyəti xəzinəsinə müəyyən əvəzedil­məz incilər bəxş edir. Beynəlmiləl mədəniyyətin yaranmasında hər bir xalqın mədəni nailiyyəti­nin səviyyəsini bilmək lazımdır. Burada maddi mədəniyyət abidələri, tikintinin tipləri və forma­ları, sənətkarlıq texnikası, bədii sə­nət­kar­lıq­, xalq musiqisi, xalq təbabəti və s.dən söhbət gedir. Milli mədəniyyətlərin öyrə­nil­məsi, onlarda olan müsbət və mənfi cəhətlərin hər­tərəf­li müəyyən edilməsi ona görə vacibdir ki, bu beynəlmiləl tərbiyəyə və bizə pis adətlərdən xilas ol­maqda kömək edir. Eyni zamanda əməyə, hər bir xalqın yaradıcılığına hörmətlə yanaşmağı öy­rədir.
5.Müasir məişətin öyrənilməsi problemi yalnız son zamanlarda qarşıya qoyulmuşdur. Buna görə də hələlik o, zəif öyrənilən sahə­lər­dən sayılır. Etnoqraflar çoxdan öyrənilmiş məi­şət və mədəniyyət formalarını tədqiq etməyə adət et­dik­lərindən yeniliyi müşahidə etməkdə çətinlik çə­kir­lər. Müasir məişətimizi öyrənmək üçün daha çox müşahidə ­aparmaq, tədqiq etmək, mədəni-məi­şət formalarının dəyişilməsi prosesini, yeni etnik ­ənənə­lərin formalaşmasını izləmək lazımdır.
6.Müasir etnik proseslərin öyrənilməsi prob­lemi dünya etnoqrafiyası qarşısında duran ən mühüm problemlərdən biridir. Müasir dünyada baş verən böyük ictimai-iqtisadi və siyasi də­yi­şik­­liklər öz təsirini xalqların etnik inkişafında da göstərir. Millətlərin qovuşması, etnik birliklərin böyü­məsi və yeni millətlərin formalaşması prosesi müasir dövrün əsas proseslərindəndir. Bu hər şeydən əvvəl o ölkələrdə daha çox nəzərə çarpır ki, orada etnik rəngarənglik daha çoxdur. Məsələn, Qafqazda, Tacikistanda, Hindistanda, İndo­ne­zi­ya­da və bir sıra Afrika ölkələrində vəziyyət be­lə­dir. Hazırda etnik inkişaf prosesində pərakən­də­lik aradan qalxır, əhali daha iri etnik qruplarda birləşirlər. Bəzi ölkələrdə bu proses həyat səviyyəsi­nin iqtisadi və mədəni cəhətdən yüksəlməsi ilə, keç­miş müstəməkələrdə və asılı ölkələrdə isə azadlıq hə­rə­katı ilə bağlıdır.

Müəllif: Həvilova Fəxriyyə Həvil qızı
Mənbə: Şərq mədəniyyəti və etnoqrafiyası

Azərbaycan Etnoqrafiyası – 1.cild

“Azərbaycan etnoqrafiyası”nın birinci cildində Azərbaycanın təbii-coğrafi şəraiti, çoxəsrlik tarixi, əkinçilik və maldarlıq mədəniyyəti, onun əhalinin sosial-iqtisadi həyatında rolu, həmçinin xalqımızın qədim məşğuliyyət sahələrindən olan ovçuluq, balıqçılıq vəarıçılığın keçdiyi inkişaf mərhələləri öyrənilir. Kitabda Azərbaycan xalqının qədim sənət sahələrindən dulusçuluq, daşişləmə,ağac işləmə, misgərlik, dəmirçilik, zərgərlik, dabbağlıq, xalçaçılıq və s. geniş tədqiq olunmuşdur.

Avropa ilə Asiyanın ayrıcında yerləşən Azərbaycan əlverişli təbii-coğrafi şəraitə, mülayim iqlimə, münbit torpağa, zəngin yeraltı və yer üstü sərvətə malikdir. Dünyada mövcud on bir iqlim şəraitinin doqquzunun Azərbaycanda olması bu torpağın bərəkətini artırıb, şöhrətini ucaldıb. Bu ərazi həqiqi olaraq bəşər sivilizasiyasının ilkin ocaqlarından biri kimi məşhurdur. Hələ iki milyon il bundan əvvəl burada ibtidai insanların məskən salması, güzəran keçirməsi, yaşayıb-yaratması, təkamül, tərəqqiyə çatması üçün hər cür şərait mövcud olmuşdur. Qafqazın qoynunda yaşayan Azərbaycan xalqı bu qədim və müqəddəs ərazidəbərqərar olmuş, özünün yüksək təsərrüfat həyatını, sənətkarlığı, sənəti, maddi vəmənəvi mədəniyyətini yaradaraq dünyanın ən qədim və mədəni xalqlarından biri kimi tanınmışdır. Azərbaycan etnoqrafik baxımdan dünyanın ən zəngin, çoxcəhətli və maraqlı guşələrindən biridir. Xalqımız minilliklər boyu Qafqaz və Qədim ġərq xalqları iləiqtisadi və mədəni əlaqədə olmuşdur. Yaranan bu qarşılıqlı təmasdan xalqımız çox şeyəxz etmiş və faydalanmışdır. Xalqımız da öz növbəsində həmin xalqların tükənməz təsərrüfat həyatına, maddi və mənəvi mədəniyyətinə çox şeylər bəxş etmiş, onu dahada zənginləşdirmişdir. Etnoqrafiya yunan sözü olub, “etnos” – xalq, “qrafis” – öyrənmək, təsvir etməkmənasını daşıyır. Etnoqrafiya etnologiya kimi də ədəbiyyatda geniş işlənir. “Etnos” -xalq, “loqos” elm. Deməli, etnologiya xalq haqqında elm deməkdir. Bu terminlərin hərikisi eyni məzmun kəsb etsə də, etnologiya bu elmin mahiyyətini daha dəqiq və dürüstmənalandırır. Deməli, etnoqrafiya – etnologiya xalqı öyrənən, təsvir və tərənnüm edənelmdir. Bu mənada etnoqrafiya – etnologiya xalqa daha yaxın olan, onun arzu vəistəklərini araĢdıran elmdir. Etnoqrafiya elminin əsas vəzifəsi xalqı öyrənməklə tarix yazmaq, onu daha da zənginləşdirmək, əhatəli etməkdir. Etnoqrafiya elmi arxeologiya elmi kimi, tarix elmininmühüm tərkib hissəsidir, onun bütövlüyünün, tamlığının təsdiqidir. Ona yardımçı olur, üfüq dairəsini genişləndirir. Etnoqrafik araşdırmalarda arxeoloji materiallar vətədqiqatlar əvəzsiz əhəmiyyətə malikdir. Bu elmlərin birliyi çoxəsrlik tariximizin bir sıraqaranlıq səhifələrinə işıq saçır. Minillikləri milyon illərə qovuşduran tarix yazır, tarix yaradır. Əgər belə demək mümkünsə arxeologiya tarix elminin ixtiraçısı, etnoqrafiyaonun bərpaçısı rolunu oynayır. Arxeologiya yerin qatlarındakı mədəni təbəqələrdə müxtəlif dövrlərə aid zəngin və qiymətli materiallar aşkar edir, onun xronologiyasını verir. Etnoqrafiya isə bu maddi-mədəniyyət qalıqlarının bərpasına yardımçı olur, lazımı köməklik göstərir. Heç şübhəsiz, bu birlik, müştərəklik dərin məna vəməzmunu ilə seçilən tarixin yaranmasına öz töhfəsini verir.

Aşağıdakı düyməyə vuraraq resursu yükləyə bilərsiniz.

Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ

həsr olunmuş (2001-2007) məqalələri daxil edilmişdir.

Qrifli nəşr

GƏLƏCƏK SORAQLI YARADICILIQ

Filologiya elmləri doktoru, professor Qəzənfər Kazımov XX

əsr Azərbaycan filologiyasının 60-cılar nəslinin görkəmli

nümayəndələrindəndir. Təmsil etdikləri elmə müqəddəs məbəd,

etik səltənət, əxlaq mehrabı kimi baxmaq, istedadın və zəhmətin

gücünə arxalanmaq, araşdırdıqları mövzunun ən dərin qatlarına

enə bilmək, təkcə bilik ilə yox, həm də daxili bir şövqlə, isti

ürəklə, coşqun ilhamla yazmaq – bu nəslin aparıcı

nümayəndələrini birləşdirən ümumi və vahid tipoloji məziy-

yətlərdir. Onları məhrəm edən bir mühüm keyfiyyəti də qeyd

etmək olar: hərəsinin özünəməxsus tədqiqat sahəsi, fərdi elmi

ədası, təhlil mədəniyyəti olsa da, onlar məhdud sahə mütəxəs-

sisləri deyil, çox geniş tədqiqatçılıq imkanlarına malik olan

Q.Kazımov geniş miqyaslı tədqiqat sahəsi və elmi maraq

dairəsi olan alimdir. Onun müasir Azərbaycan dilinin quruluşuna,

dil tarixi, bədii dil, üslubiyyat, etimologiya, leksikologiya, frazeo-

logiya məsələlərinə, yazılı abidələrə, aşıq yaradıcılığına, klassik

və çağdaş yazıçılarımızın sənətkarlıq xüsusiyyətlərinə dair

qiymətli kitab və məqalələri vardır. Müasir Azərbaycan ədəbi

dilinin inkişafında, onun leksik, üslubi-semantik və qrammatik

normalarının zənginləşməsində Cəlil Məmmədquluzadə,

Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Mirzə İbrahimov, Bayram

Bayramov, İsa Hüseynov, Sabir Əhmədov, M.H.Şəhriyar, Hüseyn

Arif, Söhrab Tahir, Anar, Əkrəm Əylisli, Yusif Səmədoğlu və b.

söz ustalarının xidmətləri onun məqalə və kitablarında əsaslı

şəkildə şərh edilmişdir.

İstedadlı alim-dilşünas kimi böyük nüfuz qazanan

Qəzənfər Kazımov eyni zamanda gözəl müəllim-pedaqoq kimi

tanınır. O, 50 ilə yaxın bir müddətdə Azərbaycan Dövlət Pedaqoji

İnstitutunda (indiki ADPU-da) və digər ali təhsil ocaqlarında

çalışmış, minlərlə Azərbaycan dili və ədəbiyyat müəlliminin

hazırlanmasında bilavasitə iştirak etmişdir. Ali məktəblərin

filologiya fakültələri və orta ümumtəhsil məktəblərinin müxtəlif

sinifləri üçün onlarca proqram, dərslik, dərs vəsaiti onun alim-

pedaqoq zəhmətinin canlı görüntüləridir.

Qəzənfər Kazımovun indiyə qədər müxtəlif nəşriyyatlarda

(təkrar nəşrlərlə) 56 kitabı, 300-dən artıq elmi və elmi-publisistik

məqaləsi çap olunmuş, 50-dən artıq müəllifin kitabı onun elmi

redaktorluğu ilə işıq üzü görmüş, həyatı və yaradıcılığı barədə

140-a qədər məqalə yazılmışdır. Alimin kitabları həmişə elmi

ictimaiyyətin diqqətini cəlb etmiş və həmkarları – Bəkir Nəbiyev,

Ağamusa Axundov, Zərifə Budaqova, Tofiq Hacıyev, Musa

Adilov kimi dilçi və ədəbiyyatşünas alimlər tərəfindən yüksək

Bütün bunlar Qəzənfər Kazımovu XX əsr Azərbaycan

dilçilərinin ən görkəmli, seçilmiş nümayəndələri sırasına daxil

edir və ona çoxcildlik «Seçilmiş əsərləri»ni çap etdirmək

Qəzənfər Şirin oğlu Kazımov 1937-ci il mart ayının 3-də

Cəbrayıl rayonunun Soltanlı kəndində ziyalı ailəsində

doğulmuşdur. Atası Şirin Allahverdiyev yaşadığı bölgənin sayılıb-

seçilən adamlarından olmuş,rus-tatar məktəbini bitirdikdən sonra

müxtəlif vəzifələrdə çalışa-çalışa orta məktəbi, 1941-ci ilin iyul

ayında isə Pedaqoji İnstitutu bitirmişdir. Şirin Allahverdiyev kənd

orta məktəbinin direktorluğundan orduya çağırılmış, 1943-cü

ildə cəbhədə həlak olmuşdur. Qəzənfər özündən kiçik bacısı və

qardaşı ilə birlikdə anasının himayəsində böyümüşdür. Orta

təhsilini Soltanlı kənd orta məktəbində almış, 1955-ci ildə V.İ.-

Lenin adına APİ-nin filologiya fakültəsinə qəbul olunmuşdur. Bir

il sonra bu fakültə tarix-filologiya fakültəsinə çevrilmişdir.

Tələbəlik illəri Q.Kazımovun qarşısında geniş ədəbi-

mədəni üfüqlər açır. O, Azərbaycanın M.Rəfili, Ə.Dəmirçizadə,

Ş.Qurbanov, İ.Şıxlı kimi görkəmli alim və yazıçılarını ilk dəfə

Pedaqoji İnstitutun auditoriyalarında görüb tanıyır. Bu ziyalılar,

xüsusilə yazıçı və şairlərlə keçirilən görüşlər, iştirakçısı olduğu

mədəni tədbirlər onun yaddaşında əbədi izlər buraxır. 1960-cı

ildə ali təhsilini başa vurub, təyinatını Cəbrayıl rayonuna alır. İki

il rayonda işlədikdən sonra 1962-ci ildə Bakıya qayıdıb

Azərbaycan dilçiliyi ixtisası üzrə V.İ.Lenin adına APİ-nin

aspiranturasına qəbul olunur. Görkəmli türkoloq, professor

Ə.Dəmirçizadənin rəhbərliyi ilə «Ə.Haqverdiyevin dramaturgiya

dili («Dağılan tifaq» pyesi əsasında)» mövzusunda namizədlik

dissertasiyası üzərində işləməyə başlayır.

Beləliklə, Qəzənfər müəllimin həyatının elmi-tədqiqatçılıq

dövrü başlanır. O, «Dağılan tifaq»ın Peterburq çapı ilə (1899)

Bakı nəşrləri (1926, 1935 və s.) arasında müqayisələr aparır,

onların fərqli cəhətlərini müəyyənləşdirir, yazıçının arxivini

gözdən keçirir. «Müxtəlif qeydlər dəftəri»ni oxuyub ədibin pe-

daqoji fəaliyyətinə, Azərbaycan Tədqiq və Tətəbbö cəmiyyətində

dil, tarix və etnoqrafiya şöbəsinə rəhbərliyi dövründə akademik

N.Y. Marr, məşhur türkoloqlardan N.İ.Aşmarin, İ.İ.Meşşaninov

və başqaları ilə elmi əməkdaşlığına dair yeni faktlar üzə çıxarır.

Gənc tədqiqatçı elmi axtarışlarının nəticələri əsasında

«Ə.Haqverdiyev və ədəbi dilimiz» adlı ilk geniş məqaləsini yazır.

Arxiv sənədləri əsasında yazılmış bu məqaləsində o, görkəmli

yazıçının ədəbi dil haqqında fikirlərini araşdırır, ədibin mövcud

türkoloji fikirlər barədə kifayət qədər əhatəli elmi məlumata

malik olduğunu müəyyənləşdirir. Aspirantlıq dövründə onun

yazdığı başqa məqaləsində isə Ə.Haqverdiyevin dramaturgiya dili

tədqiq olunur. «Dağılan tifaq» pyesinin leksik xüsusiyyətləri,

özəlliklə oradakı polisemantik frazeoloji vahidlərin, məhəlli və

arxaik sözlərin işlənmə məqamları, semantik incəlikləri və bədii

Q.Kazımovun «Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin «Dağılan

tifaq» pyesinin frazeologiyası» məqaləsi yazıçının əsərindəki

sabit söz birləşmələrinin dilçilik təhlilinə həsr olunmuşdur.

Məlumdur ki, dramaturgiyada canlı danışıq dilinə üstünlük

verildiyi üçün frazeoloji vahidlərin üslubi imkanları genişdir. Fikri

emosional, yığcam və obrazlı ifadə etmək, surətlərin xarakterini

incəliklərinə qədər səciyyələndirmək üçün xalq deyimlərinin çox

mühüm əhəmiyyəti var. Q.Kazımovun dediyi kimi, bədii əsərdə

canlı xalq dilinə məxsus ifadələrdən istifadə «həyati bir

Məhz həmin zərurətə görə Ə.Haqverdiyev başqa

əsərlərində olduğu kimi, «Dağılan tifaq» faciəsində zəngin

frazeoloji materialdan istifadə etmişdir. Q.Kazımov onların

hamısını elmi tədqiqata cəlb edərək, məna növlərini

müəyyənləşdirmiş, işlənmə səbəblərini və yerinə görə semantik

calarlarını aydınlaşdırmışdır. Əslində, «Dağılan tifaq»ın

frazeologiyasının araşdırılması tədqiqatçıya yazıçının fərdi üslu-

bunu, onun sənətkarlıq məziyyətlərini müəyyənləşdirmək üçün

lazım olmuşdur. Bundan ötrü o, məsələnin xalis dilçilik tərəfini

ön plana gətirərək, əsərdəki sinonim, omonim və antonim fraze-

oloji vahidlərin quruluşu, tərkibi, yaranma üsulları, işlənmə

yerləri haqqında elmi məlumat verib, pyesin dilindəki frazeoloji

vahidlərin xalq danışıq dilindən gəldiyini və əsərin bədii

keyfiyyətini yüksəldən amillərdən olduğunu əsaslandırmışdır.

Q.Kazımov «Dağılan tifaq» faciəsinin leksik

xüsusiyyətləri, frazeologiyası və üslubu ilə bağlı tədqiqatlarını

«Ə.Haqverdiyevin dramaturgiya dili» mövzusunda namizədlik

dissertasiyasında ümumiləşdirmişdir. O, əsərini 1967-ci ildə

V.İ.Lenin adına Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunda

«Ədəbiyyat və dilçilik» ixtisası üzrə İxtisaslaşdırılmış Şurada

müdafiə edərək, filologiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsi

almış, sonralar bu dissertasiyanın mətnini monoqrafiya kimi

hazırlayıb, «Yazıçı və dil» kitabında çap etdirmişdir.

İlk məqalələrindəki fikir və mülahizələri daha da

cilalayan, dəqiqləşdirən müəllif kitabda Ə.Haqverdiyevi

Azərbaycan milli ədəbi dilinin inkişafı və sabitləşməsi dövrünün

ən görkəmli nümayəndəsi kimi təqdim edir. Ə.Haqverdiyevin

yaşadığı dövr, məlum olduğu kimi, Azərbaycanın sosial-mədəni

həyatının bütün sahələrində milli dirçəliş, ictimai tərəqqi dövrü

kimi səciyyələndirilir. Ölkədə maarifçilik hərəkatının, siyasi

azadlıq uğrunda ideya mübarizələrinin geniş vüsət alması

dövlətə, dinə, dilə, millətə, elmə və mədəniyyətə baxışların

müxtəlif formalarını – polifonizmini meydana gətirir. Q.Kazımov

bu polifonizmi dövrün hakim metodoloji prinsiplərinə uyğun

olaraq, «ziddiyyət və toqquşmalar» kimi mənalandırır və Ə.Haq-

verdiyevi demokratik cəbhədə dayanan, «ədəbi dili milli zəmin

üzərində möhkəmləndirmək, sabitləşdirmək xətti yeridən» yazıçı

«Ə.Haqverdiyev və ədəbi dil» mövzusu ilə bağlı tədqiqat

obyektinin çox geniş olduğunu nəzərə alan müəllif öz

mülahizələrini və nəzəri-filoloji qənaətlərini əsaslandırmaq üçün

yazıçının konkret bir əsərinin – «Dağılan tifaq» faciəsinin dilini

predmetləşdirir. Mövzuya belə yanaşma üsulu bir qədər lokal

görünsə də, Q.Kazımovun araşdırmalarına məhdudluq gətirmir.

Əksinə, tədqiqatçı bir əsərin timsalında problemin dərin qatlarına

enərək, məzkur pyesin leksik, üslubi, semantik və frazeoloji

xüsusiyyətlərinin əhatəli tədqiqinə nail olur. O, ədəbi dilin nəzəri

problemlərinə Ə.Haqverdiyevin münasibəti, xüsusilə, XX əsrin

20-ci illərində elmi-ictimai və mədəni-siyasi mühitdə qızğın

müzakirə və mübahisə predmetinə çevrilmiş dil məsələlərinin

həllində konstruktiv fikirlərlə iştirakı, əməli fəaliyyəti –

ölkəşünaslıq cəmiyyətində türkoloji yarımbölməyə rəhbərliyi,

tarix-etnoqrafiya bölməsinə sədrliyi, N. Aşmarin, V.Tomaşevski,

Y.Baybakov, V.İvanov, V.Sısoyev, V.Ryumin və başqa görkəmli

alimlərlə yaxın əlaqə və əməkdaşlığına dair ətraflı elmi məlumat

verməkdən başqa, yazıçının ədəbi dil və mətbuat dili haqqında

mülahizələrinin təhlilinə də geniş yer ayırır.

Əsərin «Yazıçı duyğusu və dilçi əməliyyatı» adlanan ikinci

fəsli Q.Kazımovun ağır tədqiqatçı zəhmətinin, Sizif əməyinin

məhsuludur. Bu fəsildə o, təkcə istedadlı dilçi yox, həm də

mətnlə işləməyin ciddi məsuliyyətini dərk edən, bu işin

əzablarına böyük sevgi ilə qatlaşan və söz sənətinin incəliklərini

duyan həssas bir mətnşünas-alim kimi görünür. Xüsusilə «Ayın

şahidliyi» hekayəsinin və «Dağılan tifaq» faciəsinin müxtəlif

nəşrlərini tutuşdurmaqla onların nüsxə fərqlərinin

müəyyənləşdirilməsi müəllifin tədqiqatçı ciddiliyindən xəbər verir.

Şivə sözlərinin bədii mətndən çıxarılaraq ədəbi dil vahidləri ilə

əvəzlənməsi, söz sırasının sintaktik normalara uyğunlaşdırılması,

əvəzetmələr, əlavələr, ixtisarlarla bağlı Q.Kazımovun üzə

çıxardığı zəngin faktlar Ə.Haqverdiyevin öz əsərlərinin dili

üzərində necə işlədiyini, bütövlükdə onun sənətkar qayğılarını

göz önünə gətirən elmi təfərrüatlardır.

Kitabda «Dağılan tifaq» əsərinin sintaksisinə dair

deyilənlər də elmi tutumuna görə diqqəti çəkir. Məlumdur ki, XX

əsrin əvvəllərində yaşayıb-fəaliyyət göstərmiş Azərbaycan

dramaturqlarının, o cümlədən Ə.Haqverdi-yevin əsərlərinin

cümlə quruluşu müasir ədəbi dildə olduğu kimi deyil; onların

əsərlərində söz sırasının pozulması tez-tez müşahidə edilir.

Məsələn, mübtəda, tamamlıq və zərflik xəbərdən, təyin təyin-

lənəndən sonra işlənir. Bu, nə ilə bağlıdır? Sualın cavabı kitabda

konkret və aydın verilir: «Bu, bir tərəfdən dövrlə, əsərlərin

yarandığı ictimai və tarixi şəraitlə, ədəbi dilin inkişaf mərhələsi ilə

şərtlənirsə, digər tərəfdən bədiilik prinsipləri ilə bağlı olub, surət

dilinin fərdiləşdirilməsi, təbii və canlı nitq çaları yaratmaq

meylindən irəli gəlmişdir».(

Yazıçı və dil. APİ nəşri, Bakı, 1975,

Dramaturgiyada dil ünsiyyətin fəal və canlı təzahürüdür.

Burada nitq dinamikliyi, fəaliyyəti şərtləndirən əsas amildir,

cərəyan edən hadisələrin özü, «ən real həyatilikdir».

T.Hacıyev. Yazıçı dili və ideya-bədii təhlil. «Maarif», Bakı, 1979,

) Yazıçı obrazların həm zahiri, həm də daxili aləmini ilk

növbədə söz vasitəsilə canlandırır. Yüksək bədiilik çox zaman

dramaturqu sintaksisin mövcud tələblərindən kənara çıxmağa

sövq edir. Elə buna görə Q.Kazımov «Dağılan tifaq» faciəsinin

dilindəki inversiyaların müəyyənləşdirilməsinə və izahına geniş

yer ayıraraq, bu ifadə vasitəsinin həm replikalarda, həm də

remarkalarda işlənmə üsullarını şərh edir; belə doğru qənaətə

gəlir ki, yazıçının əsərlərindəki inversiya və qrammatik əlavələr

xalq danışıq dilinin təbiiliyindən, dramaturqun realizmindən,

bədii-dramatik üslubun tələblərindən mayalanır.

«Yazıçı və dil» kitabının ikinci hissəsi Cəlil

Məmmədquluzadənin sovet dövründə yazdığı felyetonlarının

dilçilik təhlilinə həsr edilmişdir. Məlumdur ki, «Mola Nəsrəddin»

jurnalının Bakıda çap olunduğu illər ölkənin ictimai-siyasi

həyatında olduğu kimi, bədii-estetik fikirdə də bir sıra dəyişmələr

– təbəddülat baş verir. Yeni siyasi-ideoloji iqlim o vaxtkı gənc

şair və yazıçıların ovqatına uyğun gəlirdi. «Köhnə dünyanı

kökündən uçurmaq, məzarlar, uçuqlar, xarabalar üzərində yeni

dünya qurmaq həm hakim rəsmi ideologiya, həm də cavan

poeziya, dramaturgiya və nəsr üçün ümumi siyasi eyforiya,

şərikli bədii-estetik pafos və təlim idi. Təzə nəsil hələ zamanla

tam həmahəng orbitdə fırlanır, eyni bir marksçı metodologiya ilə

hələ vahid, qapalı ideoloji dövriyyə təşkil edirdi». (

Qarayev. Azərbaycan ədəbiyyatı: XIX və XX yüzillər. «Elm» nəş-

riyyatı, Bakı, 2002, s.503

Bunun əksinə olaraq, Cəlil Məmmədquluzadə,

Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Hüseyn Cavid, Səməd Mənsur,

Hacıkərim Sanılı kimi sənətkarlar yeni ideologiyanın mənəvi

azadlıq, hüquqi-insani bərabərlik, beynəlmiləlçilik, təzə qurulacaq

cənnət – kommunizm vədləri arxasındakı əsl həqiqəti – şovinist

imperiya siyasətini həm ağıl, təfəkkür, həm də fəhmlə dərk

edirdilər. Elə ona görə mövcud həyatda yalnız sevinc, nəşə və

şadlıq görən tərənnümçülərdən fərqli olaraq,

C.Məmmədquluzadə müdrik yazıçı-vətəndaş mövqeyində durub,

tənqid və ifşaya üstünlük verir, bədii gülüşün hədəfinə

cəmiyyətdə eybəcərlik yaradan sosial təzadları, ictimai yaraları

Nəşrə başladığı ilk zamanlarda olduğu kimi, «Mola

Nəsrəddin» yenə də doğma xalqın, millətin sosial və siyasi

tərəqqisi yolunda əlindən gələni əsirgəmir, bu işə açıq-aşkar

əngəl törədən Şərq istibdadını, fanatizmi, mədəni geriliyi

pisləməkdən yorulmurdu. Jurnalın çap olunduğu ilk illərdə

çarizmin və Şərq despotizminin siyasi eybəcərliklərini özünəxas

bədii-publisist sənətkarlıqla ifşa edən C.Məmmədquluzadə yeni

dövrdə gülüşün təzə üsul və rənglərindən faydalanmaqla milli

satiranı daha da əlvanlaşdırırdı. Yeni məzmun onun yaradıcılığına

həm də yeni təsvir və ifadə vasitələri gətirirdi; ümumişlək söz-

lər, şivə leksikası, arqotik ifadələr, atalar sözləri və məsəllər

yazıçının felyetonlarında həqiqi satira vasitəsinə çevrilir, onun

məcazlar sistemini zənginləşdirirdi.

Elmi təhlilə həmin vasitələrin səciyyəvi xüsusiyyətlərini

cəlb edən Q.Kazımov birinci fəsildə konkret olaraq ictimai-siyasi,

ikinci fəsildə isə dini sözlərin və birləşmələrin bədii vəzifələrini

aydınlaşdırır. «Padşah», «çinovnik», «müdir», «direktor»,

«hökumət», «idarə», «siyasət», «sülh», «müharibə», «mömin»

və s. onlarca belə sözün felyetonlardakı işlənmə yerini və

semantik tutumunu göstərməklə yazıçının publisist

sənətkarlığının, sözlə gülüş yaratmaq ustalığının şərhinə nail

C.Məmmədquluzadənin satirik ifşa üsullarının təhlilinə xüsusi

fəsil ayırır. O, satirik üslub üçün səciyyəvi olan eyham, kinayə

kimi bədii ifadə vasitələrinin Mola Nəsrəddin felyetonlarındakı

nümunələrindən, habelə yazıçının böyük məharətlə yaratdığı

sükut manerindən, sözlərə məzəli şərh vermək üsulundan ətraflı

söhbət açmaqla ədibin orijinal satira ustalığının sirlərinə baş vur-

C.Məmmədquluzadənin felyetonlarındakı mötərizəarası

söz və ifadələrin satirik gücü kitabdakı «Mötərizələr»

C.Məmmədquluzadə gülüşünün daxili mahiyyətinin açılmasında,

yazıçının tənqid və ifşa hədəflərinin aydın görünməsində bu cür

söz və ifadələrin rolunu xırda detallarına qədər izah edir. Onun

«Savad məktəbləri», «Müxbirlər», «Dəmir yol», «Şura mətbuatı»

felyetonlarında işlənmiş mötərizələr üzərindəki müşahidələri ciddi

elmi-nəzəri bir ümumiləşdirmə ilə nəticələnir və bu nəticələr

dərin tədqiqata dayandığı üçün əsaslı görünür. Şərq

despotizminə, köhnəliyə və mədəni geriliyə tuşlanmış satirik

gülüş mötərizədə verilən söz, ifadə və cümlələr vasitəsilə daha

da şiddətlənir. Tədqiqatçı bir qədər obrazlı şəkildə yazır:

«Kinayəli təhkiyə yavaş-yavaş dartılan yaya bənzəyirsə,

mötərizələr möhkəm gərilmiş yaydan qəflətən buraxılan oxa

bənzəyir. Bu ox hədəfə daha sərrast dəyir və yaralı cəhəti daha

qabarıq nəzərə çarpdırır». (

Q.Ş.Kazımov. Yazıçı və dil. s.214

Kitabda C.Məmmədquluzadə felyetonlarının struktur

xüsusiyyətləri də yeni baxış bucağından təhlil edilir. Ədibin

bədii-publisistik şərh üsulu, işlətdiyi təkrirlər, başlıqlar, başlanğıc

və sonluqlar haqda deyilənlər tədqiqatçının bədii mətnə

struktural mövqedən yanaşmaq, yazıçı fikrini və qayəsini əsərin

quruluşunda görə bilmək bacarığından xəbər verir. Q.Kazımov

Mirzə Cəlilin felyetonlarında müşahidə edilən anaforaların kinayə

və tənqid, məsxərə və istehza məqsədilə işləndiyini, başlıqların

bilavasitə ideyadan doğduğunu və bütün mətn boyu həmin

ideyanın estetik şərhinə xidmət etdiyini özünəməxsus elmi

təmkinlə sübuta yetirir. Felyetonların başlanğıc və sonluqları,

müqayisə və tipikləşdirmə üsulları haqqında deyilənlər isə

C.Məmmədquluzadənin fərdi üslubu haqqında tamam yeni

sözdür və buna görə də müəllifini sevdirə bilir.

Bütün bu keyfiyyətlərinə görə «Yazıçı və dil» kitabı elmi

ictimaiyyət tərəfindən maraqla qarşılanmış və mətbuatda yüksək

qiymətləndirilmişdir. Görkəmli dilçi-alim Zərifə Budaqova yazırdı:

«İki unudulmaz sənətkarın dil sahəsindəki xidmətlərinin bir sıra

yeni cəhətləri ilə bizi tanış edən kitab… müvafiq ali məktəblərin

tələbə və müəllimləri, gənc elmi işçilər üçün dəyərli vəsaitdir».

Zərifə Budaqova. Yazıçı və dil. «Ədəbiyyat və incəsənət»

qəzeti, 25 sentyabr 1976

Q.Kazımov dilçiliyin müxtəlif sahələri ilə məşğul olan

çoxpredmetli bir tədqiqatçı-alimdir. Onun müasir Azərbaycan

dilinin sintaksisi, komizm nəzəriyyəsi, üslubiyyat, folklorşünaslıq

və qrammatika məsələlərinə dair sanballı araşdırmaları vardır.

Lakin Q.Kazımov dil tarixçisi kimi daha məşhurdur. Elmi fəaliy-

yətinin ilk dövründə nisbətən yaxın tarixi keçmişə üz tutaraq,

Ə.Haqverdiyev və C.Məmmədquluzadənin əsərləri əsasında milli

dilin XX əsrin əvvəllərindəki durumunu öyrənən alim bir qədər

sonra Azərbaycan dili tarixini yenidən dövrləşdirmiş, ayrı-ayrı

dövrləri səciyyələndirən dil xüsusiyyətlərini göstərmişdir. O, Qazi

Bürhanəddin, İmadəddin Nəsimi, Cahan şah Həqiqi, Şah İsmayıl

Xətai, Məhəmməd Füzuli kimi sənətkarların yaradıcılığı haqqında

elmi məqalələr yazaraq, Azərbaycan ədəbi dilinin inkişafında

onların xidmətlərini müəyyənləşdirməyə çalışmışdır. Bu sahədə

apardığı tədqiqatların başlıca nəticəsi isə belə olmuşdur: