Azərbaycanda ümumi dilçilik dərsləri – Nizami CƏFƏROV yazır – Nizami CƏFƏROV

“. Lisaniyyat lisanın hadisələrini keçmiş və şimdiki – əgər bu sonuncusu var isə – dövrləri arasındakı təbəddüllər nöqteyi-nəzərindən çarpışdırmaq, qarşılaşdırmaq üsulunu tutduğundan lisaniyyatın üsulu bu təqdirdə müqayisə üsulu olmuş olur. Ancaq hər hankı bir dilin ömrü boyunca keçirdiyi dürlü dövrləri, onun şivələrini və nəhayət, nəşət etdiyi ana dili bir-birilə müqayisə etmək təriqilə bu lisanın ömründə təbəddül və təkamülündə hökm etmiş olan ruhi və üzvi qanunları bulub çıxarırız və bu surətlə qarşımızda bir-birini təqib edən müxtəlif dövrlərin geniş lövhəsi açılır ki, bu lövhədə artıq insanın ən əsrarəngiz, ən tilsimli bir şeyi olan lisanın taleyi açıqcasına gözümüz önündə tərəssüm edər.

struktur dilciliyin əsasları (fəxrəddin veysəlli)

7/21/2019 Struktur dilciliyin əsasları (Fəxrəddin Veysəlli) http://slidepdf.com/reader/full/struktur-dilciliyin-saslari-fxrddin-veyslli 1/310 Ф . Й . ВЕЙСЯЛЛИ ÑÒÐÓÊÒÓÐ ÄÈË×ÈËÈÉÈÍ ßÑÀÑËÀÐÛ СТУДИ ПЩИЛОЛОЭИЪ . II Морфемика синтагматика ( ы т ри т Дярс вясаити ) Азярбайъан Республикас тящсил назиринин 10. 05. 2005- ъи ил тарихли ямриля ( № 330) университе тялябяля цчцн дярс вясаи и кими тясдиг едилмишдир . акы – Мцтяръим – 2008

Post on 04-Mar-2016

Documents

• . . . II ( ) 10. 05. 2005- ( 330) . 2008
• Elmi redaktoru: f f f e , prof. M.Musaolu Ryilr: e F.H.Zeynalov e , dos. F.Aslanov F.Y.Veyslli. Struktur dililiyin saslar. Studia philologica. II. Bak: Mtrcim, 2008. 308 s. Kitabda morfemika v sintaqmatika bir ne dilin material sasnda tdqiq olunur, ayr-ayr dililik mktblrinin sas nzriy-ylri alb gstrilir, morfem v sintaktik konstruksiyalar sahsin-d son elmi aradrmalar oxsayl nmunlr sasnda izah olunur. Dnya dililiyin thf vermi V. fon Humboldt v N.Xomskiy ayrca fsillr hsr edilmidir. SBN: 9952280017 0801026 4306010000 Mtrcim, 2008 B 2 E
• n sz . 5 I Morfemika I. 1. Giri . . 6 I. 2. Foneml qarlql laqsin dair . 6 I. 3. Fonoloji sviyy v vahidlr . 9 I. 4. Fonemin eynildirilmsin dair . 16 I. 5. Dilin tsvirind sviyylrin ieraxliyi . 26 I. 6. sl dair dbiyyat v qeydlr . 33 II. Morfologiya . 39 II. 1. lk qaynaqlar . 39 II. 2. Morfemlrin eynildirilmsi . 46 II. 3. Morfemlrin nvlri . 54 II. 4. sl dair dbiyyat v qeydlr . 67 III. Morfemlrin ekspnent v semantik planda tsviri . 71 III. 1. mumi qeydlr . 71 III. 2. Morfemlrin ekspnent tsviri . 73 III. 3. Morfemlrin semantik tsviri . 83 III. 4. sl dair dbiyyat v qeydlr . 85 IV. kili morfemlrin thlili . 87 IV. 1. mumi qeydlr . 87 IV. 2. Szdzldici kili morfemlrin thlili . 88 IV. 3. Szdyidirici kili morfemlrin thlili . 95 IV. 4. Morfemlrd fonem vzlnmsi . 96 IV. 5. Morfologiya haqqnda bzi qeydlr . 97 IV. 6. Fsl dair dbiyyat v qeydlr . 109 II Sintaqmatika I. 1. nnvi sintaksisin sas msllri . 111 I. 2. sl dair dbiyyat v qeydlr . 149 II. Generativ qrammatika . 151 II.1. N.Xomski sintaktik konssiyas haqqnda . 151 II.2. Son vziyytlr qrammatikas . 157 B 3 E
• II.3. Sylm strukturunun qrammatik modeli (Phrase-struture-grammar-model) . 159 II.4. Transformasional qrammatika () . 162 II.5. Semantik komponent . 184 II.6. Hal qrammatikas . 187 II.7. TQ-nin psixoloi v flsfi stnlklri v atmazlqlar . 191 II.8. sl dair dbiyyat v qeydlr . 196 III. Sintaktik konstruksiyalarn rhi sullar haqqnda . 199 III.1. M.A.K. Hlideyin sistemli . qrammatikas . 199 III.2. Sintaktik konstruksiyalarn thlili texnikas . 209 III.3. Konstituentlr zr thlil . a) vzetm metodu (substitusiya) . b) () . ) sual mliyyat . ) birlmy girmk qabiliyyti . 210 210 212 215 215 III.4. K strukturunun tsviri . 217 III.5. Konstituentin struktur sintaksisi (K sintaksis) . 219 III.6. Qrammatik funksiyalar haqqnda . 226 III.7. Alman dilind riv konstruksiyas haqqnda . 229 III.8. sl dair dbiyyat v qeydlr . IV. Sintaktik konstruksiyalarn daxili v xarici strukturu . 236 237 IV. 1. mumi qeydlr . 237 IV. 2. ntonasiyann iki funksiyas . 238 IV. 3. Vuru v sz sras . 241 IV. 4. Presuppozisiya haqqnda . 255 IV. 5. Fsl dair dbiyyat v qeydlr . 258 V. V. fon Humboldt dil flsfsinin banisidir . 260 V. 1. V. fon Humboldtun dvr . 260 V. 2. V. fon Humboldtun dililik grlri . 261 V. 3. Fsl dair dbiyyat v qeydlr . 272 VI. N. Xomskinin dililik grlri . 274 VI. 1. N. Xomski haqqnda bir ne sz . 274 VI. 2. N. Xomski konsepsiyasnn sas istiqamtlri . 275 VII. Ad gstricilri . 288 VIII. zk szlr . 292 IX. dbiyyat . 306 B 4 E
• N SZ Dnya dililiyind ba vern dyiikliklri v geni yaylmyeniliklri Azrbaycan auditoriyasna gtirmk n konkret ad-dmlar atmaq mqsdil biz Struktur dililiyin saslar Studia hilologica adl cildli bir sr layihsini hyata keirmyi planla-drmdq. Bu srin 1-ci cildi btvlkd fonologiyaya hsr olun-mu v 2005-ci ild apdan xmdr. Bu kitab artq biblioqrafik inciy evrilmidir. Onu maazalarda v kitabxanalarda tapmaq asan i deyildir. Demli, bizim planladrdmz layih Azrbay-canda zn auditoriya tapa bilmidir. . t r , . , . El bu uurlar da bizi srin ikinci cildini hazrlamaa ruhlan-drmdr. Morfemika v sintaqmatika adlanan bu cild dilin mor-foloji v sintaktik sviyylrinin rhin hsr olunmudur. Kitabdan grndy kimi, biz z obyektimizin tdqiqind v apardmz aradrmalarn rhind tapdanm yolla getmmiik, olduqca oriji-nal tsvir metoduna l atmq. Biz az mlum olan qaynaqlar thliledilmi, morfematik v sintaktik sviyylrin zlliklri bir nedilin material sasnda ab gstrmy almq. Oxucularmz bu sri d z rklrin yol tapan bir mnb kimi qarlayarlarsa,biz Semantik v praqmatika adlanan nc cild zrind ii-mizi davam etdircyik. Hllik is bu cildi oxucularmn mhakimsin vermklonlardan tnqidi fikir v mlahizlr gzlmk midi il burada nqt qoymaq qrarna gldi. Hm 1-ci, hm d ikinci cildl bal dyrli oxucularn tklif vtnqidlrini hmi qbul e my hazr olduumu bildi mk istrdi. Kitabn kompterd ylmasnda kmklik gstrmi hm-karlarma f.e.n. C.Babayeva E.liyevaya Z.liyevaya, . , . . drin tkkrm bildirirm. Mllif, Bak-London-Bak 2007 [email protected] hotmail com (99412) 585 92 83 B 5 E
• I I. 1. . , , 2005 , 1. () () . – . I. 2. , – , – . , 2. . .. (1880-1944) , .. (1909-1970) , (/) 3. . , B 6 E
• . (1895-1978) 4. , . , – 5. – . . . : , . , .. (1845-1929) 6. . , . (1896-1928) , – 7. , 7. – 8. , , , , – . 3 : – ( ), . – . B 7 E
• , .. . 1870- , , , – 9. , – . . . () . – – -. . (1857-1913) – – . . – , . (1709-1780) : – , — , , . – . , . , 10. .. (1928-1997) , . , , (‘ ) , 11. .. . , – : , , , , (), , , , . . – . , B 8 E
• , – , 12. , .. – . . (1845-1912) .. . (w) (w) , – . , , , . . I.3. .. (1940) , – : , – 13. , . () , () ( ) . . : B 9 E
• , . . . , : ( ). () , . . , ( -) , – -, .. (1904-1995) , – . ., // – //-, // // , – // . //- . , // // //, //, //, //, //, //, //, // . – B 1 0 E
• // – . // – ( – ) . , – . ., – [], [], [] . , – , (., //, //, // (), // ()), (., (-/-), |-|, /-/) . , , . , ( ), , () (.- , ), – . . ., .. (1903-1954) : (, , , , , , – ..) , , , 14. – . B 1 1 E
• ., . 1927- .. , . : , 15. , – – . . , — , . . : / / / / / / / / / / / / 0 0 0 0 0 * * * * * () , – – , . . // // . , — , , , . .. (1890-1938) . : . // . () // , // : /:/ () # /:/ (). . . , / : // ( ) / // ( ). , B 1 2 E
• , . .. – // -. // //, // – . , – . , – . – , 16. – , – . /t/ [to]1 [t ‘]2 [th]3 . . . [t]n v s. // , , . , [0], // []. // , – . // , , , : /d/ [do]1 [d]2 [ ]d 3 . . . [d]n v s . B 1 3 E
• //- . // , . . ., .. /F/ // . – , () . ., //. , – ( ). . ., (//, //) , , . . . : //, //17 . (, , ) . , – , . , – , , (.. , )18 . , . , , . . . : //, //, // _ _’ _ _ _’ _ _ _ _’ //, //, //,//, //, // _ _’ ‘ _ _ _ ‘_ _ _ _ _ _’ _ _ _’ _ _ _ _ _’ B 1 4 E
• , , . , , 19. ., / // . , . – . , , . ., .. // # //. – . ., .. // (), /s/ (), /s/ ( ), /s/ ( ), // ( ), /s/ ()20. – . . . – . – , – . , . ( ) ( ) . .. 21. : 22. , (, , ), ( , . ), -, . ., // // / / //. , . B 1 5 E
• . , . , . , . .. – 23. . // // : // – – , , -, , 24. . , 25. I.4. , 26. – 27. . ., . – B 1 6 E
• 28. , ., ., – , , 29. , -. , – . .. , , -, 30. .. – . , (- , ), – . . (1928) , ()- . . . , – ,- , , 31. – – (, ) – . , 32. , , . . (1912-) B 1 7 E
• , 33. . (1916-) – , , 34. .. (1906-1982) – , , – – , .. 35. ( ) . . ., .. , (-) (), . (1908-) , 36. – . . (1909-1992) () , , – , , , 37. , . , . , , . – . . , . (1887-1949) , -. .. – 38. ( B 1 8 E
• ) , . , – 3 -: , -39. . , – . , – , . (1881-1967) 40. . . . . – 41. , – . 40-50- . , . 30- , , 42. 43. , ( ) – . , , B 1 9 E
• , – . 20-30 ( ) 44. .. . – .. – . .. .. , . , 1912- . 45. .. , , , . , // //-, .. . . , – – . ., //=1) (); 2) (-); 3) . // . . : // // // () // // // B 20 E
• // – , // ; , // // , , // . , 46. 47. , – . 48. . 49. , – , . – – . – . , . .. . , , 50. – . – – . . // // (, .- : B 21 E
• , , – -), – . , , // . / / (-) // () : //. // // ( ). – . //- , // ( ) // ( ) – : /
• . – – : – . . .. (.- (1851-1887), .) ., .. . . .. , . , .. – . – . : , – 55. , . .. . . ., 1911- – , 56. 1912- .. 57. ( ) – . 30-50- . . B 23 E
• – . . .. : . ( – , ) – 58. . – . , 24 34 , , 59. .. .. . .. , , . , , : , , . ( ) . .. . .. . .. : . 60. , – . . .C , B 24 E
• 61. , , – , . , – , – . , – – – . . – . . – . . .. – . ()- . , ..- – . — . (1899-1965) . : , . , , 62. B 25 E
• I.5. – . , – . – . . . , -63. , . . 3 : 1) – (., ., .); 2) (., ., .); 3) (. (1890-1960), .) . – ( ) . . , . -, – – . – , , – 64. . . , – 65. -, , – : B 26 E
• , , . . , . .. (1900-1978) , – , – , , , . – 66 . , – , , 67. , , – . , . (1925) . : , ( ) – B 27 E
• 68. , . , – , . , . – . – – . . , – . () – . ., . , . – -, – . () . () -69. . . (1884-1939), . – , ., . – , – , 70. . – B 28 E
• 71. . -. . – , , -: ; – – (..- ) (. ) 72. , — – , , – . . , – . , . 73. , , . . .. , 74. , 75. .. – – 76. – -. B 29 E
• , .. . . – . . , , , . // /w/ . . – , – 77. . , 78. , , – . – : . , – ., , , 79. – – . . -, . , -. . , . 18- , , -, . . B 30 E
• – , , – (., , , ). , (., , , ). ., // # // : /-/; /, , / // . , . . , , 80. .. , , – , , – -. , () -, (-) , . , . (., // , ), – (., // // , .. – – ), , – (., / # Z/ (- u) , – B 31 E
• (/ // / (-, w-w) ) . .. , 81. ..82 : 1- 1- ( ..) 1- ( ) 2- ( ) 3- , – : 1) – . ., //, //, // (3- , , ); 2) . ., // – //, // – // 3) – . . B 32 E
• : : <>, <>, <>, <>, <>83. . , 2 – , , .- 84. , – – . – . – 85, – – , – 86. , – – . I.6. 1. . . , , 2005. 2. . . ., 1967, . 5. 3. . .: .. . . . . ., 1945. , 1946, 3- 4, .83. 4. .. . -. . ., 1962, . 47. 5. . , . . . . , . 6. 6. . . . . . .. . ., 1961, . 140-144. 7. .. . .: ..-. 1- . . . ., 1965, . 438. B 33 E
• 8. .. , . – . (.) 27-31. 1962, , 1964, . 902. 9. .. . . ., 1963, . 1, 16. : .. . . , 2005; : . , 2003. . 10. .. ‘ . . , 1977,. . : , if would nowadays be misleading to translate phoneme by phoneme, since in the terminology currently accepted in Anglo-American linguistics the term phoneme designates a structural unit, wheres it is clear that for Saussere the term phoneme designates in the first instance a unit belonging to la parole. Similarly, Sausseres phonologies does not correspond to what is nowadays termed phonology, nor his phonetique to phonetics. 11. . , .14. 12. .. . . . ., 1963, . 1, . 60. 13. . . ., 1968, .5. 14. .. : . – , , . ., 1966, .20-21. 15. H.U las zyn. Lau t, Ph onema, Morph onema. T CLP, v . IV , Pragu e, 1 963, . 53. 1 6. . . ., 1957; . . ., 1 979; .. . , , 2005. 17. .. . . , , 2005. 18. . . ., 1986, . 7. 19. .. . . , . , 2005, , . 16. 20. D.Jones . T h e Ph oneme, Its Natu re and U s e. Camb ridge, 1 949, s . 1 6. 21. . , .19. 22.F.V ejs alov (V ejs lli). ber die satzuere und satzinnere Funktion B 34 E
• der deutschen Satzintonation. ZfPH, Berlin, 1979, Bd 32,H. 2, s.195-200; : F.Vejslli. Einfhrung in die Phonologie. Baki, 2004. 23. . . , 1962, 5. 24. . . ., 2001. 25. M.Bierwisch. ber den theoretischen Status des Morphems. Studia Grammatika. I, Berlin, 1962, s.51-53. 26. K.L.Pike. Phonemics: a technique for reducing languages to writing. An Arbor, 1947 (1961), s. 63. 27. . , .21. 28. R.S.Meyerstein. Informant morphemes versus analyst morphemes. Proceedings of the I- th IC of L. Cambridge (Mass.), August 27-31, 1962 . The Hague, 1964. 29. H.Gleason. Introduction to Descriptive Linguistics.London, 1970, s. 42,94, 103. 30 . . .. . .: . ., 1974, .115. 31. N. Chomsky, H.Miller.Introduction to the formal analysis of natural languages. In: Handbook of mathematical psychology. 2, N-York, 1963, s. 309. 32. . .. . .,1979; . (). – : . Wort. 04. . , ., 2004, s. 143-157. 33. K O. L.Pike. Phonemics: a technique for reducing language to writing. An Arbor, 1947 (1961), s.57-58. 34. Ch. F.Hockett. Lingustic ebements and their rebations. Language, v.37, 1961, 1,. 42. 35. N.S .T ru b s ekoy. F . , . . (). , 2001, . 50-51. 36. N. S .T ru b es koy. , . 36-37; . . – . . .,1963, .408-409. 37. . Harris . S tru ctu ral Lingu is tics . Ch icago, 1 960 . 38. L.Bloomfield. Langu age. -. 1933 s .1 962; N.S . T ru b es koy. G , . 44. 39. . (). . , 2003. B 35 E
• 40. D.Jones . T h e Ph onem , Its Natu re and U s e. Camb ridge, 1949, . 10. 41. . 42. R. Carnap. Logische Syntax der Sprache. Wien, 1934, .1. 43. K.L.Pike. , . 57. 44. B.Bloch. A set of postulates for phonemic analysis. Language. 1946, . 24, 1, . 5. 45. . – . ., 1912 (1983). 46. R .Y akob s on, M.Halle. Gru ndlagen der S prach e. Berlin, 1960. 47. . (). . , ., 1990, 3. 48. G.L.Trager and H.L.Smith. An outline of English structure. Occasional publications in Linguistics. Norman (Oklahoma) 1951, . 54. 49. Z.Harris . S tru ctu ral Lingu s tics . Ch icago.1960. 50. .. . . . ., 1963, .1, . 123. 51. .. . , . , ., 1956, . 549-550. 52. .w. W . . W w p . .- , 1958, . 33-34. 53. . ( ..). , 1962, 2, .99-100. 54. . . L, .21, 4, . 1, , 1955, . 159-185. 55. . -. ., 1963, . 1, . 266; : .. . , 2005, . 181-233. 56. . , 1962, 2, .99-100. 57. . . .,1912, 1983, . 14. 58. . , . 56. 59. .. . – B 36 E
• , . 3, ., 1963, . 383-384. 60. . . ., 1957, . 18. 61. D.Jones. The History and Meaning of the Term Phoneme. Supplement to Mitre Phontiqua. July December. London, 1957, . 8. 62. L.Hjemslev. The Proseedings of the Second Intonational Congress of Phonetic Sciences.1936, . 49. . : .. . . , ,2005, . 234-234. 63. .. . 64. E.Nida. Morphology: the words . , 1949, . 2-3. 65. K.L.Pike. , .62. .. . : .. . . , , 2005. 66. . . ., 2002, .172. 67. Z.Harris . S tru ctu ral ingu s tics . Ch icago, 1960, .23-24. 68. . W ord, 1961, 3, .475-476. 69. .. , . 129. 70. .. . . . ., 1956. 71. .. . 72. . . 73. .. ; . . 74. . ? . . , 1943, . 4, .302. 75. . . . , , 2005. 76. . . . ., 1963, . 1, . 121. 77. L.Blu mfild , . . 1952- . : .. P . , .2, 1926, 1, . 155; : Langu age. N- B 37 E
• Y ork, 1933,. 161; R .Y akob s on. On th e Identification of Ph onemic Entities . S elected W . , – , 1962, . 205- 213. .. . : . . , , Pragu e, 1931, 161-163. 78. . , . 281. 79. .. . .. 1960, . 105-106. 80. ., ., .. . . , 13, , 1956, . 7. 81. .. . . , 19 , , . 78. 82. .. . , . 90. 83. F.A.Palmer. Grammatical Categories and th eir Ph onetic Exponents . Proceedings of th e 1- . Au gu s t 27-31. Camb ridge, 1962. T h e Hagu e. 1964, ., 232. 84. . , . 92. 85. .. . – . ., 1962, . 34- 35. 86. .. . – , . 1. ., 1960, . 366-368. B 38 E
• . . 1. , . . – . , . . (1849-1919) .(1847-1909) 1 . . (1821-1868) . . 4 : 1) ; 2) ; 3) ; 4) 2. 1867-1868- . – .. 1870 . (1840-1916) . 1871- .. . , : 1) () ; 2) , , 3) -. , B , 39 E
• : , ; (-) ; , 3. , .. . , – . – .. – , – , , . — ( ) ( – ..), , 4. , , – .. – . . 2003- 5. . , . – . – 6. . . 1923- , . . , – . , – B 40 E
• 7. . . , 8. , . . , . .. 22 . , . , . – – , .. – , . .. 8. , .. . .. 9. .. – : , , , , , – , , 10. , , , – . . : , , . ., / 0/, / 0/,/ 0/, / 0/ .11. B 41 E
• , .. . -, – . . . 2 , () (-). . /+ = /, /+=/, /+=/ /+=/ . – , . , . – , . – 12. – : 12. , ..- (1895-1969) .. (1910-1978) -13. , 14 , .. . -, .. – 35 . – B 42 E
• – . , . (1809-1882) 1859- – . – . . : – -15. – , 1925- 1956 25 (8-), (12-) – (5-) 16. , , 30- (.. -, . .. .), 40-50- – (., ., .. .), 60- (., . 1893-1954) . . , (..) (W. 1939-). , , . , .. . . . (., .), (., . . (1932-) .) , , , B 43 E
• 17. – , , 18. , , , – , . , . , – . ., / // / / / / , . / (+) / () / . . . , . . , . ., / / ( ) / / – , . , . , – , , , . – . . , , – B 44 E
• . , , -, , , , – . – 19. -. . , . . (1909-) , . . , , – . . , , 20. . .. – . /-/ /-// . , . : //0/ – ///. , – . , – , . , . . , . ., -// // – // -// //-, (.136). , . . , , B 45 E
• , 21. – .. (1908-1977) . , : : () – , () -22. . . 2. – , . //, //, //, //, // , // (), /:/ (w), // (), // () // () , , , . , : //. , , , . /:/ () /-/, /: / (-), /:/ () /-/ – , . /-/ , , . /:/ . /_ _/ . . : // (). B 46 E
• , – . ., /+/, /+/, /-+/, /+/, /+/ . , //, //, //, //, // . . //, /:/, // // – . . , // . . : // +//. /+/, /+/, /+/, /+/, /+/ . , . . , // /+/, /+/, /+/, /+/, /+/ . . / /, / /, / / . // . // // – . – . , , – . ., //() //() . // //, /-/, /-/, /-/, /0/, /-/ , /-/ . , . – ? . : /-/, /-/ //. – B 47 E
• , /-/ . . .: //- //, //-//, //-//, //- //, //-// . , (//-//), (//-// //-/:/), /-/ /-/ . , /-/ . . , . . : . . /-/, / /, .. /-/, /-/ . , . .. , , – , . – 23. , //, //, // . : /+/, /-/, /+/, /+/, /-/, /+/ . . . . : /+/, /+/, /+/, /+/ , /+/ , /+/ , /+/, /+/, /+/, . . . – // // // , //, //, //, //, // //, // , // // // . /-/4, /-/4 . . B 48 E
• , – ? . . , . / //, / // . // , . , // , . , . , : //+//+//. , . ., /-/ 4 – . . : //, //, // . . ., / //. , , . ., /-// . // – /-/, – //- /-/ . /-/-/ . //, //, // // /-/, //, //, /, // // /-/ . . : /++/, /++/, /++/, /++/ . , , , . ., : .. /-/- /-/ (-), /W-W/ (-) . /-er/ (umlautla umlautsuz)-/Lied-Lieder/(mahni- B 49 E
• mahnlar), /Rand-Rnder/ (knar-knarlar) . /-en/- /Ente-Enten/(rdk-rdklr/, / Bse-Bsen/ (- ) /- /-(umlautla umlautsuz)- /Vater-Vter/ (ata-atalar), /Lehrer-Lehrer/ (mllim-mllimlr/ . /-s/ -/Klub-Klubs/ (klub-klublar), /Foto-Fotos/ (foto-foto- lar) . /s u pletiv izm/- /Mens ch – Leu te/ (adam-adamlar) . : /-, -, – , -/ , , , – . ., /+/ () – (), /+/ () – (), /+/ ()- (), // – // (-), //-//(-), //-// (-), //- // (-), //-// (-), /-/ (-), /- / (-) . , , /-/-, -, -/ (., ,, , ) . , . ., /-/ /-/ . ., /w-w /w//-). . , – . . 24. , , . , . ., .. // () /-/ : /h/. , B 50 E
• . // // , // // . , // . – , , , , , , . , . , /-/ /-/ . 25. , . , . – . .. 26. ., . . //-//. – -. // . .. 27. . , // – 3 : 1) ; 2) // //- 3) . //, // (), // ( ) // ( ) , // – 28. , 4 : 1. + . . . /+/ (); .. /+/ (); . . /+/ 2. +. ., . .//; . . / / (); . B 51 E
• 3. +. ., .. / = /; . . /+/ (); . 4. +. ., .. /-/ (-); .. /-/ (-); .. /-/ . , : 1. . . . . // (), // () // () : // 2. – , -, – . , – . ., . . // (), / / ( ) / / ( ) . : 1. . ., . . // (), // (), // (); . . //(), //(), // (); . . //, //, /; . . //, //, // . 2. – . ., . . /w+/ (+), /+/ (); . . /+/ (), /++/ (+); . . /+/, /+/ (+); . . /+/, /+/ . 3. . ., . . /+/ (-), // (), / ( ), // (); . . // (), // (), // ( ), // (), // (); . . //, // . n 29. – B 52 E
• , . ., ..// // . – . -, , – .. , . ., . . // , . ., /+/ () ( ) /+/ () /+/ () . . ., // , 2- , /-+/ . , . ( ) , -. – . – . ., . . // (), // ( ) // . // ( ) , , , /w/ ( ) – . // (), // () // , – /w/- . – 30. , //, //, // . B 53 E
• . , , , . . , 31. . , . . //, //, // . – . . , //, //, /-/ . . .. 1984- – – () – 23 . – , – , . . . /+++/ // /-/ – /+/ . /-/ . , /-/ // . . – , , -. , , – , . . 3. , – , – . . B 54 E
• , .. 32. : 1) . , , – . ,, // ,//, // , // . . 2) – ( : ). -. (, , . .) . .: . . . . //- ( ), // ( .), //-// ( .), // ( .), //-// ( ), // (), //-// ( /, // () . . // () // (/) // () // ( ) , – (, ), -. . . . : /, , , / . . ( ) . /— / // . B 55 E
• , . . .: . . /+ = / (), /+ = / (), /+ = / (), /+ = / (), /+ = / () . . ., . . /+/, /+/ , /+/, /+/ . , , . . ., . 210 -. – . /-/-/ . ., /+/, /+-+/ . /-/, /-/ (., /-, – . ) -. . // . . : /++/( ) . // // . ., //, //. , // // . – – . ., . . /+++/, /+++/ . // // /+++/, /++/ . // // 33. .. – B 56 E
• . ., // // (- ) , //- : // (- ). , //-. //, // (, ) ( ) / / // ( ). .. , – (., , , ) 34. / / // . ( ) ( ) . ., /++/ () /++/ () . /-/ // /-/ , . , . . /. / // // , /. / /:/ . . . , /-/ //, /:/, //, /:/ // /:/ //, /:/, //, /:/, // /:/ . .: 1. //()- / + / () 2. /’:/() – /’:/ (/ 3. /’/()- /’/ () 4. /’:/ () -/’:+/ () 5. /’/ () – /’/ () B 57 E
• 6. /’:/() – /’:+/ () , 1, 4 6- /-/ -. 2, 3 5- . , – – , . , – . .: . . /+/, /+/ . ( ). , – , , . ., /+ ++/ /-/ // -. // /-/ 1- . /,, / /-/ , , /-, -, / /-/ . , . /+/ / / . , . , , . , – , . . , – , . B 58 E
• – , , . ., . . // () //() – , . // – (., . ) . . : // //+0 # // () , // // . . . , , , -. ., / 0/- /+/ / 0/ – /+/ . / 0/ – /+/ / 0/- /+/ – //, // . – , . , . , . , // , – . //, // . , , . /rchen/ ( ) /Mrchen/() B 59 E
• . //, // /-/ , , /-/ /-/ . , . . , . . ., . : ? ( ) , ? , . , , , . 35 .. , .36 . . , . . , : 1. . ., (, ) () (, ) () () ( ) B 60 E
• , – //, // // //, // // . , , -. .. (. ) 37. – . , , . . : // () // () // (, )// () . 2. . , , . . : /Mutter/ — /Mtter/ /Vater/ — /Vter/ /Tochter/ — /Tchter/ /Ofen/ — /fen/ . , . (//, /, //) , . . . : /tooth/ – /teeth/ /mous/ – /mice/ , , . . : . . //()- //()- // B 61 E
• ( ) / / () – / () / (/) . . //() //() // () // () . 3. , . ., .. . . . : /:/( .)- /:/ ( .) // ( .)- // ( .) , // // . . .: /:/ (), /:/ ( -) . . – – . : 1. – , , , . . : // ( ) – /’/ () ‘ /:/ ( ) – /’:/ () /’:/ () – /’:/ () . /-// // . . : //, //, // () . 2. – . .: /’/ – /’/ ; /’/ – /’/; /’/ – /’/ B 62 E
• /’/ – /’/; /’/ – //; /’/ – ‘/ . , , . . : // – // ; // –//; ,// – // . 3. . ., , . . : // (), // (), // () . // () , // (), // () . . ., //() // () , 38. . . . , . , . ., . . . : / – // /-/ – . . .: // (), /-/(). . ., // (), /-/ .39 , B 63 E
• . //, // . . , , -, 40. .: . . //, //, //, //, /- / . . . /-/ ( ), //() . . . //()), /Ww/() . . /-/, /-/ . . . //( ) , / /(- ),/ /41. . . , . .: Nom.Pl. /W ort/- /W rter/ (-) Dat.Pl. /W ort/-/W rtern/(-) : // -//, //-// . . .: . . . . . / / ( // / /( ) / // . . , / / . , . ., .. /W and/-/W nde/ B 64 E
• /-/ , -. . , . . (1921-2002) . : ( ) (-) , , – – 42. ., //-//-//-/ . . , 43. – . . (//) (//) . – ://. : //. , . – . – . , , – , – , , . ., // B 65 E
• /, , , ./ . – . – . . : . . .. . /Mutter-Mtter/ /written-write-wroten/ /-/ /Hand-Hnde/ /take-took-tooken/ /-/ /geb(en)-gab(en)-gegeb(en)/ /man-men/ /–/ . . – /-/, /-/, /-*/ . – , , . – , , . .: /+/ . + . ++ . + . + . + . + . + . – . . . : B 66 E
• // +// – // //+// – // // +// – // // + // – // . , , – , . . : . . . . . /+/ /++/ /+/ /++/ /++/ /++/ . . 4. 1 . H.Os th off, K.Bru gmann. Morph ologis ch e U nters u ch u ngen au f dem Geb iet der indogermanis ch en S prach en. Leipzig, 1 878. 2. . . . – , (), i (), , , (, , ), (), (), (). 2 Bnde, W , 1861. 3. . -. ., 1 963, 1 , . 65-66. 4. , . 121. 5. (). – . .: : , . , 2003, .141-162. . 6. M.Leh nert. Morph em, W ort u nd S atz im Englis ch en.Eine kritis ch e Betrach tu ng zu r neu eren Lingu is tik. Berlin, 1 969. 7. A.Noreen.Einfh ru ng in die wis s ens ch aftlich e Betrach tu ng der S prach e.Halle, 1 923. Originalda: V rt S prk. Lu nd, 1 90 3-1 91 8. 8. S weet A . Neu Englis h Grammar. Logical and His torical. Oks for,1 891 (5.ed. 1 955). , 1898-1990- B 67 E
• . . . . 1898. 1961- 25- : 1. – ; 2. ; 3. ; 4. ; 5. ; 6. ; 7. ; 8. ; 9. ; 10. ; 11. ; 12. ; 12. . 100 : ., .. .1990. 19 : 1. ; 2. ; 3. ; 4. ( ) ; 5. ; 6. ; 7. ; 8. ; 9. ;10. ; 11. ; 12. ; 13. ; 14. ; 15. ; 16. ; 17. ( ); 18. , ; 19. . .. . 2.. 2005, .197. 9. .. . -. ., 1963, . 2, . 246-294. 10. , . 249. 11. , . 282. 12. . W-. , 1979, . 2. 13. . . ., 1947; .. .. .1, , 1954. 14. . , .2. – , , . 15. . . W. , 1946 (9- ) 1967, .1. : ; – ; -; , , ; B 68 E
• . . . , – . . . : . .. . , 1988, . 86. , . – , , , , – . 16. .. ..-, 1957. 17. . -, , 1966; . . , 979. 18. .(). . , 2003, .271-293. 19. . . ., 2001, .257. 20 . .. . , 1 967, .1 30 . . : , . ( :- + . . 1929, .321) .. . , , . , . , .135. 21. , .138. 22. .. . ., 2005, .1 31 . . : – . .. . ., 1 968, . 1 68. . . // (), // (), // ( ) /-/, /-/ . 23. . . ., 1974. B 69 E
• 24. . (). . , 2003, . 278. 25. . 26. . . .-,2005. 27. . . ., 1956 28. .. , . 54. 29. .. , . 176. 30. . 31. . , . 56. 32. . , . 54. 33. . . ., 2005, . 145. 34. , .150. 35. .. , .141. 36. . . ., 2005, . 149. 37. . 38. , . 152. 39. , . 153. 40. , .155. 41. Matth ews P.H. Oxford Concis e Dictionary of Lingu is tics . Oxford, 1 997, . 31 2. 42. .. . 1992- – , . , , 2006, .153. 43. : . (). . , 2003; : . , , 2005. B 70 E
• . . 1. . , , , . , , , – . . , -, , 1. – .. . : 1. ; 2. ; 3. – 2. .. – . – . , , , , . , , B 71 E
• . , , . ., .. //(), . // (), . //, // , . . // . . . – -3: , – 4 ———— ———— ———— ———— ———— ———— ———— ———— ———— ———— ———— ———— ———— ———— 1 () 42 (, ,, ) . 32 (, , , ) . 584 (, , , ) . 1 () 32 (, , ) . ———– 33 (,, ) . 458 (, , ) . ————– 1 ( ) 3 (, , ) 5 (, , , , ) ———— ————- ———— 1 () 1 () ———– ————- B 72 E
• , , 6 . – , , , , . – . , , : (, .), (, .), (, , .), (, .) (, .). . , . . . – . . 2. – . () – . .. .. , .. 5. , .. , . . (1859-1940) – 6. , .. , .. 7. .. . B 73 E
• , , . 60- 8. .. – 9. : 1. , . 2. , , – . 3. – . 4. , – , 10. , – . , , , , – . .: . . //-// . . /:/-/:/ (-) . . //-//(-) . //-// – – : //-//. //-//; /:/-/:/ ( -); //-// (-); //-/ – , : //-//. B 74 E
• //-//; //-// (-); //-/w/ ( -); //-// – : //-//. .11 . , , . , – . ., // ( ) – : //- // – // -//-// -//- //-// -//( ). : // // /./ /./ // // // // //+ // //+ //+ //+ //+ // // + // // // //+ // // //+ // , // /, , , , , ‘, , / . 12 . ., //, /, //, //, //, //, //,// B 75 E
• 13. . . ,: . . //-//-// . . /:/-/:/-/:/ (–) . . /:/-/:/-/:/ (-) . //-//-// : – -. . ., -: . . //-//; . . /:/-/:/(-); . . //-//(- ); . //-// (-/) ( -) . : (/.), – (-/) – (/) . . . //-//; . . /./-../(-); . . //-// (-); . //-// , – . B 76 E
• , – (, , .) , , . – . , – -, . ., //-// ; //-// ; //- // – , . //-// – , , -. 14. – , – . . ., . . / // ? ? -. , – . , – – . , – . – , . . : B 77 E
• 15 . / // /__/, /_ _/ . //,// . – . , – . -. -, , , . 16. – – . : 1. – . . ., . . //: //- : , //: // – : , //: // – -; //: // – : ; //: / / – : ; / / : // – : ; // : // – : . .: /za:l / : /a:l/ – Saal (); Aal (), / kln/ : / ln/ – klein (): lein ( ), /li/: /i/ – lich ( B 78 E
• ): ich (), /blo:s/: /lo:s/ – blo ): los (, ) . . : / hz/: / z/ – has (): as (), / neim/ : /eim/ – name (): ame (), /ml/ : /milk/- mill (): milk (), /s/ : // – sing () : ing (). 2. . : ) . . . //: //- : , //: // – , , / /: // – : , // : // – : . . . /balt/: / bak/- bald (): an (); /traxt/: / trak/ – Tracht (), trank (), /zant/: /zax/- Sand (): Sache (); . /wmn/: /smn/ – wuman(): summon ( ) . ) -. ., .. //: //- : , //: /- / – : , //: //- : , //: / /- :; .. /flu:s/ : /gro:s/ – Flu(): gro(), /klaen/: /braon/ – klein (): braun () . .. //-/:/ – () – ( ), // – // – ()-(,) . ) . .: . . //: // – : , / /: // – : , //: B 79 E
• // – : , //: // – : . .: /bnt/ : /flk/ – Band (): Volk (), /bu:x/: /t/ – Buch (): Tisch (), / naxt /: / vi:z / Nacht () : Wiese () . . .: /wain/ : /f:l/- wine (): feel ( ), /fa:st/: /vaif/ – fast (): wife (), /p:t/: /fl/- port (): full () . 3. . .: . //: /b/, : , //://- : , //://- : , //://- : , //: // – : , //: //- : , //: //- : . . /ro:t/: /to:r/- t(): Tor(), /ma:l/: /la:m/- Mahl(): ahm(), /to:t/: /to:t/: Tod(): to:t(), /no:t/: /to:n/- Not(): Ton() . . /let/: /tel/- let(): tell(), /pn/: /np/- pan(): nap(), /fail/: /laif/ – file(,): life(), /fain/: /naif/- fine(): kneif(), /s^m/:/m^s/- sum(): mus() . , – – : 1. . , , , , – , – . () – B 80 E
• () . . : . . .. .. // /o/ / :/ Ruf () /r u: t/ ruht ( ) /s:v/- serve ( /s:f/-serf () , . .: . . . . .. / ‘/ /g e: b / geben () /ms/ mothers (-) / l ‘/ l /l e: z / lesen () /f a: s/ fathers (-) 2. . . .: : .. .. .. 1 234 5 12345 123 n /n e:be / ebel () /p n/ pan () 54321 z 54321 : -leben () /n p-p () : . . . . . 123 3 2 1 1 2 3 4 () 4 3 2 1 .. 1 2 3 /tel/ – tell () /let/ – let () 3 2 1 B 81 E
• 3. – – , , . . . : : .. .. .. // // /:/ -() /:/ () /sli:p/ sleep () /pli:s/ pleas () .. .. .. x – // – // /y/() Rcken /ryk/() Water – /w:t/() Walker- /w:k/() // //, // /l/, /l/ // , – . , . // / l /, // // , , . , – . , , . , ., – . , .17 B 82 E
• . 3. – , , , – . – . , , , . (., . /()/- // (), // (), .. // (), // (), , – . (., (../:/(), ../ /(). , , , – , : , , .18 , . , – . 19. , . .: .. /-/- /+/; . /-/ -/+/ ( ); .. /+/(); . /+/ /+/;/+/ ( ); +/( ); /+/ /+/; /+/ ( ); /+/ . . – B 83 E
• , , – . , . ., /+/, /+/ /-// , . . : //, // .//(), /() , -. .: . . // , . // ( ) // () . – . . – . , – . ., // : +/ +/ +// +/ +/ +/ + (, , ) , . // , , , , ( , ), , . // -. 20. , . B 84 E
• .4. 1. 2003- . . . : . . .. () 60 . , , 2003, .141-153. 2. . . . . ., 1 967, .1 1 6; : . – . : . ..- () 60 . , , 2003, .147-148; . : . ; . – ; . – – . : .. , .148. 3. .. () . ., , 1981, . 35-78. 1960- – 60 . – 1237- . – 2.06 %- . , .51. 4. , . 5. ..(). – . . , 1, 2, , 1975. 6. F.Gru cza.S prach lich e Diakris e im Bereich e der Au s dru cks eb ene des Deu ts ch en. Beitrge zu r allgemeinen S prach th eorie. Poznan, 1 970 , s . 1 4. (-) . .. -, . . , . , .. . : . , .145. 7. . : (.. – B 85 E
• ..) . , . 14. 8. .. w w . , 1960, .3-34. 9. . , . 145. , . , , 2005, . 181-191. 10. . 1 1 . . , . 145. 12 .. (). . , 2003. 13. , – . : .. – ( ). , 1989, . 7. 14. . , . 147. 15. .(). . , 2003, . 278. 16. .. . , 2005; ..- . . ., 1979. 17. . . 147-149. 18. . , .156. 19. .. . , ., 1967, .120. 20. Prob leme der Bedeu tu ng u nd Komb inierb arkeit im Deu ts ch en. Ges amtredaktion: Prof. Dr. G.Helb ig. Leipzig, 1 977. B 86 E
• I. . 1. . , , , , , , , . , . , , . , – – .1 ., / // , (, , ) . – 2. ., – . , . , -, – . B 87 E
• .2. , : -. , 120 3. : /-/4, /-/4,,/-/4,/-/4,/-()/,4 , //,/, ///, /-/, /-//, /-/4, /-/ 4, /-()/ 4, /-/, /-//,/-//, //-//, /-/, /-()//,/-()//, /-//, /-/, /-/, //, /-/, /-/, /-/, /-/, /-()/ 4, /-()/, /-/,/ ,///, /-//, /-/, /-/, /-/ 4, /-//, /-//, /-//, /-/, /-/, /-//, /-//, /-/, /-()//, /-//, /, /-/, /-//, /-//, /-/-/, //, /-/4 ,/-//, /-/, /-/()/, /-/, /()/, /-/4, /-/, /-/4 ,/-/4,/-//,/-,-,(), , ()/, /-. /, //, , /-/()/,/////, /-()/,//, /()/ 4 , /-/, ///, ///, /-()/()/, /-/ 4, /-/ 4 , /-//, /-/, /-/,/-//, /-/, /-/. : 1. : // (), // (), // (), // (), // (), // (), // (), // (), // (), // (), // (), // (), // (), // (), // (), // (), // (), // (), // (), // (), // (), // (), // (), // (), // (), // (), // (), // (), // (), // (), // (), // (), // (), // (), // (), // (), // (), // (), // (), // (), // (), // B 88 E
• (), // () // (), // (), // (), // (). , //,//, //, //, //, //, //, // ,//, //, //,//,//, //, //, // , . , . . ., // . // // //, //, // , . //, //, // . . . ., , , . ., //, //, // . – . .,//, //, //, //, // . . . (1939-) : (-..) . , .4 . . //-//, /-//, //-//, //-//, //-//, //-// . //-/’/, //-//, //-//,/,-// . 2. . //, ///, ///, B 89 E
• ///, ///, ///, ///, ///, ///, ///, ///, ///, ///, ///, ()4, ///, ///, ///, ///, ///, ///, ///, ///, ///, ///, ///, /// . ., /, , //, /, -/, /, /, / , /, /, /, / , /, /, /, / , /, / , / , // . . , // , // . , – //, //, // . 3. . -: (-)4, ()4, () 4, () 4, () 4, (), () 4, () 4, () 4, () 4, () 4, (/) 4, () 4, () 4, () 4, () 4, () 4, () 4, () 4, () 4, () 4, () 4, () 4, () 4. – : //, // //, // – – – – – B 90 E
• () – – – – – – – – //, //,//,// //, //,// () //,// //,// – – – – -, , -, , //,// – -/, – – – -() -() // – – . ., – – – B 91 E
• , //, // . – (-)4, (-)4 . .: /+/, /+/, /+/, /+/, /+/ . /-/ . .: /+, /++/ /+/ /++/ /+/ /++/ /+/ /++/ . . // // , – -5. // //- – . . ., /+/ (), /++/ (), /+++/ . – : : ///, //, //, //. ., //, //, //, //, //, //, //, //, //, //, //, //, //, //, //, //, //, //, // . : ///, ///, //, ///, ///, ///, ///, ///,///,//()/. .,///, /,//, ///, ///, ///, ///, ///, ///, ///, /// . . . B 92 E
• , //, //, // // . .: /+/, /+/, /+/, /+/, /+/, /+/, /+/, /+/, /+/, /+/, /+/, /+/, /+/. /+/, /+/, /+/ . – . //, //, //, //, // . . (/ ) -: //, /, /, / . , – //, // // . , . ://4. ., /+/, /+/, /+/, //. : /-/4. .: /+/, /+/, /+/, /+/ . /-/. .: //, //, /+/, /+/ . //4. .: /+/, /+/, /+/, //+/ . /-/4. .: /+/, /+/, /+/, /+/ . //4. .: /+/, /+/, /+/, /+/ . : //4. .: //, //, //, // . //4. .: /+/, /+/, /+/, /-/ . //4. .: /+/, /+/, /+/, /+/ . //4. .: /-/, /+/, /+/, /+/ . //4. .: /+/, /+/, /++/, /+/ . :/-/4 B 93 E
• //4. . : /+/, /+/, /+/, /+/ /+/, . , . /-/4, /-/4, /-/4, /-/4 . , – . . 6. : // // //,// // // // // // //,//,// // //,// // //,// // // // //,// – : // //,//, //,//, // // // // // // //, //,//,// // // // B 94 E
• . 3. : 1. : ///. 2. : /- /-()/4, ///, /-//,/-//,/-//,/-//, //()/4. 3. : /-/4, /-/4,/-/4, /-/4 4. : ) : /-()/4 ) : /-/4 ) : /-/4 ) : /-//, /-()/ ()/. 5. : ) : /-()/()/ ) : /-// ) : /–// ) : /-()/()/ 6. : ) : /-()/4 ) : /-()/4, /-/4 ) : /-+/4, /-/ ) : /-/4, /-/-/, /-/ 7. : /-//, /-/4, /- //, /-//. 8. : /()/()/, /-/4, /-//, /-/4, /-//, ///, ///, ///. 9. : ///. 10. : /-/, /-/4.11. : /-()/ ()/ /-()/4 /-/-/ /-/ 4 /-/4 /-// /-/4+ /-/4 B 95 E
• + /-/4 # /// /-/4 +/-// /-/4 /-/4 +/// /-/ 4 /-/4 /-// 12. : : /// : /-/4 , /-/, // : //, //, //, //,//, //, // , /-/. : /-/, /-/4 / /-/ 4 ,/-/ 4 , /-//, ///, //. 13. : /-/ 4, /-/,//,/- /, //,//. , . . /-// // / , /. / . – // . – 7. . (1925-1989) 8. – . -, . , . . 4. .. – . . , //–// –// , // , //-, // /’/-. , B 96 E
• // // , // /’/ , : // —-/ /, . //-//,//-//; /’/-//, . . : /’/–//, /’/–// . , //–//, /-,/–//,/’/–/’/, //–//, //’/-// . -, , . , . . : /+/, /+/ /+/, /+/ . .- (1909-1979) -. , -9. , . .: , /+/. , , – . .: /+/, /+/ . . 10. – , . // , // -. // //- -. /+ /, /+ /, /+ /, /+ / ., /+/, /+/, /+/, / +/, /+/ . B 97 E
• . , /+/, /+/, //, /+/, /+/, /+’/, /+/ . . 11. . /-/, /-/, //,/-/ . .: /+/ /+ / /+/ /+/ . . // // // // – . .,//-//, /,/-/ /. // // . .: /++/, /++/, /++/, /++/ . I.5. , , . – . . 1) ; 2) – ; 3) – . . (1950-) – 12. – . : B 98 E
• :// // // // // // // // // // // // // // // // // // // , . : /:/; /:/; /:/; /:/; /:/; /:/ // // // // // // // //; //; //; //; //; //; // // // // // // // // //; //; //; //; //; //; // // // // // // // // // //; //; //; //; //; //; //; // // // // // // // // // // //(?); //; //; //; //; //?; //; //; // , . . Morfonologiya he d bzilrinin dndy kimi yeni elm sahsi deyildir. Artq tn srin 70-ci illrind N.S.Trubes-koydan13 sonra rus morfonologiyas sahsind ilk sr mey-dana glmidi14. Bir az sonra rus felinin morfonologiyas iq z grd15. Rus dili qrammatikalarnda da bir-birindn asl olmaya-raq morfonologiya haqqnda mlumat verilir16. Ancaq ilk n-zri mumilm Y.S.Kubryakova il Y.Q.Pankrasn kitab sa-yla bilr17. Bu axrnc sr sasn german dillrinin material-larna syknir v prosodiya msllrin qti toxunmur. Xarici dililikd is fonologiya morfonologiyadan ayr g-trlmr, ona gr d generativ nnd onlar qardrrlar. Ancaq fonem vzlnmlri, vuru dyiikliklri, qram-matik morfemlrin omonimliyi v sinonimliyi morfonologiyann maraq dairsin daxil olan msllrdir. B 99 E
• Morfonologiya dil strukturunda tam mstqil olmadn- dan (fonologiya, morfologiya, sintaksis v semantika kimi) o xsusi diqqt tlb edir. V.B.Ksevi mumilmi kild yazr ki, morfonologi-ya hrktd olan fonologiyadr, yni mna dayan vahidl-rin fonologiyasdr. Hr halda dil vahidlrindki fonoloji dyi-ikliklr btvlkd morfonologiyann hesab edil bi-lr. Obyekt is canl danqda morfemlrin eksp trfi-nin mahidsidir. Aydndr ki, nzri – v hans mktb mvqeyindn yanama aparc rol oynar. erba mktbi baxmndan bzi istisnalar olmaqla hl ox ey aqlanmayb18. Y.Kurilovi alman dilind umlautdan danarkn haql olaraq qeyd edirdi ki, saitlrdn yalnz /a/, /o/, /u/, v /ao/ mvafiq olaraq /e:/, //, /:/, //, /y:/, /y/, / O/ saitlril vz-lnir. Ancaq bu alimlrl o mnada razlamaq olmaz ki, bu vzlnm morfem hatsinin fonem strukturundan asldr. Dorudan da, /’fa:tR/ (Vater ata) v /’mVtR/ (Mutter ana), /’txtR/ (Tochter qz) szlrind saitlrin vzln-msi n n fonoloji, n d morfoloji tsirdn shbt gedir. Hr szd /a:/ /e:/, /V/ /y/, // // fonem vzlmlri yalnz v yalnz qrammatik mnadan irli glir. Morfemin fonem strukturundak dyiiklikd tkc cmin frqlnmsindn baqa bir amil itirak etmir. Azrbaycan dilind is kilinin hans samitl balamas kk morfemin saitindn asldr. Ms., /az +’n/, /sol +’un/, ancaq /tut + ‘gun/, /da+ ‘gn/. Demli, cingiltili v sonor samitdn sonra cingiltili , kar samitdn is kar samit ilnir. Azrbaycan dilind /get/ morfemin saitl balayan ki lav etdikd /t/ /d/-ya keir, /gedi/, /gedir/, ancaq /getmir/, /getdi/, /getsydi/ v s. Burada morfoloji hat fonoloji dyiikliyi ehtiva edir. Morfemin bir variantnn baqa varianta kemsi morfem B 1 0 0 E
• hatsindn asldr, ancaq burada fonoloji vzlm mahiyyt etibaril morfem qovuuunda ba verib. MFM- gr /papax papa/ qarlamasnda /x/// vzlnmsi srf fonetik hadisdir, onun fonologiyaya, tbii ki, morfologiyaya dxli yoxdur. erba mktbi is bu vzlnmni fonoloji hesab edir, bir allomorfun /papax/ digr allomorfa /papaa/ kemsini fonem vzlnmsinin nticsi kimi gtrr v morfemin fonoloji variativliyini mofoloji kontekstdn asl ol-mas il izah edir. Eyni proses /t it k’/ /tit ji/ qarlama-snda da mahid olunur. Bzi mlliflr avtomatik vzlnmni morfonologiyaya aid etmirlr. Avtomatik vzlnm n kontekst ifad plannda, qeyri avtomatik vzlnm n is hm ifad, hm d mzmun plannda kontekst nzrd tutulur19. Alman v rus dillrind sz sonunda cingiltililrin karlarla vzlnmsi avtomatik vzlnmy bariz nmundir. Ms., /bilt -bildR/ (kil killr), /zup zuba/ (di diin). gr bu vzlmlr sonra gln fasil il rtlnrs, onda bu fonoloji kontekst hesab edilmli v avtomatik saylmaldr. Yox, gr bu auslaut-la baldrsa, onda avtomatik adlanmamaldr. Demli, vz-lnmni douran amilin nec rh olmasndan ox ey asldr. Ancaq rus dilind sz sonundak cingiltili samit hmin sz qoulan morfemin banda cingiltili samit olduqda, karla vzlnmir. Ms., /dru b/, /zub barona/ v s. V.B.Ksevi yazr ki, fasil kifaytedicidir, amma vacib deyil, auslaut vacib-dir, ancaq kifaytedici deyil. Auslaut v sonra gln samitin cingiltili olmamas vacib v kifaytedici rtdir. vzlnm is hm avtomatik, hm d qeyri avtomatik olur20. Tbii fonologiyann bzi nmayndlri bel hesab edirlr ki, qeyriavtomatik vzlnmlr fonetik qanunauyunluqlar baxmndan izahat vermk mmkn olmad n onlarn rhi istisna edilmlidir21. Avtomatik vzlnmlri tbii pro-seslrl izah etmk olur, ancaq qeyriavtomatik vzlnmlrin B 1 0 1 E
• tbii rhini vermk olmur. Morfonologiyan paradiqmatik morfemika, yni morfem- lrin variativliyi, baqa szl, allomorflarn paradiqmi kimi baa drlrs, bu morfonologiyann sferasn mhdudladrsa da, onun mhm sbbini hat edir. Ona gr d avtomatik vzlnm allomorfluun mnbyi kimi morfonologiyaya aiddir. Fonem vzlnmsini hm fonologiyaya, hm d morfolo-giyaya aid etmk dzgn olmazd. Seqment fonologiyasnda fonem sistemi v fonemlrin sintaqmatikas qrammatik v leksik kontekstdn asl olmayaraq yrnilir (hrnd ki, fonem trkibi onlarn morfemlrd faliyyti sasnda myynlir). Fonemlrin yeri, rolu, heca v digr fonoloji vahidlr danq aktnda yrnilir. Fonoloji sistemd vzlnmlr yer yoxdur, burada qarlamalar var (ksr hallarda onlar fonem vzln-mlril baldr, ancaq vzlnm deyildir). Fonoloji sintaqma-tika fonem birlmlrini onlarn mnal dil vahidlrind vz-lnmsi qaydalarnn eyni olmadan yrnir. Mnal vahidlrin birlmsi xaricind vzlnm yoxdur, ona gr d vzlnm, gr fonem vzlnmsidirs, hmi morfonologiyaya aiddir. Demli, birinci blgy gr avtomatik v qeyriavtomatik vzlnmlrin qarlamas, eynil digr morfem modifikasiyalar N.S.Trubeskoyun 2-ci bndin rmn morfonologiyaya aiddir. kinci blg ondan x edir ki, qeyriavtomatik vzln-mlr avtomatiklrdn ayrlmaldr v bunun n fonoloji rt-lr morfoloji rtlr d aiddir. Ancaq qeyriavtomatik vzln-mlrd morfoloji rtlr myyn leksik rtlr d lav edilm-lidir. Yni, fonoloji, morfoloji v leksik mhdudiyytlr qoyulur. Axrnc halda vzlnm myyn szlr amil edilir. Ms., rus dilind // //. Bu lamtlr gr qeyriavtomatik vzlnmlr requyar yni morfem birlmlrinin bu fonolojimorfoloji rtil sciy-ylnn v qeyrirequlyar, yni vizual, yalnz qismn szd ilnnlr blnr. Burada shbt ardcl morfonoloji proseslrdn gedir. B 1 0 2 E
• A.A.Reformatski morfonologiyann ardclln inkar edir, yaranm uzusun nticsind nnnin gcn syknn tarixi v ya qeyriavtomatik vzlnmdn danr, morfonologiyan dilin tk-tk hadissi adlandrr22. O fahi xnda /-/ misallarn gtirrk gstrirdi ki, birincid /~x / vzlnmsi var, ikincid is yoxdur. V.B.Ksevi is yazr ki, bu szr morfem strukturlarna gr frqlidir, ona gr d vzlnm mtlqdir // yoxdur, // da olmaz23. /-k/, /-g/, v /-x/ il bitn isimlr /-ok/ suffiksi qarsnda mtlq /–/-ya keir/. ark sznn kiiltm formas bunu aydn gstrir. // v /parok/ mmkn deyildir. //- //-, /-/- //- . burasndadr ki, avtomatik olmayan uzual, yalnz bir ne szd mahid olunan, bzn is lap unikal reulyar vzlnmlr d morfonologiyaya aid olunmaldr. Unikal de-ynd rus v ukrayn dillrind // – // – cmd vurunun sondan nc hecann zrin kemsini nzrd tuturlar. Morfonologiya baxmndan onlar avtomatik vzlnmlr-dn he d az evik deyildir, sadc olaraq onlar uzualdr, bir qism sz aiddir, fakltativ olsalar da, onlarn qeyrimtlqliyi nisbidir, onlar bu v ya digr sluba aiddirlr. Ms., – . Bellikl, sxematik olaraq vzlnmlri bel gstrmk olar: B 1 0 3 E
• – ngilis dilind /-ic/ morfemind /i/, // v /aj/ glrs, /s/, qalan halarda is /k/ ilnir. Ms., /s/ = /septicaemia/, /scepticium/, /criticize/, ancaq /k/ =/sceptik/, /sceptical/, /authenticate/ vzlnmsi. Bunlar fonoloji rtlnm dourmur. Alman dilind szn sonunda /b/, /d/, /g/ samitlri mvafiq karlarla vzlnir. Bu mvqe il baldr. An vz-lnmni bel myynldirir Bir-biril srbst variasiyada olmayan eyni fonemin iki v daha ox fonem formas arasnda mvcud laqni alternasiya kimi dyrlndirmk olar; bu dilin btn vzlnmlrinin siyahs kimi gtrl bilr24. Btn sinxron qrammatik proseslri mayt edn fono-loji qaydalar morfonologiyaya aiddir. Ancaq qrammatik mna-larn ifadsin xidmt ednlri V.B.Kasevi morfonologiyaya aid etmir. Niy? Aydn deyil. V.B.Kasevi haql olaraq Y.S.Kubryakova v ..Pankrasn morfoloji hadislrin iaviriliyi haqqnda fikir-lrini qbul etmir v fikril razlar ki, morfonoloji hadislr iarvilik tlbin uyun glmir. Glsydi, onda olard morfoloji. nki morfonoloji hadislrd ikitrflilik yoxdur, onlar yalnz iarnin iind ba verir. V.B.Kasevi daxili funksiyan bu sbbdn morfonologi-yaya aid etmir. Y.S.Kubryakova v Y.G.Pankras /foot/ /feet/ (ayaq-ayaqlar), /Apfel/ /pfel/ kimi vzlnmlri morfonoloji alternasiyann ykslmsin misal gtirrk yazrlar , bu cr vzlnmlr morfologiya sviyysin keiddn xbr verir. B 1 0 4 E
• Burada yax olard ki, morfologiya sviyysin keiddn yox, morfologiyaya adilikdn danlsn. Bzi hallarda daxili fleksiya xarici fleksiya il mayt olu-nur. Ms., /das warme Wetter/ (isti hava), ancaq /die Wrme/ (isti) v /wrmer/ (daha isti). German dillrind, dorudan da, bzn vzlnm qram-matik mnann verilmsind yegan vasit olur, bzn is yar-dm vasit olur, ya da vasitlrdn biri olur. Ms., alman dilind /warm/, ancaq /Wrme/ (umlaut v kili). ngilis dilind bu nadir hallarda olur. Mq.et: /read/ (oxuyuram) v /read/ (oxu-dum), /feel/ (hiss edirm) /felt/ (hiss etdim). Ancaq dillrin o-xunda vzlnm maytedici ola bilmir. Ms., Birma dillrind kemk felin kauzativi /lu4/ (azad olmaq), /l2u4/ (azad etmk) . Burada kauzativlik nfssiz ini-sialn nfslil vz olunmasnda ifad olunur. Baqa vasit yoxdur. Mxtlif dillrd fonoloji vzlnmnin affiksal qrammatik vasitlrl birg ilnmsin dair 4 variant mmkndr: 1) . ., () . . : // () ~ (), // () ~ ( ) 2) , , . ., in , (2- 1- ), /3/ . ., /4 2/ () /41/ () /43/ ( ). . 3) , – . ., . . // () // () . 4) . B 1 0 5 E
• . . ., . . /w/ () /w/ ( ). , . , 4- ( 5- , yin – sy -). , , – . , . 1-3- . /-/ ( ) . /w w/ – , . . () B 1 0 6 E
• – . ., . // /-/ . , . // (), /w/ () /-/- . // (), /w/ () . /-/ – : -, -, /-/. /, -, / /, , /- . ., / -, , /. 3- -: . ., . . // //, . /-/. – . 3- – . // //. . , . , – ( – ). ) – : /3/ ( ) /32/ ( , ); ) , /2/ ( ) /2/ ( ); ) /2132112/ ( ) /3122/ ( ).25 B 1 0 7 E
• , . , , – . , . . . -, . , : 1) , – ; 2) , – . , , . – . -, . , . . . ., , . ., // () – // (). – . , – , . , , , .26 – . – /-/- //- : // – // .27 , – B 1 0 8 E
• . ., // ( ), // ( () () . B 1 0 9 E
• IV.6. Fsl dair dbiyyat v qeydlr 1. . The Structure of English. An Introduction to the Construction of English Sentences. London, 1957. 2. . , .159. , ( ) . 3. , – 386 322 . : D.Crystal. The Cambridge Encyclapedia of the English Language.2.ed.. Cabridge, 2005, .198. 4. .. – . : , . P. .. 60 . , 2003, .74. 5. .. , .75. 6. .. . . , , 2005, 1-2. 7. . . : .. , .76. 8. .. . . . , , 13, 1954. 9. .. (, – , ). , 1972, .140. 10. .. , .78. 11. . 12. . – . 10.02.20— – . , 2007. 13. N.S. Trubetzkoy. Das morphonologische System der russischen Sprache.Travaux de Cercle de Linguistique. Prague, IV, 1934. : – . . . ., 1987, . 67-143. 14. . . ., 1973, .239. B 1 1 0 E
• 15. . – . , 1980, 142 . 16. . ( . .. ). . . ., 1982, 783 . 17. . .. . . 1983, 118 . 18. . . .,1986, . 4. 19. , .4. 20. . wz. . : w. W, 1967, .158 169. 21. . , . 19. 22. , . 20. 23. . ., . . : . , 1979, . 126-173. 24. . (). .: . ., 1955, .92-112; : . ., 1975. 25. . , . 22. 26. . . . , 1977, 42 . 27. . . , , 2007. B 1 1 1 E
• II . 1. , , – . ? , -. – , . – , . , / // , . */, , -// – . – . – () . . (1940-) , , .1 – . – . – . . : ( ) ; . , ) B ( 1 1 2 E
• () , , . . – – – – . – , , – – , – .2 , . , – – .3 , – . . . (1785-1863) 4- (1133 ) .4 . (1896-1921) 5 3- 4- .5 – .. (1878-1933) . . . ; . . : B 1 1 3 E
• W (/ ?) / // (/ /) – : , . , .. . , .6 . .7 – .8 . : 1) ; 2) -. , , , ( ), ( -) ( ) . , . , – . , . . – – (), (). , , – . – B 1 1 4 E
• , – : ? /// . – – (; ; +; +* .) ///,///,/ //; / // . – +; ++ ++ .)/ /; / , // . . // (), //, (), (), /!/, (), //, (), // () : /!/, /!/ . . – : //, //, ///, //, /, /? /?/ . . ., – ? /?/ !/. . ., / !/ ( ), ( !). – . . / !/, / // . , . B 1 1 5 E
• ?/ ? / // / ? . , ( ), . , , . (., ) // // . ., / // ( ); / / ( ). . ., /-/, // . , , , . ., /!/, / /, / / . / // . , / , / . / //, / / . . B 1 1 6 E
• gzl irin sar iri varl alaq (boy bildirn) soyuq evli smimi hirsli // drmk grmk soymaq bynmk yazmaq quradrmaq hyacan keirmk vlnmk xoruldamaq almaq gzl irin sar iri varl alaq (boy bildirn) soyuq evli smimi hirsli // drmk grmk soymaq bynmk yazmaq quradrmaq hyacan keirmk vlnmk xoruldamaq almaq gzl irin sar iri varl alaq (boy bildirn) soyuq evli smimi hirsli // drmk grmk soymaq bynmk yazmaq quradrmaq hyacan keirmk vlnmk xoruldamaq almaq //, // // B 1 1 7 E
• , – . ( , ; / w/, / (, ) /, / , /, / w/, / // .) . – 10 . , // /, , , / . //- /, , , / . // 10 . , – : //, //, , // . , . – -. , //, // , , , /, / . . //, //, //, / / : / , (, , )// , // //, // //- – . // , //, // (-), //, // ( ), // – . , (, , ) , – – B 1 1 8 E
• – – , / /, – / / . – , . , , , . . .: / +/; / ++// (, ? .) . / / / / ( ). . . ., / //, / //. : / // . / // . . / ?/, / . //. . . / // // / / () // . / / . , . ( ) 3 . ) ; ) ; ) . : / B 1 1 9 E
• /, /20 /, / /, / / . / , / . ) – . / / //. : / , //, /, / . ) + (/+) , , / . ., / / // ( -) // / // ) , . . / //, ( w). / 9- / ( w ) / // ( w ). . ., / / (, ) . , , , . ., / // ( ). , , – .9 / / w/ (1) /? ( ?). / // // () , – . . , () . , , . ., /, //, / //, / //, / //, / // (, B 1 20 E
• ), / // ( ). , . . // : / // /( //) // // . // , // . , // . – : / / / / , . ., / // ( ), / // ( / /). / // (, ), / // ( ), / // ( ) / w //, / //, / // -, //, //, // /, ( ). – // . / // ( ) / // . : / w /// w // ( ). – ( ), (), () () . – . . () () – : /? – , /, /-+++/, / /, / //, / // . B 1 21 E
• . , / / // : / , , //, -//+ . / // ( ). . ., / // ( ), / // ( ).10 (-), ., / / ( ). //, – // . , /W/ . . ., / /// // . . . – . -. ., / ?/ ( ?) () . .11 //, //, / ,/ . . , ( ), . . : ; ; W W w . B 1 22 E
• , , . , . ., , . , . ., – . , , . . : .. / ?/ ( ?) .. / ; . / ? . , , . ? .12 / !/, / , !/ / / (), () () . ( ), ( ), / / . / /,/ // (). // . , . ., , : //, .. / !/ ( ) . – . /, , , /, //, / / . : /, !/ / ! . B 1 23 E
• : /!/; /!/; / !/; /, !/; w / ?/ / w!/ ( !) , – , , . . ., /’ /, /’ /, .. / / (), . . / / . ( ), ( ) . . . ., / / //.13 . , . , , , . : / / / //. , -. / /, /- / / // . , .14 : 1. . . ., / //, / //, / //, / B 1 24 E
• //. / // , . – – – . – , . – , , – , , . . . . ., / /,/- //, / -/ . , // – . . , . , . – – . (, .) . . : / / //. : B 1 25 E
• // /// : // /// () // . // () // . , , . , . , – . , . : / () /, /() / . , . . // ()!, / ()/ . , . – . – , ( ), , – . ( -, ) . . .: B 1 26 E
• / //,/ // ( ) / /,/ // / //. / / – . , . . – , . . – , . , , , . . .: / // / // () / // () , , , ( ) . , / // ( ) (, ) / // ( ) / // (3- , , ) / // (, 3-, ) . , 3 : , . ., B 1 27 E
• / // / //, / // ( ) / // . //, //, // ( , ., / = // ( / //) . 1) // . . . : / (// . . .. / w // ( ) / // ( ). , -, . . / , -//. , – . . , . -. ., /, //. . ., / //. , . / () //. // // . ., / //, / //. , , ( ) . B

Azərbaycanda ümumi dilçilik dərsləri – Nizami CƏFƏROV yazır – Nizami CƏFƏROV

Dil haqqında elmin tarixini yazının meydana çıxdığı dövrlərdən başlamaq, əlbəttə, ona görə tamamilə özünü doğruldur ki, ən qədim dilçilər şifahi nitqi bu və ya digər miqyasda üzvlərinə ayıraraq yazılı nitqə çevirmişlər. Və bu, dilin (daha doğru olar ki, deyək: nitqin) quruluşu barədə müəyyən təsəvvürlərin yaranmasına elə əhəmiyyətli təkan vermişdi ki, sonralar dil barəsindəki elm, bir qayda olaraq, şifahi deyil, yazılı nitqin tədqiqinə əsaslanmalı olmuşdur.

Ferdinand de Sössür XX əsrin əvvəllərində “Ümumi dilçilik kursu”nda deyirdi:

“Dilçilik özünün əsl və yeganə obyektinin nə olduğunu dərk edənə qədər üç ardıcıl inkişaf mərhələsindən keçmişdir.

Dilçiliyin əsası, əgər belə demək mümkünsə, “qrammatika” ilə qoyulmuşdur. Əvvəlcə yunanlarda meydana çıxan, sonra əsas etibarilə Fransada inkişaf edən bu fənn məntiqə əsaslandığı üçün dilə elmi və obyektiv baxışdan məhrum idi.

. Sonralar filologiya meydana çıxdı. Onun məqsədi, hər şeydən əvvəl, mətnləri izah və şərh etməkdir.

. Üçüncü mərhələ dilləri bir-birilə müqayisə etmək imkanının kəşfi ilə başladı. Lakin təkcə müqayisə ilə düzgün nəticələrə gəlib çıxmaq olmaz”.

Məsələ burasındadır ki, dilçilik, demək olar ki, bütün tarixi boyu dil ətrafında “dolanaraq” həm praktik müşahidələri, həm də az-çox nəzəri mühakimələri ilə bu və ya digər səviyyədə “dil nədir” sualına cavab verməli olmuşlar. Və əslində, dilin nə olduğu məsələsinə müdaxilə edən digər elmlər içərisində dil haqqındakı elmin mövqeyini, ilk növbədə, “dil nədir” sualına verdiyi cavabın nə dərəcədə əsaslı olub-olmaması müəyyənləşdirmişdir.

Elmi dilçiliyin meydana çıxdığı XIX əsrin əvvəllərindən ta XX əsrin əvvəllərinə qədər “dil nədir” sualına verilmiş ən mötəbər cavabları nəzərdən keçirsək görərik ki, onların biri digərini, prinsip etibarilə, istisna etmir:

“Dil – fikir formalaşdıran orqandır. Tamamilə ruhi, dərinliklərinə qədər daxili və heç bir iz qoymadan keçən əqli fəaliyyət nitq səsləri vasitəsilə maddiləşir və hissi qavrama üçün əlçatan olur. Ona görə də təfəkkür fəaliyyəti və dil qırılmaz şəkildə əlaqədə təqdim edilir. Dil xalq ruhunun, sanki xarici təzahürüdür; xalqın dili onun ruhudur və xalqın ruhu onun dilidir – bundan daha çox eynilik təsəvvür etmək çətindir. Dil ruhun elə bir davamlı fəaliyyətini təqdim edir ki, həmin fəaliyyət səsi, nəticə etibarilə, fikrin ifadəsinə çevirə bilsin” (Vilhelm fon Humboldt).

“Dil fikrin səsli ifadəsidir, səslərdə təzahür edən təfəkkür prosesidir” (Avqust Slayxer).

“Dil. dərk olunmuş daxili, psixi və ruhi hərəkətlərin vəziyyət və münasibətlərinin tələffüz olunan səslər vasitəsilə ifadəsidir” (Haynrix Ştayntal).

“Dilin mahiyyəti ünsiyyətlə müəyyən olunur” (Hüqo Şuxardt).

“Dil ruhi ifadədir. Dilin tarixi ifadənin ruhi formalarının, eyni zamanda, sözün ən geniş mənasında incəsənətin tarixindən başqa bir şey deyil” (Karl Fossler) və b.

“Dil nədir” sualına dilçilik ən çox maraq doğuran cavabı Ferdinand de Sössürün şəxsində XX əsrin əvvəllərində verdi. Dahi dilçi, hər şeydən əvvəl, insanın nitq fəaliyyətində dillə nitqi bir-birindən fərqləndirərək dilçiliyin yeganə obyektinin o zamana qədər əsasən “dil” adı altında sinkretik (mücərrəd) şəkildə öyrənilən hadisə deyil, “iyerarxik işarələr sistemi” olduğunu sübut etdi. Və bu kəşf tezliklə ən azı üç struktur dilçilik məktəbinin – Praqa funksional dilçiliyinin, Amerika deskriptivizminin və Kopenhagen qlossematikasının yaranmasına gətirib çıxardı.

Azərbaycanda ümumi dilçiliyin öyrənilməsinə 1919-cu ildə Bakı Dövlət Universitetinin (və onun tərkibində Ümumi dilçilik kafedrasının) yaradılması ilə başlanılmışdır. “Dilçiliyimizin məbədi (BDU-nun Ümumi dilçilik kafedrasının tarixi)” kitabının müəllifi professor Adil Babayev göstərir ki, “Ümumi dilçilikdən dərs deyən V.B.Tomaşevskinin, M.V.Belyayevin, P.O.Piloşevskinin xidmətlərini kiçiltmədən demək olar ki, onlar bu fənn üçün. B.Çobanzadə və başqaları qədər can yandırmamışlar. Bəkir Çobanzadə Bakıya gələn kimi 1924-cü ildə türkologiyada ümumi dilçiliyə aid “Türk- tatar lisaniyyatına mədxəl”. yarada bildi”.

Professor Bəkir Çobanzadə “Mədxəl”də dilçiliyin mövzusu, vəzifələri və üsulları barədə bəhs edərkən yazır:

“Lisan elmində tədqiq mövzusu insanların nitqi, lisanıdır. Lisan isə ən ümumi və geniş mənada hiss və fikirlərimizi ifadə edən işarətlərin öylə bir məcmusudur ki, bunları hassələrimiz vasitəsilə fəhm və tələqqi etmək və eyni zamanda, iradəmizlə təkrar istehsal etmək mümkün olur”.

“. Lisaniyyat lisanın hadisələrini keçmiş və şimdiki – əgər bu sonuncusu var isə – dövrləri arasındakı təbəddüllər nöqteyi-nəzərindən çarpışdırmaq, qarşılaşdırmaq üsulunu tutduğundan lisaniyyatın üsulu bu təqdirdə müqayisə üsulu olmuş olur. Ancaq hər hankı bir dilin ömrü boyunca keçirdiyi dürlü dövrləri, onun şivələrini və nəhayət, nəşət etdiyi ana dili bir-birilə müqayisə etmək təriqilə bu lisanın ömründə təbəddül və təkamülündə hökm etmiş olan ruhi və üzvi qanunları bulub çıxarırız və bu surətlə qarşımızda bir-birini təqib edən müxtəlif dövrlərin geniş lövhəsi açılır ki, bu lövhədə artıq insanın ən əsrarəngiz, ən tilsimli bir şeyi olan lisanın taleyi açıqcasına gözümüz önündə tərəssüm edər.

İştə bu surətlə lisaniyyat elminin başlıca əsası bir-birinə yaxınlığı, qərabəti olan lisanların tarixi müqayisə üsulu ilə tədqiqidir. Digər tərəfdən, yalnız bir-birinə yaxın olan lisanlar deyil, ümumiyyətlə yer üzündə mövcud olan bütün lisanların təşəkkülatı, üzviyyəti arasında pək çox müsavi və müşabihə nöqtələr bulunduğundan bir-birinə yaxın olmayan lisanları bir-birilə müqayisə etmək lisaniyyat elminin ən əsaslı tələblərindən biridir”.

“Mədxəl”in nəşrindən bir neçə il keçmiş Sovet İttifaqında ümumi dilçiliyi akademik Nikolay Yakovleviç Marrın “dilçilikdə yeni təlim”i əvəz etdiyindən müqayisəli-tarixi araşdırmalar qadağan olunur. Və XX əsrin 40-cı illərinin axırlarında aparılan dilçilik müzakirələrindən sonra dövlət başçısı İ.V.Stalin təxminən iyirmi beş illik bir dövrdə sovet dilçiliyində marksizmi təmsil etmiş “yeni təlim”i məhz antimarksizmdə ittiham elədi.

Və beləliklə, sovet dilçiliyi 1950-ci illərdən etibarən ümumi dilçilik nəzəriyyələrini “əlifba”dan öyrənmək məcburiyyəti altında qaldı.

Adil Babayev yazır:

“1961-ci ildə ümumi dilçilik kafedrasının dosenti (sonra professoru) N.N.Məmmədov 1945-ci ildən oxumağa başladığı mühazirələr əsasında “Dilçiliyin əsasları” adlı dərsliyini nəşr etdirdi. Bu əsər Azərbaycan dilçiliyində B.Çobanzadənin “Mədxəl”indən sonra ilk hadisə idi”.

Sovet ideologiyasının üzvi tərkib hissəsi olan sovet, eləcə də Azərbaycan sovet dilçiliyi 60, 70 və 80-ci illərdə demək olar ki, heç bir ümumi dilçilik təlimi yarada bilmədi. Həmin illərdə tərtib olunmuş ümumi dilçilik dərsliklərində aparıcı “metod” dünyada az-çox geniş yayılmış ümumi dilçilik nəzəriyyələrinin məhz sovet ideologiyası mövqeyindən “tənqidi şərh”indən ibarət idi ki, həmin “şərhlər”, bir qayda olaraq, məsələn, Vilhelm fon Humboldt, Ferdinand de Sössür, Leonard Blumfild, Lui Yelmselev. kimi dahi dilçilərin dil haqqındakı mülahizələrini çox hallarda təhrif edirdi. Bu baxımdan Azərbaycanda, ümumən müttəfiq respublikalarda vəziyyətin daha acınacaqlı olduğunu xüsusi qeyd etmək lazımdır. Hər şeydən əvvəl ona görə ki, dünya dilçiliyi klassiklərinin əsərləri nəinki müttəfiq respublika xalqlarının dillərinə (o cümlədən Azərbaycan dilinə), eləcə də əksəriyyəti rus dilinə tərcümə edilmədiyinə görə ən populyar nəzəriyyələri belə, ilk mənbədən öyrənmək mümkün deyildi.

Dilçilik elmi biri digəri ilə əlaqədar olan (və tarixi ardıcıllıqla biri digərindən törəmiş) üç sahəyə, yaxud səviyyəyə ayrılır ki, onlardan birincisi xüsusi dilçilik, ikincisi müqayisəli dilçilik, üçüncüsü isə ümumi dilçilikdir.

Xüsusi dilçilik konkret bir dili öyrənir; məsələn, Azərbaycan dilçiliyi, rus dilçiliyi, ingilis dilçiliyi və s. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, bu ifadə-terminlər hər hansı bir dili (müvafiq olaraq Azərbaycan dili, rus dili, ingilis dili və s.) öyrənən elmi bildirməklə yanaşı, Azərbaycanda, Rusiyada, İngiltərədə və s. aparılan dilçilik araşdırmalarının ümumi vəziyyətini də göstərə bilir; belə ki, “Azərbaycan dilçiliyi” dedikdə Azərbaycanda rus, ingilis, ərəb və s. dilçiliyi də başa düşülür. Əlbəttə, “xüsusi dilçilik” anlayışına həmin ifadə terminlərin birinci mənası aiddir.

Dil haqqında elmin məhz bir dilin öyrənilməsindən – xüsusi dilçilikdən başlaması, prinsip etibarilə, heç bir şübhə doğurmur. Və dilçiliyin tarixi göstərir ki, dil barəsindəki ilk az-çox təsəvvürlər ayrı-ayrı dillərin fonetik, leksik, qrammatik, üslubi xüsusiyyətləri üzərində aparılmış müşahidələrdən yaranmışdır. Dilçiliyin sonrakı səviyyələri təşəkkül tapandan sonra da xüsusi dilçilik nəinki öz aktuallığını itirmiş, əksinə, ayrı- ayrı dillərin daha dərindən tədqiqi üçün geniş nəzəri-metodoloji imkanlar meydana çıxmışdır.

Müqayisəli dilçilik iki və ya daha çox dilin müqayisəli öyrənilməsinə əsaslanmaqla bir-birindən fərqli iki sahəyə ayrılır:

1) müqayisəli-tarixi dilçilik,

2) müqayisəli-tipoloji dilçilik.

Müqayisəli-tarixi dilçilik eyni mənşəli dillərin müqayisəli araşdırılması ilə məşğuldur. Və bu müqayisənin əsas məqsədi praformaları (bir neçə qohum dil üçün tarixən ortaq olmuş dil quruluşu modelləri) bərpa etmək, nəticə etibarilə, pradil (ulu dil) barəsində mümkün qədər aydın təsəvvür yaratmaqdan ibarətdir.

Müqayisəli-tipoloji dilçilik qohum olmayan dilləri müqayisəli araşdırmaqla dil tiplərinin səciyyəvi əlamətlərini aşkarlayır.

Ümumi dilçilik həm xüsusi, həm də müqayisəli dilçiliyin uğurlarına əsaslanaraq dil haqqında elmi keyfiyyətcə yeni səviyyə yüksəldir. Hər şeydən əvvəl o mənada ki, hər iki dilçilik səviyyəsinin problemlərini özündə ehtiva edən ümumi dilçilik həmin problemlərə dil adlandırılan hadisənin mahiyyəti, ən ümumi qanunauyğunluqları baxımından yanaşmaqla universal prinsiplər müəyyənləşdirməyə çalışır. Həmin prinsiplərin nə dərəcədə əsaslı olub-olmamasına isə müxtəlif dilçilik məktəbləri, təlimləri, nəzəriyyələri arasındakı polemik münasibət münsiflik edir.

Heç şübhəsiz, ümumi dilçilik dərslərində dilçiliyin bütün problemlərini əhatə etmək mümkün deyil, bununla belə, dil haqqında elmin əsaslarını təşkil edən elə fundamental mövzular vardır ki, onlar diqqət mərkəzində dayanmalıdır. Yeri gəlmişkən, ümumi dilçilik mütəxəssislərinin əsərlərində ümumi dilçiliyin bu və ya digər probleminə həmin mütəxəssisin maraq dairəsindən asılı olaraq az, yaxud çox diqqət yetirməsinə tez-tez rast gəlinir. Ancaq mümkün qədər mükəmməl şərh təcrübəsi göstərir ki, aşağıdakı məsələlər ilk növbədə əhatə olunsun: dilçiliyin tarixi; dilin mahiyyəti, quruluşu (strukturu); dil və cəmiyyət; nitqin normaları, funksional üslub texnologiyaları; dilin tarixi; dil əlaqələri; dillərin təsnifi və nəhayət, dilçiliyin metodları.

Akademik Ağamusa Axundovun neçə on illərdir ki, Azərbaycan ali məktəblərində ümumi dilçilik problemlərinin yüksək səviyyədə tədrisinə uğurla xidmət edən “Ümumi dilçilik” dərsliyində həmin problemlər üç qrupda birləşdirilir: dilçiliyin 1) tarixi, 2) nəzəriyyəsi və 3) metodları. Bu isə ona gətirib çıxarır ki, dilçiliyin tarixi, xüsusilə ayrı-ayrı dilçilik klassiklərinin nəzəriyyələri izah olunarkən nəzərdən keçirilən məsələlər bir də həm dilçilik nəzəriyyəsində, həm də dilçiliyin metodlarında istər-istəməz təkrar edilir.

Ali təhsilin bakalavr pilləsində iki ümumi dilçilik fənninin (dilçiliyə girişlə ümumi dilçiliyin) keçilməsi də metodiki baxımdan özünü doğrultmur. Və daha yaxşı olardı ki, yuxarı kurslarda yalnız bir fənn – ümumi dilçilik tədris olunsun. Fikrimizcə, bu fənnin strukturu və ya problematikası indiki dilçiliyə girişlə indiki ümumi dilçiliyin mövzularını keyfiyyətcə birləşdirməlidir. Vaxtilə həmin məsələni akademik Afad Qurbanov qaldırmış, özünün kifayət qədər populyar dərsliyini də “Ümumi dilçilik” adlandırmışdır. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, Afad müəllimin dərsliyində təfərrüata həddindən artıq yer verilir. Və bu təfərrüat elə bir miqyas alır ki, müəllif həddindən artıq materialist mövqedən ümumi dilçilik klassiklərinin, demək olar ki, bütün nəzəriyyələrini “saf-çürük” etdiyindən dil haqqında elmin ümumi dilçilik sahəsi və ya səviyyəsinin ümumən metodiki taleyi həmin interpretasiyada, prinsip etibarilə, havadan asılı qalır.

Heç şübhəsiz, 50, 60 və 70-ci illərdə dünya dilçiliyini dünyadan geri qalmış rus-sovet dilçiliyinin özünəməxsus (çox hallarda vulqar materialist) şərh texnologiyaları əsasında mənimsəyən Azərbaycan dilçilərinin ilk mənbələrdən uzaq ümumi dilçilik dərsləri müasir dövrün tələblərinə cavab verə bilməz.

Ali təhsilin magistratura pilləsinə gəldikdə isə burada ümumi dilçiliyin öyrədilməsinə diferensial yanaşılmalı, başqa sözlə, dilçiliyin tarixi, dil nəzəriyyəsi (hətta mühüm dilçilik nəzəriyyələri, təlimləri, məktəbləri), dilçiliyin tədqiqat metodları ayrı-ayrılıqda tədris edilməlidir.

Məlum olduğu kimi, ümumi dilçilik, ilk növbədə, hind-Avropa dillərinin müqayisəli- tarixi tədqiqinin nəticəsi olaraq formalaşmışdır. Lakin düşünmək olmaz ki, ümumi dilçiliyin mövcud elmi-nəzəri prinsipləri digər dil ailələrinin, yaxud dillərin tədqiqinə ümumiyyətlə yaramır. Əvvəla ona görə ki, ümumi dilçiliyin ən müxtəlif mənşəli dillərin öyrənilməsi sahəsində artıq zəngin metodoloji təcrübə vardır; ikincisi isə unutmaq olmaz ki, ümumi dilçilik ümumən dili öyrənir.

© Müəllif hüquqları qorunur! Mətndən istifadə etdikdə istinad mütləqdir!

© Müəllif hüquqları qorunur! Mətndən istifadə etdikdə istinad mütləqdir!

Dil və dilçilik.Azərbaycan dili

Dil çox-çox qədim zamanlarda toplu halında yaşayan insanların bir-birinə söz demək ehtiyacından, bir-biri ilə ünsiyyət saxlamaq zərurətindən ortaya çıxmışdır. Deməli, dil insanlar arasında ünsiyyət vasitəsidir. Dil ünsiyyət vasitəsi kimi yalnız müəyyən şəraitdə – insan cəmiyyətində yaranır və fəaliyyət göstərir. Buna görə də dil ictimai hadisə sayılır. Dilin varlığı üçün bəşər cəmiyyətinin olması mühüm şərtdir. Insan cəmiyyəti olmayan yerdə dil mövcud ola bilməz. Belə ki, yeni doğulan uşaq insanlarla ünsiyyət saxlamasa, yəni insan yaşamayan mühitdə böyüsə (və ya lal adamlar arasında tərbiyə olunsa), o danışa bilməz.

Dil ancaq insana məxsusdur, heyvanlar yalnız münasibəti duya bilirlər.

Dil irqi və irsi cəhətlərlə bağlı deyil. Buna sübut olaraq, belə bir nümunə göstərmək olar: bir zənci balası körpəlik çağından valideynlərindən ayrı düşərək Azərbaycan ailəsində böyüyərsə, o, Azərbaycan dilində danışmağa başlayacaq.

Dil mənsub olduğu xalqın həyatı ilə sıx bağlıdır. Hər hansı bir xalqın milli şüuru, mədəni səviyyəsi inkişaf etdikcə onun dili də inkişaf edir, təkmilləşir.

Dil haqqında kəlamlar: “İnsan öz dilinin altında gizlənmişdir, danışmağa başlayandan sonra ağıllı və ya ağılsız olduğu bilinir. (Hz. Əli əleyhissəlam). “Dil fikri açmaq üçün yox, gizlətmək üçündür. (Taleyran).

Yazı haqqında

İnsanlar şifahi dilin köməyi ilə yalnız müəyyən yaxın məsafədə, bir-birləri ilə ünsiyyət saxlaya bilmişlər. Zaman keçdikcə insanlar səsin çatmadığı yerlərlə də əlaqə saxlamağa ehtiyac duymuşlar. Bu ehtiyacın nəticəsi olaraq yazı yaranmışdır. Yazı səsli dilin norma ilə qavrayışını təmin edən işarələr sistemidir.

Yazının ilkin növü əşyaların köməyi ilə olmuşdur. İnsanlar uzaq yerlərə öz fikirlərini əşyaların köməyi ilə çatdırmışlar. Buna görə də həmin yazı əşyavi yazı adlanır.

Bir sıra nağıllarımızda əşyavi yazı ilə bağlı maraqlı epizodlar vardır. Məsələn: “Daşdəmirin nağılı”nda Mirzə Möhsün Nardana “məktub” –daş, dəmir, əl dəyirmanı, armud və gavalı göndərir. Nardan daşla dəmirin Daşdəmir, əl dəyirmanının isə ovdan olduğunu bilir. Daşdəmir isə armudun Abasbəyi armudu adlandığına görə şahın qoşun başçısı Abas bəyə, gavalının isə vəzir Alı adlandığına görə vəzirə işarə edildiyini oxuyur.

Müasir həyatımızda da əşyavi yazının izlərinə rast gəlmək mümkündür. Məsələn, yas saxlayan şəxsin qara paltar geyməsi onun yaxın bir adamının vəfat etdiyini bildirir.

Yazının ikinci növü şəkli (piktoqrafik) yazıdır. Bu yazıda nəzərdə tutulan əşyanın şəkli çəkilir. Piktoqrafik yazıya aid nümunələr də bugünkü həyatımızda öz varlığını qoruyub saxlamışdır. Məsələn, ayaqqabı dükanının şüşəsində ayaqqabı şəklinin çəkilməsi piktoqrafik yazı nümunəsidir.

Piktoqrafik yazıdan sonra fikri (ideoqrafik) yazı ortaya çıxmışdır. Bu yazıda da fikir şəklin köməyi ilə çatdırılır. Lakin piktoqrafik yazıda şəkil birbaşa əşyanın özünü bildirdiyi halda, ideoqrafik yazıda şəkil rəmzi mənada (ideya şəklində) işlənir. Məsələn, piktoqrafik yazıda günəş şəkli günəşin özünü bildirir, ideoqrafik yazıda isə bu şəkil işıq anlayışını ifadə edir.

Nəqliyyat yolunda qoyulmuş nida işarəsi və ya maşınların hərəkətini tənzimləyən qırmızı, sarı, yaşıl işıq ideoqrafik yazıya nümunə ola bilər.

Yazının ən son və müasir növü hərfi (fonoqrafik) yazıdır. Fonoqrafik yazının ilk mərhələsi heca yazısı (sillabik yazı) olmuşdur. Bu yazıda bir neçə səs bir işarə ilə ifadə olunmusdur Əsl fonoqrafik yazıda isə hər bir səs bir hərflə ifadə olunur.

Hazırda istifadə etdiyimiz latın əlifbası fonoqrafik yazıya əsaslanır.

Dilçiliyin sahələri

Dilçilik elmi dilin qayda-qanunlarını, xüsusiyyətlərini, quruluşunu öyrənir. Dil müxtəlif baxımdan öyrənildiyi üçün ayrı-ayrı sahələrə bölünür. Dilçiliyin fonetika, leksikologiya, morfologiya və sintaksis kimi bölmələrindən başqa, etimologiya, lüğətçilik, dialektologiya kimi sahələri də vardır.

Etimologiya. Sözün mənşəyini, kökünü, nədən törəməsini öyrənən dilçilik sahəsinə etimologiya deyilir. Dilimizdə yaranma tarixi çox qədim olan elə sözlər var ki, indiki şəklində daşıdığı leksik məna anlaşılmır, yəni kökü, mənşəyi izah edilə bilmir. Bu halda etimologiya elminə üz tutmaq lazım gəlir. Sözün kökünü üzə çıxarmaq, onun başqa sözlərlə bağlılığım öyrənmək üçün aparılan dilçilik araşdırmasına etimoloji təhlili deyilir.

Lüğətçilik. Dilçiliyin praktik sahəsi olub, lüğətlərin tərtibi, yaranma qaydalarını öyrənir. Lüğətçilik Azərbaycan – türk dilçiliyinin qədim sahəsidir. Mahmud Kaşğarinin məşhur “Divanu lüğətit – türku (XI əsr) buna nümunə ola bilər. Hüsam Təbrizi (XIII əsr) Hinduşah Naxçivani (XIV əsr) kimi Azərbaycan alimləri də lüğət tərtib etmişlər. XX əsrin əvvəllərində Sultan Məcid Qənizadə, Üzeyir bəy Həcıbəyov, Əliağa Şıxlınski bir sıra lüğətlər tərtib etmişlər. 1964-1987-ci illərdə Əliheydər Orucovun müəllifliyi və rəhb ərliyi ilə nəşr olunmuş 4 cildlik “Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti” son 50 ildə lüğətçilik sahəsində görülmüş ən böyük iş sayılır. Lüğətlərin bir neçə növü var: izahlı lüğətlər, tərcümə lüğətləri (məsələn, azərbaycanca – ərəbcə və ya ingiliscə -azərbaycanca lüğətlər və s.) və terminoloji lüğətlər (məsələn, dilçilik terminləri lüğəti).

Dialektologiya. Dialekt və ya şivəni öyrənən dilçilik sahəsidir. Yerli -məhəlli danışığa dialekt və ya şivə deyilir. Bir çox şivələrimizdə elə qədim sözlər qorunub saxlanmışdır ki, vaxtilə ədəbi dilimizdə işlənmiş, lakin indi unudulmuşdur. Bu baxımdan dialektlər dilimizin tarixini, onun inkişaf mərhələrini öyrənmək üçün çox əhəmiyyətlidir. Ayrı-ayrı ərazilərdə işlənən yerli – məhəlli söz və ifadələrə dialektizm deyilir. Bədii əsərlərin dilində dialektizmlərə rast gəlmək olur.

Azərbaycan dilinin quruluşu və tarixi

Azərbaycan dili Azərbaycan Respublikasında, Cənubi Azərbaycanda, eləcə də bir çox ölkələrdə yaşayan azərbaycanlıların ana dilidir. Dilimiz tarixən türk dili, türki, türkcə adı ilə tanınmış, indi isə Azərbaycan dili kimi rəsmiləşdirilmisdir. Hazırda dünyanın müxtəlif yerlərində yaşayan 30 milyondan çox azərbaycanlı bu dildə danışır. Azərbaycan dili müstəqil respublikamızın dövlət dilidir.

Bir kökdən törəyən dillərə qohum dillər deyilir. Qohum dillərin hamısı birlikdə dil ailəsi adlanır.

Azərbaycan dili türk dilləri ailəsinə mənsubdur. Türk dilləri ailəsi bir neçə qrupa bölünür: oğuz qrupu, qıpçaq qrupu, qarluq qrupu. Dilimiz oğuz qrupuna daxildir. Türk (Türkiyə türkcəsi), türkmən, qaqauz dilləri də oğuz qrupuna daxildir. Qazax, qırğız, tatar, başqırd, qumuq dilləri qıpçaq qrupuna aiddir. Qarluq qrupuna isə aşağıdakı dillər daxildir: özbək, uyğur, salur və s.

Oğuz qrupundan olan dillərin formalaşması eramızın birinci minilliyində başa çatır. Deməli, bu qrupa daxil olan Azərbaycan dilinin də fonetik sistemi, əsas lüğət fondu (leksikası) və qrammatik quruluşu həmin dövrdə formalaşmışdır.

Azərbaycan-türk milli dili isə XVI əsrin sonlarından formalaşmışdır. Bu dövrdə çağdaş dilimizin əsas lüğət fondu (leksikası) və qrammatik quruluşu müəyyənləşir.

Azərbaycan dilinin morfoloji quruluşu

Dillər qohumluq xüsusiyyəti ilə yanaşı, morfoloji quruluşuna görə də müəyyən qruplara ayrılır. Morfoloji quruluşuna görə dünya dilləri kök dillər, flektiv dillər və iltisaqi dillər kimi qruplara bölünür. Kök (amorf) dillərdə sözün kökü dəyişmir və sözdəyişdirici (leksik) şəkilçi olmur (məsələn, Çin dili). Flektiv dillərdə sözün kökü içəridən dəyişir və şəkilçi sözün əvvəlində, axırında gəlir (məsələn, ərəb dilində).

Azərbaycan dili morfoloji quruluşuna görə iltisaqi (aqqlütinativ) dillərə daxildir. Bu tip dillərdə sözün kökü dəyişmir və həmişə müstəqil leksik məna bildirir. Şəkilçilərin (həm leksik, həm də qrammatik), bir qayda olaraq, söz kökündən sonra gəlməsi üə iltisaqi dillərin əsas xüsusiyyətlərindən biridir. Bu xüsusiyyət dilimizdəki əsl Azərbaycan sözlərinə (türk mənşəli sözlərə) aiddir. Alınma sözlərdə isə bu qaydanın pozulması halları özünü göstərir, yəni şəkilçi söz kökündən əvvəl işlənir. Məsələn: na-insaf, na-məlum, bi-vəfa, bi-şüur, la-qeyd, ba-məzə və s. (Əsl Azərbaycan sözləri olan kişi və dinc sözləri də na şəkilçisi ilə işlənir: na-kişi, na-dinc).

Dilimizin morfoloji quruluşu və ahəng qanunu

Məlum olduğu kimi, ahəng qanunu sözdə qalın və incə saitlərin bir-birini izləməsi deməkdir. Dilimizin əsas fonetik qanunu kimi, ahəng qanunu fonetikada öyrənilir. Lakin ahəng qanunu dilimizin morfoloji quruluşu ilə də birbaşa bağlıdır. Belə ki, dilimizdəki milli sözlərdə ahəng qanunu, əsasən, gözlənilsə də, bir çox alınma sözlərdə pozulur. Məsələn: kitab, alim, dünya, vəfa, radio və s. Bununla belə, bu kimi sözlərə öz dilimizə məxsus hər hansı bir şəkilçi artırdıqda həmin şəkilçi söz kökündəki son hecanın ahənginə mütləq uyuşmalıdır. Məsələn: kitab-lar, alim-lər-imiz, dünya-da, vəfa-lı, radio-ya və s. Deməli, ahəng qanunu köklə şəkilçi arasında daha möhkəm və dəyişməz olur. Köklə şəkilçi sözün morfoloji quruluşunu müəyyən edir. Ahəng qanunu isə köklə şəkilçi arasında nizamlayıcı amil rolunu oynayır. Deməli, ahəng qanunu fonetik hadisə olmaqla yanaşı, həm də morfoloji hadisədir. Məhz bu xüsusiyyətinə görə ahəng qanunu dilçilikdə morfonoloji (morfologiya və fonetikanı birləşdirən) hadisə sayılır. Morfonologiya iki sözdən ibarətdir: morfologiya, fonetika.

• Teqlər:
• dilçilik
• , yazının tarixi
• , dilçiliyin sahələri
• , ahəng qanunu