Veysəlli F. Y. German dilçiliyinə giriş

dünya miqyasında dəyərlərin yenidən qiymətləndirilməsi, elm və

Fəxrəddin Veysəlli

Fəxrəddin Yadigar oğlu Veysəlli — filologiya elmləri doktoru, professor.

Mündəricat

• 1 Həyat yolu
• 2 Elmə gəlişi
• 3 Elmdə yüksəlişi
• 4 Dünyada tanınması
• 5 Müstəqilliyimizdə yeri
• 6 Mükafatları
• 7 Xarici keçidlər

Həyat yolu

Azərbaycanın görkəmli dilçisi, filologiya elmləri doktoru, professor Fəxrəddin Yadigar oğlu Veysəlli 1943-cü il mayın 11-də Kürdəmir rayonunun Yenikənd kəndində ziyalı ailəsində anadan olmuşdur. Uşaqlıq illəri ağır və çətin şəraitdə keçən Fəxrəddin (beşinci sinifdən onuncu sinfədək oxuduğu kənd məktəbinin bütün təmizlik işlərini, odun-ocağını, bostan və bağını, gözətçiliyini sol qıçını müharibədə itirmiş atası Yadigar kişinin əvəzinə öz üzərinə götürməli olmuşdu) həmin kənddə orta məktəbi bitirib, 1960-cı ildə M.F.Axundov adına APDİ-nin Avropa dilləri fakültəsinin alman dili şöbəsinə qəbul olunur.

İnstitutu 1965-ci ildə əla qiymətlərlə bitirdiyindən doğma ali məktəbdə müəllim saxlanılır, ancaq hələ tələbə ikən təhsil aldığı institutda laborant vəzifəsində çalışmağa başlayır. Onun elmə və təhsilə olan marağını yüksək qiymətləndirən müəllimləri dosent T.R.Əhmədova və professor F.Ə.Seyidov yeni dərs ilindən onu müəllim ştatına işə götürürlər. Cəmi dörd ay işlədikdən sonra Fəxrəddin müəllim hərbi xidmətə çağırılır. Batumidə hərbi xidmətini başa vurduqdan sonra o, doğma instituta qayıdaraq müəllimlik fəaliyyətini davam etdirir.

Elmə gəlişi

Hələ tələbə ikən o, elmi-tədqiqat işlərinə olan dərin marağı ilə institut müəllimlərinin diqqətini özünə cəlb etmişdi. İnstitutun beşinci kursunda oxuyarkən o zaman ittifaqın müxtəlif bölgələrindən gənc tədqiqatçıların iştirak etdiyi Tbilisi konfransında onun “F.Şiller və Azərbaycan səhnəsi” mövzusunda alman dilində etdiyi məruzəsi konfrans iştirakçıları tərəfindən yüksək qiymətləndirilmişdi. Elə həmin il institut rəhbərliyi təhsilini davam etdirmək üçün onu o zamankı ADR-ə göndərməyi qərara aldı. Moskvada isə onun gec gəldiyini bəhanə edərək ADR-ə getməsinə əngəl törətdilər. Moskvanın bu ədalətsiz qərarı oxumaq arzusu aşıb-daşan gənci mənən sındıra bilmədi.

Fəxrəddin müəllimin elmə olan marağını nəzərə alaraq institutun o zamankı elmi işlər üzrə prorektoru mərhum professor Nəzakət Ağazadə ona Sankt Peterburqda (keçmiş Leninqrad) aspiranturada oxumağı məsləhət gördü. Təklif çox cəlbedici idi, lakin erkən yaşlarından valideynlərini itirən Fəxrəddin müəllim (anasını iki aylığında, atasını isə 8-ci sinifdə oxuyarkən itirmişdi) maddi vəziyyətinin çətin olacağından bu təklifə tərəddüdlə yanaşırdı. Tələbəlik illərində maddi çətinliyin nə olduğunu yaxşı bilən Fəxrəddin müəllim aspiranturada oxumaq üçün Leninqrada getməyi qərara alır. O illəri xatırlayarkən ona düzgün elmi istiqamət seçməkdə öz mənəvi köməkliyini göstərmiş müəllimlərindən – mərhum professorlardan Nəzakət Ağazadəni, Hüseyn Bayramovu, F.Seyidovu, dosentlərdən Tamara Əhmədovanı, Qulam Bağırovu, İsfəndiyar Cabbarzadəni, Soltanpaşa Vəliyevi, Cəfər Cəfərovu, Əminə Əliyevanı, hazırda BDU-da çalışan professor Y.Seyidovu ayrıca qeyd etmək gərəkdir.

Tələbəlik illərində ona dərs demiş və onunla ünsiyyətdə olan görkəmli şairimiz B.Vahabzadəni, dilçilərdən AMEA-nın həqiqi üzvü A.Axundovu, AMEA-nın müxbir üzvü T.İ.Hacıyevi və onun formalaşmasına güclü təsir göstərmiş neçə-neçə başqa ziyalıları Fəxrəddin müəllim böyük minnətdarlıq hissilə daim yad edir.

Fəxrəddin müəllim Sankt Peterburqda aspiranturada oxuyarkən görkəmli alimlərdən akad. V.V.Vinaqradovun, V.M.Jirmunskinin, professorlardan Y.S.Maslovun, V.Q.Admoninin, M.İ.Matuseviçin və digərlərinin seminar və mühazirəiərində fəal iştirak edir, onlardan linqvistikanın incəliklərini öyrənir. O, dünya şöhrətli alim L.R.Zinderin rəhbərliyi altında “Alman dilində bitkinlik intonasiyası” mövzusunda namizədlik dissertasiyasını təcrübi-fonetik aspektdə tamamlayaraq müdafiəyə təqdim edir, ancaq institutun o zamankı rəhbərliyi müxtəlif bəhanələrlə ona maneçilik törədərək müdafiəyə getməsinə razılıq vermirdi.

1971-ci ildə institutun yeni rektoru görkəmli dilçi alim, mərhum professor M.T.Tağıyevin işə qarışmasından sonra o, Leninqrada gedir və orada namizədlik dissertasiyasını uğurla müdafiə edərək germanistika üzrə elmlər namizədi elmi dərəcəsini (f.ü.f.d.) alır. Sankt Peterburqda qalıb işləmək təkliflərinin cəlbedici olduğunu başa düşsə də, gənc alim doğma instituta qayıtmağı üstün tutdu. İnstitutda müəllim, baş müəllim, dosent, kafedra müdiri və dekan vəzifələrində çalışmaqla respublikamızda xarici dillərin öyrədilməsini yeni elmi-nəzəri və metodiki zəmin üzərində qurmaq üçün geniş elmi-pedaqoji fəaliyyətə başlayır. Eləcə də o, doktorluq dissertasiyası üzərində işləyir. Nəzəri və tətbiqi dilçiliyin yeni istiqamətlərini dərindən mənimsəyən Fəxrəddin müəllim institutda linqvistikadan lektoriya təşkil edir və tezliklə respublikanın gənc müəllimləri bu lektoriyanın dinləyiciləri olurlar. Onlardan bu günə qədər 40 nəfəri Fəxrəddin müəllimin rəhbərliyi altında namizədlik dissertasiyaları müdafiə ediblər. Bu lektoriya sonralar yaranan və çox səmərəli fəaliyyət göstərən eksperimental fonetika laboratoriyasının özəyini təşkil etdi.

Elmdə yüksəlişi

1980-ci illərin ortaları və sonu Fəxrəddin müəllim üçün elmi yaradıcılıq baxımından çox uğurlu olub. O, əvvəlcə 6 ay müddətində Moskvada təkmilləşmədə olarkən məşhur germanistlər M.D.Stepanova, G.V.Kolşanski, Y.İ.Şendels, E.A.Quliqa və başqa alimlərlə səmərəli görüşlər keçirir, doktorluq dissertasiyası mövzusunun aktuallığını əsaslandırmağa çalışırdı, sonra isə bir il müddətinə Berlində Humboldt Universitetində təkmilləşmədə olarkən universitetin professoru Q.Lindnerin institutunda çağdaş tədqiqat üsullarını tətbiq etməklə “Alman dilində sait fonemlərin variativliyi (nəzəri problemlər və təcrübi nəticələr)” adlı doktorluq dissertasityasını tamamlayaraq onu Berlin Universitetində müdafiə etmək istəyir, lakin o zamankı partnomenklatura ona xasiyyətnamə verməkdən boyun qaçırır. Bu səbəbdən o, Almaniyada müdafiə edə bilmir, amma dilçi alim ruhdan düşmür. Almaniyada və keçmiş ittifaqın mərkəzi nəşriyyat orqanlarında bir-birinin ardınca öz tədqiqatlarının nəticələrini çap etdirir, beynəlxalq (Zeitschrift für Phonetik, allgemeine Sprachwissenschaft und Kommunikationsforschung), “Voprosı yazıkoznaniya” və başqa elmi-nəzəri jurnallarda çap etdirdiyi məqalələr ona şöhrət qazandırır.

1980-ci ildə “Alman dilinin fonetikası” kitabını Azərbaycan dilində çap etdirir. Artıq onun elmin yeni pilləsinə ucalması üçün heç bir maneə qalmırdı. Sankt-Peterburq Dövlət Universitetinin Umumi fonetika və metodika kafedrasında onun dissertasiyasına görkəmli dilçi alimlər L.R.Zinder, L.V.Bondarko, L.A.Verbitskaya, M.V.Qordina və başqaları yüksək qiymət verirlər və kafedra dissertasiya işinin müdafiəyə buraxılmasını qərara alır. SDU-nun filoloji fakültəsinin elmi şurasında doktorluq işinin müdafiəsinə dəvət olunan Fəxrəddin müəllimi o zamankı institut rəhbərliyi müxtəlif bəhanələr gətirərək buraxmaq istəmirdi. Uzun əzab-əziyyətdən sonra o, 1981-ci ildə yuxarıda adı çəkilən mövzuda doktorluq dissertasiyasını Sankt Peterburqda uğurla müdafiə edir və respublikamızda germanistika üzrə ilk filologiya elmləri doktoru elmi dərəcəsini alır.

Onun müdafiəsində filologiya elmləri doktorları, professorlar İ.P.İvanova (Sankt Peterburq), L.İ.Prokopova (Kiyev) və Q.Y.Pankrats (Minsk), habelə L.V.Zlatoustova (Moskva) opponent kimi çıxış etmişlər. Onlar Fəxrəddin müəllimin əsərini çox yüksək dəyərləndirmişdilər.

Yeri gəlmişkən, bu müdafiə ilə bağlı qəribə bir hadisə baş verir. Fəxrəddin müəllim müdafiədən sonra instituta – iş yerinə teleqram vuraraq xahiş edir ki, sənədlərin tərtibi üçün ona 10 günlük icazə versinlər. İnstitut rəhbərliyi isə onu öz hesabına məzuniyyətə çıxarır. Beləliklə, çətin iqtisadi durumda olan gənc alimin vəziyyəti bir az da ağırlaşır, çünki institut rəhbərliyi ona nəinki ezamiyyə xərcləri vermədi, üstəlik, onun 14 günlük maaşını da kəsdi. Bu, onun həyatda üzləşdiyi dördüncü ədalətsizlik idi. Həm namizədlik, həm də doktorluq üçün ona mükafat vermək (namizədlik dissertasiyasını vaxtından qabaq tamamlamışdı, qaydaya görə ona bir aylıq təqaüd miqdarında mükafat verilməliydi, ikinci halda institut tarixində ilk dəfə elmlər doktoru dissertasiyasını müdafiə etdiyi üçün mükafat almalı idi) əvəzinə onu cəzalandırmışdılar.

1983-cü ildən professor elmi adını alan Fəxrəddin müəllim fəal elmi yaradıcılığını davam etdirməklə yanaşı, ciddi şəkildə kadr hazırlığı ilə də məşğul olur. Onun yetirmələri indi respublikamızın müxtəlif ali məktəblərində elmi-pedaqoji fəaliyyətlərini davam etdirirlər.

Dünyada tanınması

Elmdə öz sözü və yolu olan görkəmli dilçi alim Fəxrəddin Veysəlli respublikamızda germanistikanın əsasını qoymuşdur desək, yanılmarıq. Dilçilikdə seqment və supraseqment vahidlərin variativliyi probleminin öyrənilməsində onun xidmətləri danılmazdır.

Tanınmış alim olaraq o, Daşkənd, Tbilisi və Bakıda ixtisaslaşmış elmi şuraların üzvü kimi fəaliyyət göstərmiş, onlarla namizədlik və doktorluq dissertasiyalarına opponentlik etmiş və ya rəy vermişdir. Qazax A.Cunusbəyov, özbək A.Avazbayevin, türkmən mərhum S.Kurenovun doktorluq dissertasiyalarının müdafiəsi onun opponentliyi ilə keçmişdir. O, Leninqradda, Moskvada, Tbilisidə və Bakıda onlarla namizədlik dissertasıyalarına opponentlik etmişdir.

F.Veysəllinin 1989-cu ildə alman dilində çap etdirdiyi “Lehrbuch der deutschen Phonetik” monoqrafiyası mütəxəssislər tərəfindən çox yüksək dəyərləndirildi. Bir qədər sonra o, öz dilimizdə “Fonetika və fonologiya məsələləri” adlı kitab çap etdirir, dünya şöhrətli alim R.O.Yakobsonun uşaq dili sahəsində şedevr sayılan kitabını ruscaya çevirib çap etdirdi. Fəxrəddin müəllim məşhur fonoloq N.S.Trubeskoyun dünya dilçilik elminin incisi sayılan “Fonologiyanın əsasları” kitabını Azərbaycan dilinə tərcümə edərək onu öz vəsaiti hesabına çap etdirməklə dilçiliyimizin inkişafına güclü təkan vermişdir.

F.Veysəlli öz qələmini bədii əsərlərin də tərcüməsində sınamışdır. Alman yazıçısı T.Ştormun “İmmen gölü” novellasının dilimizə, Cəlil Məmmədquluzadənin “Poçt qutusu” hekayəsinin isə almancaya tərcüməsi buna misal ola bilər. Onun dilmanclıq fəaliyyəti, sinxron və ardıcıl tərcüməçiliyi də çoxşaxəli yaradıcılığının tərkib hissəsidir.

Fəxrəddin müəllim latın qrafikasına keçmək üçün Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin yaratdığı komissiyanın məsul katibi olmuş, əlifbamızın bərpası üçün mütəxəssis kimi əlindən gələni etmişdir. İlk variantda qəbul edilən layihədə («ə» saitinin «a» üstündə iki nöqtə ilə verilməsi) ilkin variantda onun təklifi bəyənilmişdi. Təəssüf ki, sonralar bu variantı təftiş edib, latın qrafikasında olmayan bir işarəni qəbul etdirdilər.

Müstəqilliyimizdə yeri

XX əsrin 90-cı illərində Azərbaycanda milli-azadlıq hərəkatı dalğaları yeni mərhələyə qədəm qoyanda, ölkənin müstəqilliyi uğrunda mübarizə başlayanda Fəxrəddin müəllim öz istedadı və bacarığı ilə bu işdə fəallıq göstərir, respublika radiosunun birinci proqramında “Ana dili” verilişinin müəllifi və aparıcısı kimi dilimizlə bağlı problemlərin həllinə öz töhfəsini vermişdir. Üç ildə 50 dəfə efirə çıxan bu veriliş, eləcə də televiziya, radio və mətbuatda dilimizlə bağlı çoxsaylı çıxışları, yazıları dinləyici, tamaşaçı və oxucuların çox böyük marağına səbəb olmuşdur.

F.Veysəlli 1989-cu ildə Moskvada müəllimlər qurultayında iştirakçı olarkən ermənilərin respublikamıza ərazi iddialarını rədd edir və diskusiyalarda haqq işimizi çəkinmədən müdafiə edir, SSRİ xalq artisti L.İmanovla MDU-da təhsil alan azərbaycanlı tələbələrin dəvətilə görüşə gedir və orada məclisin aparıcısı kimi respublikamızda yaranmış vəziyyətə dair geniş məruzə ilə çıxış edir. Üzdə olan aydınların çoxu o görüşə getməkdən boyun qaçırmışdı, onlar çağırılmayan yerə getmək istəmədiklərini deyirdilər. O zaman institut kollektivi adından Moskvaya «Moskovski novosti» qəzetinin iftira dolu yazısına cavab hazırlayan Fəxrəddin müəllim uzun müddət partiya funksionerlərinin qəzəbinə düçar oldu, onu sorğu-suala çəkdilər. Bütün hədə və qorxulara baxmayaraq, o erməni ideoloqlarına və xalqımızın düşmənlərinə layiqincə cavab verdi.

Görkəmli dilçinin geniş elmi-pedaqoji yaradıcılığını, fonetika və fonologiya sahəsindəki elmi axtarışlarını yüksək qiymətləndirən Beynəlxalq Fonetika Elmləri Cəmiyyəti onu öz sıralarına üzv qəbul etmişdir. Bu cəmiyyət xəttilə o, iki dəfə Beynəlxalq Fonetika Elmləri Konqresində (Tallin, Stokholm) çıxış etmişdir. Amerikanın «Dünyanın seçilən liderləri» nəşriyyatı onu 1998-ci ilin ən məşhur adamı kimi müəyyənləşdirmişdir.

1989-1990-cı illərdə respublikada baş qaldıran irtica azad düşünən adamların təqibinə girişmişdi. Elə bu təqibin nəticəsi olaraq Fəxrəddin müəllim doğma institutu tərk etmək məcburiyyəti qarşısında qalıb iş yerini dəyişməli olur. Az sonra, ölkəmiz müstəqillik qazandığı günlərdən Fəxrəddin müəllimin elmi-pedaqoji fəaliyyətini yüksək qiymətləndirən doğma institut kollektivi onun rektor kimi vəzifəyə gəlməsini təmin edir. Amma Türkiyədə ezamiyyətdə olarkən qanunsuz olaraq o, işdən çıxarılır. Belə haqsızlıqları çox görmüş Fəxrəddin müəllim hüquqlarını bərpa etmək üçün heç yerə şikayət etmədi, çünki o, əqidəsinə görə millətə xidməti vəzifədə deyil, konkret işləri həyata keçirməkdə görür.

O, 1999-cu ildə Ümumdünya Alman Dili Müəllimləri Cəmiyyətinin Frankfürt (Oder) şəhərində keçirilən X qurultayında Respublika alman dili müəllimlərinin bu cəmiyyətə daxil olmasına nail olur, həmin Cəmiyyətin Lusern (İsveçrə-2002) və Yena (Almaniya-2009) şəhərləində keçirilən XI və XII qurultaylarında məruzə ilə çıxış etmişdir. Fəxrəddin müəllimin elmi tədqiqatlarına yüksək dəyər verən Alman Mübadilə Xidməti ona dəfələrlə qrant ayırmış və bu qrantların hesabına AFR-in Frayburq, Boxum və Münxen universitetlərində araşdırmalar aparmış, öz həmkarları qarşısında maraqlı çıxışlar etmişdir. Vyanada Şərqşünaslıq İnstitutundakı məruzəsi, Avstriyanın Qras, Portuqaliyanın Kuimbra və Moskva şəhərlərində Avropada dil siyasətilə bağlı keçirilən seminar və müşavirələrdə fəal iştirak etmiş, maraqlı məruzələr oxumuşdur.

Fəxrəddin müəlllim yeddi ildən artıq (1994-2001) Azərbaycan Ali Atestassiya Komissiyasının Rəyasət Heyətinin üzvü olmuşdur. Hazırda o, Azərbaycan Dillər Universitetinin prfessorudur və AMEA-nın İmadəddin Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun direktor əvəzi vəzifəsində çalışır. O, uzun illər Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi nəzdindəki Avropa dilləri və ədəbiyyatı bölməsinin sədri kimi səmərəli fəaliyyət göstərmişdir.

Onun «German dilçiliyinə giriş» və “Struktur dilçiliyin əsasları” (V cilddə), “Dil” (2008), “Semiotika” və s. əsərlərini müəllifin elmi yaradıcılığının yeni mərhələsi saymaq olar.

F.Veysəlli görkəmli germanist-dilçi kimi nəinki respublikamızda, eləcə də onun hüdudlarından uzaqlarda da tanınır. O, öz axtarışlarını davam etdirir, ölkədə yüksək səviyyəli kadrların yetişməsində bilik-bacarığını əsirgəmir, yeni-yeni layihələr həyata keçirir. O, son 5 ildə Moskvada (2006), Tbilisidə (2007), Qazaxıstanda (2007) və Bakıda (ADU-da 2005, 2006, 2007, 2008 və BSU-da 2004, 2005, 2007, 2008, 2009, 2010, 2011, 2012) keçirilən beynəlxalq konfranslarda bölmələrə rəhbərlik edib, yaradıcılığı ilə elmi ictimaiyyətin diqqətini çəkmişdir.

Son 10 ildə onun rəhbərliyi altında 4 doktorluq dissertasiyası (D.Yunusov, F.Zeynalov, F.Aslanov və S.Zeynalova) müdafiə edilmişdir. Son beş ildə F.Veysəllinin ümumi elmi-pedaqoji-ictimai fəaliyyətini aşağıdakı istiqamətlərə ayırmaq olar: 1.Respublikamız üçün son dərəcə önəm daşıyan nəzəri dilçiliyin aktual problemlərinin həlli. Bu sahədə onun «Dilçilik ensiklopediyası»nı (I-2006, II-2008), beşcildli «Struktur dilçiliyin əsasları» (Studia Philologica, I, Bakı, 2005, II, Bakı 2008, III, Bakı, IV, 2009, Bakı, 2011, rus dilində) monoqrafiyasını, «Dil» adlı sanballı kitabını (Bakı, 2007) ayrıca qeyd etmək lazımdır. Onun dilçiliyin müxtəlif problemlərinə həsr etdiyi çoxsaylı məqalələri də ciddi maraq doğurur. ADU-da beynəlxalq konfransdakı məruzəsində Fəxrəddin müəllim Azərbaycan dilində söz vurğusunun olmaması və sözlərin fərqlənməsinin fonemdən deyil, ikizirvəlilikdən və prosodemdən asılılığının vacibliyini vurğulayır.

2.Dünya elmi-nəzəri dilçilik ədəbiyyatının Azərbaycan dilinə tərcüməsi. XX əsrin ən böyük dilçilərindən sayılan E.Koseriunun «Ümumi dilçiliyə giriş» əsərini almancadan tərcümə edib, ona «Giriş» məqaləsi yazıb və qeydlərlə çap etdirib (Bakı, 2005). F.Niçe kimi filosofun «Zərdüşt belə söylədi» (Bakı, 2007) əsərini almancadan Azərbaycan dilinə tərcümə edib (Bakı, 2008) və N.Xomskinin «Dil və təfəkkür» əsərini Azərbaycan türkcəsində redaktə edərək qeydlərlə çapa hazırlaması onun gərgin əməyinin nəticəsidir. O həmçinin alman xalqının məşhur eposu “Nibelunqlar nəğməsi”ni dilimizə çevirmiş, onu “Kitabi Dədə Qorqud” dastanı ilə müqayisə edərək Bakıda (2008) və Maynsda (AFR-2010) maraqlı məruzələr söyləmişdir. 3. Fəxrəddin müəllimin elmi-pedaqoji yaradıcılığında 3-cü istiqaməti onun ali və ümumtəhsil məktəbləri üçün yazdığı dərslik və dərs vəsaitləri təşkil edir. O, 6-cı (2006) və 7-ci (2007) , 8-ci (2009) və 9-cu (2011) siniflər üçün «Alman dili» dərsliyini yazıb çap etdirmişdir (prof. Z.Quliyevlə birlikdə) və ali məktəblərin alman dili ixtisas fakültələri üçün «Deutsch I, II» (əlyazması) dərsliyini yazıb çapa hazırlamışdır.

Görkəmli dilçi F.Veysəlli çoxlu dərslik, dərs vəsaitnin redaktoru, dilçiliyin ümdə problemlərinə həsr olunmuş məqalələrin müəllifidir. 4. Dördüncü istiqamət onun ictimai, pedaqoji fəaliyyətilə bağlıdır. Bu baxımdan, onun “Dilimiz, qeyrətimiz, qayğılarımız” (Bakı, 1993) və “Dil, cəmiyyət və siyasət” (Bakı, 2004), “Ana dili: Azərbaycan dili efirdə” kitabları xüsusi maraq doğurur. Tanınmış dilçinin elmi yaradıcılığına dünyada ciddi maraq göstərirlər. Belə ki, onun K.D.Uşinskinin «Ana dili» əsərini Azərbaycan dilinə çevirməsindən sonra həmin əsər 1999-cu ildə İsveçdə “Tribuna” dərgisində fars qrafikası ilə çap olunub.

Onun 1993-cü ildə Bakıda çap etdirdiyi “Fonetika və fonologiya məsələləri” adlı kitabı Ankarada prof. M.Musaoğlunun tərcüməsində “Azərbaycan türkcəsinin fonetiği” adı altında nəfis şəkildə çap olunmuşdur.

2007-ci ildən Fəxrəddin müəllim yeni bir layihənin gerçəkləşməsi üzərində səylə çalışır. Bu da onun rəhbərliyi və redaktorluğu ilə ərsəyə gələn, nəinki respublikamızda, hətta MDB ölkələrində Rusiyadan sonra reallaşan birinci nəşr orqanı “Azərbaycanda xarici dillər” jurnalıdır. Onun artıq 2007-ci ildən başlayaraq ildə 4 sayı işıq üzü görmüşdür. Jurnal özünə oxucu kütləsi cəlb edə bilmiş, Azərbaycanda ana dilinin və xarici dillərin araşdırılmasını, öyrədilməsini və yayılmasını həyata keçirən sanballı bir mətbuat orqanına çevrilə bilmişdir.

Mükafatları

Xarici keçidlər

• Fəxrəddin Veysəllinin şəxsi saytı
• Fəxrəddin Veysəlli – “Dil” monoqrafiyası [ölü keçid]

Avqust 04, 2021
Ən son məqalələr

Pegasomums saginatum

Pegolettia

Pehr Löflinq

Pejo

Pekin

Pekin Beynəlxalq Hava Limanı

Pekin Lu Xun Muzeyi

Pekin Universiteti

Pekin operası

Pekinli cangüdən (film, 1994)

Ən çox oxunan

Qurultay

Qurultaydan qurultaya (film, 1970)

Quruluş: Osman (teleserial, 2019)

Quruluş Osmancıq

Qurulan portağal (film, 1971)

fəxrəddin, veysəlli, məqaləni, vikiləşdirmək, lazımdır, lütfən, məqaləni, ümumvikipediya, redaktə, qaydalarına, uyğun, şəkildə, tərtib, edin, məqalənin, bəzi, məlumatlarının, mənbəsi, göstərilməmişdir, daha, ətraflı, məlumat, üçün, məqalənin, müzakirə, səhifəs. Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Bu meqalenin bezi melumatlarinin menbesi gosterilmemisdir Daha etrafli melumat ucun meqalenin muzakire sehifesine baxa ve meqaleye uygun formada menbeler elave edib Vikipediyani zenginlesdire bilersiniz avqust 2021 Fexreddin Yadigar oglu Veyselli filologiya elmleri doktoru professor Fexreddin VeyselliDogum tarixi 11 may 1943 78 yas Dogum yeri SSRI Azerbaycan SSR Kurdemir YenikendVetendasligi Azerbaycanveyselli com index html Mundericat 1 Heyat yolu 2 Elme gelisi 3 Elmde yukselisi 4 Dunyada taninmasi 5 Musteqilliyimizde yeri 6 Mukafatlari 7 Xarici kecidler Heyat yolu Redakte Azerbaycanin gorkemli dilcisi filologiya elmleri doktoru professor Fexreddin Yadigar oglu Veyselli 1943 cu il mayin 11 de Kurdemir rayonunun Yenikend kendinde ziyali ailesinde anadan olmusdur Usaqliq illeri agir ve cetin seraitde kecen Fexreddin besinci sinifden onuncu sinfedek oxudugu kend mektebinin butun temizlik islerini odun ocagini bostan ve bagini gozetciliyini sol qicini muharibede itirmis atasi Yadigar kisinin evezine oz uzerine goturmeli olmusdu hemin kendde orta mektebi bitirib 1960 ci ilde M F Axundov adina APDI nin Avropa dilleri fakultesinin alman dili sobesine qebul olunur Institutu 1965 ci ilde ela qiymetlerle bitirdiyinden dogma ali mektebde muellim saxlanilir ancaq hele telebe iken tehsil aldigi institutda laborant vezifesinde calismaga baslayir Onun elme ve tehsile olan maragini yuksek qiymetlendiren muellimleri dosent T R Ehmedova ve professor F E Seyidov yeni ders ilinden onu muellim statina ise gotururler Cemi dord ay isledikden sonra Fexreddin muellim herbi xidmete cagirilir Batumide herbi xidmetini basa vurduqdan sonra o dogma instituta qayidaraq muellimlik fealiyyetini davam etdirir Elme gelisi Redakte Hele telebe iken o elmi tedqiqat islerine olan derin maragi ile institut muellimlerinin diqqetini ozune celb etmisdi Institutun besinci kursunda oxuyarken o zaman ittifaqin muxtelif bolgelerinden genc tedqiqatcilarin istirak etdiyi Tbilisi konfransinda onun F Siller ve Azerbaycan sehnesi movzusunda alman dilinde etdiyi meruzesi konfrans istirakcilari terefinden yuksek qiymetlendirilmisdi Ele hemin il institut rehberliyi tehsilini davam etdirmek ucun onu o zamanki ADR e gondermeyi qerara aldi Moskvada ise onun gec geldiyini behane ederek ADR e getmesine engel toretdiler Moskvanin bu edaletsiz qerari oxumaq arzusu asib dasan genci menen sindira bilmedi Fexreddin muellimin elme olan maragini nezere alaraq institutun o zamanki elmi isler uzre prorektoru merhum professor Nezaket Agazade ona Sankt Peterburqda kecmis Leninqrad aspiranturada oxumagi meslehet gordu Teklif cox celbedici idi lakin erken yaslarindan valideynlerini itiren Fexreddin muellim anasini iki ayliginda atasini ise 8 ci sinifde oxuyarken itirmisdi maddi veziyyetinin cetin olacagindan bu teklife tereddudle yanasirdi Telebelik illerinde maddi cetinliyin ne oldugunu yaxsi bilen Fexreddin muellim aspiranturada oxumaq ucun Leninqrada getmeyi qerara alir O illeri xatirlayarken ona duzgun elmi istiqamet secmekde oz menevi komekliyini gostermis muellimlerinden merhum professorlardan Nezaket Agazadeni Huseyn Bayramovu F Seyidovu dosentlerden Tamara Ehmedovani Qulam Bagirovu Isfendiyar Cabbarzadeni Soltanpasa Veliyevi Cefer Ceferovu Emine Eliyevani hazirda BDU da calisan professor Y Seyidovu ayrica qeyd etmek gerekdir Telebelik illerinde ona ders demis ve onunla unsiyyetde olan gorkemli sairimiz B Vahabzadeni dilcilerden AMEA nin heqiqi uzvu A Axundovu AMEA nin muxbir uzvu T I Haciyevi ve onun formalasmasina guclu tesir gostermis nece nece basqa ziyalilari Fexreddin muellim boyuk minnetdarliq hissile daim yad edir Fexreddin muellim Sankt Peterburqda aspiranturada oxuyarken gorkemli alimlerden akad V V Vinaqradovun V M Jirmunskinin professorlardan Y S Maslovun V Q Admoninin M I Matusevicin ve digerlerinin seminar ve muhazireierinde feal istirak edir onlardan linqvistikanin inceliklerini oyrenir O dunya sohretli alim L R Zinderin rehberliyi altinda Alman dilinde bitkinlik intonasiyasi movzusunda namizedlik dissertasiyasini tecrubi fonetik aspektde tamamlayaraq mudafieye teqdim edir ancaq institutun o zamanki rehberliyi muxtelif behanelerle ona manecilik torederek mudafieye getmesine raziliq vermirdi 1971 ci ilde institutun yeni rektoru gorkemli dilci alim merhum professor M T Tagiyevin ise qarismasindan sonra o Leninqrada gedir ve orada namizedlik dissertasiyasini ugurla mudafie ederek germanistika uzre elmler namizedi elmi derecesini f u f d alir Sankt Peterburqda qalib islemek tekliflerinin celbedici oldugunu basa dusse de genc alim dogma instituta qayitmagi ustun tutdu Institutda muellim bas muellim dosent kafedra mudiri ve dekan vezifelerinde calismaqla respublikamizda xarici dillerin oyredilmesini yeni elmi nezeri ve metodiki zemin uzerinde qurmaq ucun genis elmi pedaqoji fealiyyete baslayir Elece de o doktorluq dissertasiyasi uzerinde isleyir Nezeri ve tetbiqi dilciliyin yeni istiqametlerini derinden menimseyen Fexreddin muellim institutda linqvistikadan lektoriya teskil edir ve tezlikle respublikanin genc muellimleri bu lektoriyanin dinleyicileri olurlar Onlardan bu gune qeder 40 neferi Fexreddin muellimin rehberliyi altinda namizedlik dissertasiyalari mudafie edibler Bu lektoriya sonralar yaranan ve cox semereli fealiyyet gosteren eksperimental fonetika laboratoriyasinin ozeyini teskil etdi Elmde yukselisi Redakte 1980 ci illerin ortalari ve sonu Fexreddin muellim ucun elmi yaradiciliq baximindan cox ugurlu olub O evvelce 6 ay muddetinde Moskvada tekmillesmede olarken meshur germanistler M D Stepanova G V Kolsanski Y I Sendels E A Quliqa ve basqa alimlerle semereli gorusler kecirir doktorluq dissertasiyasi movzusunun aktualligini esaslandirmaga calisirdi sonra ise bir il muddetine Berlinde Humboldt Universitetinde tekmillesmede olarken universitetin professoru Q Lindnerin institutunda cagdas tedqiqat usullarini tetbiq etmekle Alman dilinde sait fonemlerin variativliyi nezeri problemler ve tecrubi neticeler adli doktorluq dissertasityasini tamamlayaraq onu Berlin Universitetinde mudafie etmek isteyir lakin o zamanki partnomenklatura ona xasiyyetname vermekden boyun qacirir Bu sebebden o Almaniyada mudafie ede bilmir amma dilci alim ruhdan dusmur Almaniyada ve kecmis ittifaqin merkezi nesriyyat orqanlarinda bir birinin ardinca oz tedqiqatlarinin neticelerini cap etdirir beynelxalq Zeitschrift fur Phonetik allgemeine Sprachwissenschaft und Kommunikationsforschung Voprosi yazikoznaniya ve basqa elmi nezeri jurnallarda cap etdirdiyi meqaleler ona sohret qazandirir 1980 ci ilde Alman dilinin fonetikasi kitabini Azerbaycan dilinde cap etdirir Artiq onun elmin yeni pillesine ucalmasi ucun hec bir manee qalmirdi Sankt Peterburq Dovlet Universitetinin Umumi fonetika ve metodika kafedrasinda onun dissertasiyasina gorkemli dilci alimler L R Zinder L V Bondarko L A Verbitskaya M V Qordina ve basqalari yuksek qiymet verirler ve kafedra dissertasiya isinin mudafieye buraxilmasini qerara alir SDU nun filoloji fakultesinin elmi surasinda doktorluq isinin mudafiesine devet olunan Fexreddin muellimi o zamanki institut rehberliyi muxtelif behaneler getirerek buraxmaq istemirdi Uzun ezab eziyyetden sonra o 1981 ci ilde yuxarida adi cekilen movzuda doktorluq dissertasiyasini Sankt Peterburqda ugurla mudafie edir ve respublikamizda germanistika uzre ilk filologiya elmleri doktoru elmi derecesini alir Onun mudafiesinde filologiya elmleri doktorlari professorlar I P Ivanova Sankt Peterburq L I Prokopova Kiyev ve Q Y Pankrats Minsk habele L V Zlatoustova Moskva opponent kimi cixis etmisler Onlar Fexreddin muellimin eserini cox yuksek deyerlendirmisdiler Yeri gelmisken bu mudafie ile bagli qeribe bir hadise bas verir Fexreddin muellim mudafieden sonra instituta is yerine teleqram vuraraq xahis edir ki senedlerin tertibi ucun ona 10 gunluk icaze versinler Institut rehberliyi ise onu oz hesabina mezuniyyete cixarir Belelikle cetin iqtisadi durumda olan genc alimin veziyyeti bir az da agirlasir cunki institut rehberliyi ona neinki ezamiyye xercleri vermedi ustelik onun 14 gunluk maasini da kesdi Bu onun heyatda uzlesdiyi dorduncu edaletsizlik idi Hem namizedlik hem de doktorluq ucun ona mukafat vermek namizedlik dissertasiyasini vaxtindan qabaq tamamlamisdi qaydaya gore ona bir ayliq teqaud miqdarinda mukafat verilmeliydi ikinci halda institut tarixinde ilk defe elmler doktoru dissertasiyasini mudafie etdiyi ucun mukafat almali idi evezine onu cezalandirmisdilar 1983 cu ilden professor elmi adini alan Fexreddin muellim feal elmi yaradiciligini davam etdirmekle yanasi ciddi sekilde kadr hazirligi ile de mesgul olur Onun yetirmeleri indi respublikamizin muxtelif ali mekteblerinde elmi pedaqoji fealiyyetlerini davam etdirirler Dunyada taninmasi Redakte Elmde oz sozu ve yolu olan gorkemli dilci alim Fexreddin Veyselli respublikamizda germanistikanin esasini qoymusdur desek yanilmariq Dilcilikde seqment ve supraseqment vahidlerin variativliyi probleminin oyrenilmesinde onun xidmetleri danilmazdir Taninmis alim olaraq o Daskend Tbilisi ve Bakida ixtisaslasmis elmi suralarin uzvu kimi fealiyyet gostermis onlarla namizedlik ve doktorluq dissertasiyalarina opponentlik etmis ve ya rey vermisdir Qazax A Cunusbeyov ozbek A Avazbayevin turkmen merhum S Kurenovun doktorluq dissertasiyalarinin mudafiesi onun opponentliyi ile kecmisdir O Leninqradda Moskvada Tbiliside ve Bakida onlarla namizedlik dissertasiyalarina opponentlik etmisdir F Veysellinin 1989 cu ilde alman dilinde cap etdirdiyi Lehrbuch der deutschen Phonetik monoqrafiyasi mutexessisler terefinden cox yuksek deyerlendirildi Bir qeder sonra o oz dilimizde Fonetika ve fonologiya meseleleri adli kitab cap etdirir dunya sohretli alim R O Yakobsonun usaq dili sahesinde sedevr sayilan kitabini ruscaya cevirib cap etdirdi Fexreddin muellim meshur fonoloq N S Trubeskoyun dunya dilcilik elminin incisi sayilan Fonologiyanin esaslari kitabini Azerbaycan diline tercume ederek onu oz vesaiti hesabina cap etdirmekle dilciliyimizin inkisafina guclu tekan vermisdir F Veyselli oz qelemini bedii eserlerin de tercumesinde sinamisdir Alman yazicisi T Stormun Immen golu novellasinin dilimize Celil Memmedquluzadenin Poct qutusu hekayesinin ise almancaya tercumesi buna misal ola biler Onun dilmancliq fealiyyeti sinxron ve ardicil tercumeciliyi de coxsaxeli yaradiciliginin terkib hissesidir Fexreddin muellim latin qrafikasina kecmek ucun Azerbaycan Respublikasi Ali Sovetinin yaratdigi komissiyanin mesul katibi olmus elifbamizin berpasi ucun mutexessis kimi elinden geleni etmisdir Ilk variantda qebul edilen layihede e saitinin a ustunde iki noqte ile verilmesi ilkin variantda onun teklifi beyenilmisdi Teessuf ki sonralar bu varianti teftis edib latin qrafikasinda olmayan bir isareni qebul etdirdiler Musteqilliyimizde yeri Redakte XX esrin 90 ci illerinde Azerbaycanda milli azadliq herekati dalgalari yeni merheleye qedem qoyanda olkenin musteqilliyi ugrunda mubarize baslayanda Fexreddin muellim oz istedadi ve bacarigi ile bu isde fealliq gosterir respublika radiosunun birinci proqraminda Ana dili verilisinin muellifi ve aparicisi kimi dilimizle bagli problemlerin helline oz tohfesini vermisdir Uc ilde 50 defe efire cixan bu verilis elece de televiziya radio ve metbuatda dilimizle bagli coxsayli cixislari yazilari dinleyici tamasaci ve oxucularin cox boyuk maragina sebeb olmusdur F Veyselli 1989 cu ilde Moskvada muellimler qurultayinda istirakci olarken ermenilerin respublikamiza erazi iddialarini redd edir ve diskusiyalarda haqq isimizi cekinmeden mudafie edir SSRI xalq artisti L Imanovla MDU da tehsil alan azerbaycanli telebelerin devetile goruse gedir ve orada meclisin aparicisi kimi respublikamizda yaranmis veziyyete dair genis meruze ile cixis edir Uzde olan aydinlarin coxu o goruse getmekden boyun qacirmisdi onlar cagirilmayan yere getmek istemediklerini deyirdiler O zaman institut kollektivi adindan Moskvaya Moskovski novosti qezetinin iftira dolu yazisina cavab hazirlayan Fexreddin muellim uzun muddet partiya funksionerlerinin qezebine ducar oldu onu sorgu suala cekdiler Butun hede ve qorxulara baxmayaraq o ermeni ideoloqlarina ve xalqimizin dusmenlerine layiqince cavab verdi Gorkemli dilcinin genis elmi pedaqoji yaradiciligini fonetika ve fonologiya sahesindeki elmi axtarislarini yuksek qiymetlendiren Beynelxalq Fonetika Elmleri Cemiyyeti onu oz siralarina uzv qebul etmisdir Bu cemiyyet xettile o iki defe Beynelxalq Fonetika Elmleri Konqresinde Tallin Stokholm cixis etmisdir Amerikanin Dunyanin secilen liderleri nesriyyati onu 1998 ci ilin en meshur adami kimi mueyyenlesdirmisdir 1989 1990 ci illerde respublikada bas qaldiran irtica azad dusunen adamlarin teqibine girismisdi Ele bu teqibin neticesi olaraq Fexreddin muellim dogma institutu terk etmek mecburiyyeti qarsisinda qalib is yerini deyismeli olur Az sonra olkemiz musteqillik qazandigi gunlerden Fexreddin muellimin elmi pedaqoji fealiyyetini yuksek qiymetlendiren dogma institut kollektivi onun rektor kimi vezifeye gelmesini temin edir Amma Turkiyede ezamiyyetde olarken qanunsuz olaraq o isden cixarilir Bele haqsizliqlari cox gormus Fexreddin muellim huquqlarini berpa etmek ucun hec yere sikayet etmedi cunki o eqidesine gore millete xidmeti vezifede deyil konkret isleri heyata kecirmekde gorur O 1999 cu ilde Umumdunya Alman Dili Muellimleri Cemiyyetinin Frankfurt Oder seherinde kecirilen X qurultayinda Respublika alman dili muellimlerinin bu cemiyyete daxil olmasina nail olur hemin Cemiyyetin Lusern Isvecre 2002 ve Yena Almaniya 2009 seherleinde kecirilen XI ve XII qurultaylarinda meruze ile cixis etmisdir Fexreddin muellimin elmi tedqiqatlarina yuksek deyer veren Alman Mubadile Xidmeti ona defelerle qrant ayirmis ve bu qrantlarin hesabina AFR in Frayburq Boxum ve Munxen universitetlerinde arasdirmalar aparmis oz hemkarlari qarsisinda maraqli cixislar etmisdir Vyanada Serqsunasliq Institutundaki meruzesi Avstriyanin Qras Portuqaliyanin Kuimbra ve Moskva seherlerinde Avropada dil siyasetile bagli kecirilen seminar ve musavirelerde feal istirak etmis maraqli meruzeler oxumusdur Fexreddin muelllim yeddi ilden artiq 1994 2001 Azerbaycan Ali Atestassiya Komissiyasinin Reyaset Heyetinin uzvu olmusdur Hazirda o Azerbaycan Diller Universitetinin prfessorudur ve AMEA nin Imadeddin Nesimi adina Dilcilik Institutunun direktor evezi vezifesinde calisir O uzun iller Azerbaycan Respublikasi Tehsil Nazirliyi nezdindeki Avropa dilleri ve edebiyyati bolmesinin sedri kimi semereli fealiyyet gostermisdir Onun German dilciliyine giris ve Struktur dilciliyin esaslari V cildde Dil 2008 Semiotika ve s eserlerini muellifin elmi yaradiciliginin yeni merhelesi saymaq olar F Veyselli gorkemli germanist dilci kimi neinki respublikamizda elece de onun hududlarindan uzaqlarda da taninir O oz axtarislarini davam etdirir olkede yuksek seviyyeli kadrlarin yetismesinde bilik bacarigini esirgemir yeni yeni layiheler heyata kecirir O son 5 ilde Moskvada 2006 Tbiliside 2007 Qazaxistanda 2007 ve Bakida ADU da 2005 2006 2007 2008 ve BSU da 2004 2005 2007 2008 2009 2010 2011 2012 kecirilen beynelxalq konfranslarda bolmelere rehberlik edib yaradiciligi ile elmi ictimaiyyetin diqqetini cekmisdir Son 10 ilde onun rehberliyi altinda 4 doktorluq dissertasiyasi D Yunusov F Zeynalov F Aslanov ve S Zeynalova mudafie edilmisdir Son bes ilde F Veysellinin umumi elmi pedaqoji ictimai fealiyyetini asagidaki istiqametlere ayirmaq olar 1 Respublikamiz ucun son derece onem dasiyan nezeri dilciliyin aktual problemlerinin helli Bu sahede onun Dilcilik ensiklopediyasi ni I 2006 II 2008 bescildli Struktur dilciliyin esaslari Studia Philologica I Baki 2005 II Baki 2008 III Baki IV 2009 Baki 2011 rus dilinde monoqrafiyasini Dil adli sanballi kitabini Baki 2007 ayrica qeyd etmek lazimdir Onun dilciliyin muxtelif problemlerine hesr etdiyi coxsayli meqaleleri de ciddi maraq dogurur ADU da beynelxalq konfransdaki meruzesinde Fexreddin muellim Azerbaycan dilinde soz vurgusunun olmamasi ve sozlerin ferqlenmesinin fonemden deyil ikizirvelilikden ve prosodemden asililiginin vacibliyini vurgulayir 2 Dunya elmi nezeri dilcilik edebiyyatinin Azerbaycan diline tercumesi XX esrin en boyuk dilcilerinden sayilan E Koseriunun Umumi dilciliye giris eserini almancadan tercume edib ona Giris meqalesi yazib ve qeydlerle cap etdirib Baki 2005 F Nice kimi filosofun Zerdust bele soyledi Baki 2007 eserini almancadan Azerbaycan diline tercume edib Baki 2008 ve N Xomskinin Dil ve tefekkur eserini Azerbaycan turkcesinde redakte ederek qeydlerle capa hazirlamasi onun gergin emeyinin neticesidir O hemcinin alman xalqinin meshur eposu Nibelunqlar negmesi ni dilimize cevirmis onu Kitabi Dede Qorqud dastani ile muqayise ederek Bakida 2008 ve Maynsda AFR 2010 maraqli meruzeler soylemisdir 3 Fexreddin muellimin elmi pedaqoji yaradiciliginda 3 cu istiqameti onun ali ve umumtehsil mektebleri ucun yazdigi derslik ve ders vesaitleri teskil edir O 6 ci 2006 ve 7 ci 2007 8 ci 2009 ve 9 cu 2011 sinifler ucun Alman dili dersliyini yazib cap etdirmisdir prof Z Quliyevle birlikde ve ali mekteblerin alman dili ixtisas fakulteleri ucun Deutsch I II elyazmasi dersliyini yazib capa hazirlamisdir Gorkemli dilci F Veyselli coxlu derslik ders vesaitnin redaktoru dilciliyin umde problemlerine hesr olunmus meqalelerin muellifidir 4 Dorduncu istiqamet onun ictimai pedaqoji fealiyyetile baglidir Bu baximdan onun Dilimiz qeyretimiz qaygilarimiz Baki 1993 ve Dil cemiyyet ve siyaset Baki 2004 Ana dili Azerbaycan dili efirde kitablari xususi maraq dogurur Taninmis dilcinin elmi yaradiciligina dunyada ciddi maraq gosterirler Bele ki onun K D Usinskinin Ana dili eserini Azerbaycan diline cevirmesinden sonra hemin eser 1999 cu ilde Isvecde Tribuna dergisinde fars qrafikasi ile cap olunub Onun 1993 cu ilde Bakida cap etdirdiyi Fonetika ve fonologiya meseleleri adli kitabi Ankarada prof M Musaoglunun tercumesinde Azerbaycan turkcesinin fonetigi adi altinda nefis sekilde cap olunmusdur 2007 ci ilden Fexreddin muellim yeni bir layihenin gerceklesmesi uzerinde seyle calisir Bu da onun rehberliyi ve redaktorlugu ile erseye gelen neinki respublikamizda hetta MDB olkelerinde Rusiyadan sonra reallasan birinci nesr orqani Azerbaycanda xarici diller jurnalidir Onun artiq 2007 ci ilden baslayaraq ilde 4 sayi isiq uzu gormusdur Jurnal ozune oxucu kutlesi celb ede bilmis Azerbaycanda ana dilinin ve xarici dillerin arasdirilmasini oyredilmesini ve yayilmasini heyata keciren sanballi bir metbuat orqanina cevrile bilmisdir Mukafatlari Redakte1986 Seref Nisani ordeni 2001 Bilik cemiyyetinin V Memmedeliyev adina mukafati Xarici kecidler RedakteFexreddin Veysellinin sexsi sayti Fexreddin Veyselli Dil monoqrafiyasi olu kecid Alim ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin Menbe https az wikipedia org w index php title Fexreddin Veyselli amp oldid 5932446, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.

Veysəlli F.Y. German dilçiliyinə giriş

Bu kitab german dilçiliyinin sistem və struktur xüsusiyyətlərini müasir dilçilik və çağdaş germanistika baxımından şərh edir. Kitabda müəlif bu sahədə son illərin nəşrlərini təhlil etməklə elmi-ədəbiyyata öz tənqidi münasibətini bildirir, german dillərinin aktual problemlərini qabarıq şəkildə göstərməyə nail olur. Dərslik girişlə birlikdə səkkiz fəsildən ibarətdir. Girişdə fənnin məqsəd və vəzifələri, başqa fənlərlə əlaqəsi, obyekti, predmeti, tədqiqat metodları və onun əhəmiyyətindən danışılır. Digər altı fəsildə isə german dillərinin sistemlərinin iç qurumları konkret dil materialları əsasında geniş və əhatəli şərh olunur.
Axırıncı, səkkizinci fəsildə Azərbaycanda german dillərinin öyrənilməsi tarixinə dair qısa məlumat verilir.

• Чтобы скачать этот файл зарегистрируйтесь и/или войдите на сайт используя форму сверху.
• Регистрация

• Узнайте сколько стоит уникальная работа конкретно по Вашей теме:
• Сколько стоит заказать работу?

II. 4. Qloballaşma və Azərbaycan dili

göstərir. Bu dil bütün azərbaycanlıları birləşdirən güclü bir alətdir.

Hazırda dilimizin bütün incəliklərini açıb göstərən monumental

əsərlərimiz, Azərbaycan dilinin ayrı-ayrı aspektlərinin linqvistik

şərhini özündə əks etdirən sanballı tədqiqatlarımız, dilimizin ke-

şiyində duran Dilçilik İnstitutumuz və onlarla ali məktəblərimizdə

Azərbaycan dili kafedralarımız var. Dilimizin dövlət dili kimi

Фяхряддин Вейсялли. СЕЧИЛМИШ ЯСЯРЛЯР. 3-cü cild

işlənməsini ana yasamızda təsbit edən ayrıca maddə vardır ki, bunu

əldə rəhbər tutan müvafiq qurumlarımız dilimizin tədqiqi, təbliği və

tədrisilə yaxından məşğul olur. Xalqımızın ölməzliyinin rəmzi, ruhu

və canı olan dilimiz haqqında çox yazılıb, çox deyilib. Ancaq bu

heç də o demək deyil ki, daha deməyə bir söz qalmayıb. Bu heç də

belə deyil. Hər dövrün öz tələbi, öz yanaşma bucağı olur. Bizim

ümdə vəzifəmiz dilimizin müasir elmi konsepsiyalar baxımından

tədqiqini davam etdirmək, tədqiqatlarımıza yeni ruh və yeni isti-

qamət verməkdən ibarətdir.

Məlumdur ki, hazırkı dünyamızda müxtəlif xalqların və mil-

lətlərin bir-birilərilə qarşılıqlı münasibətlərində canlı dil mühüm

ünsiyyət vasitəsi kimi çıxış edir. “Bu gün ən müasir sayılan texno-

loji yeniliklər belə dil qədər önəmli ola bilmir, çünki bütün texnoloji

yeniliklərin xalqların məişətinə tam daxil olması üçün xüsusi meta-

dilə ehtiyacı vardır, canlı ünsiyyətdə linqvosemiotik vasitələrlə

yanaşı (təbii dildəki metaforik və metonomik özəlliklər, paralinqvi-

stik ifadələrlə bərabər intonasiya) etnosemiotik vasitələr də (folklor,

rəqs, poza və s.) qarşılıqlı anlaşmada mühüm yer tutur. Qeyd edək

ki, son semiotik tədqiqatlar insanda 1000-ə qədər poza növü fərq-

ləndirir. Onlar, Y.Lotmanın təbirincə desək, semiosferdə ünsiyyət

mədəniyyətinin elementlərinin lokutiv vasitələri kimi çıxış etməklə

danışıq aktında illokutiv niyyətin və perlokutiv nəticənin əldə

olunmasına, bununla da ünsiyyətin uğurlu olmasına təminat yaradır-

lar. Bədən üzvlərinin danışıq prosesində müxtəlif müşayiətedici

(danışarkən əl-qolun və bədənin digər üzvlərinin hərəkəti) və ya

müstəqil (başın o yan-bu yana və ya aşağı-yuxarı hərəkəti) hərəkəti

dinləyəndə intellektual və emosional təsir oyatmaqla yanaşı inan-

dırıcı olmaq və həm də danışanın kimliyini müəyyən etmək üçün

Bu gün dilçiliyimizin sürətli inkişafını təmin etmək üçün

güclü maddi-texniki bazanın yaradılması və yüksək ixtisaslı dilçi

kadrların hazırlığı ilə yanaşı dünya dilçilik irsinin Respublikamıza

gətirilməsi istiqamətində xeyli iş görmək lazım gəlir. Bunun üçün

dünya dilçilk korifeylərinin əsərlərini orijinaldan dilimizə tərcümə

ЫI HİSSƏ

hazırlanmış və dünya dilçiliyi səviyyəsində qəbul edilə bilən ideya

və fikirləri dünyanın aparıcı dillərinə tərcümə edib yaymaq ölkəmi-

zin dilçilik sahəsində qazandığı uğurların dünya miqyasına çıxarıl-

ması baxımından yaxşı nəticə verə bilər. Biz dünyanın aparıcı öl-

kələrindən mübadilə yolu ilə magistraturaya və ya doktoranturaya

qəbul təşkil edə bilsək, ölkəmizə gələn hər bir əcnəbi tədqiqatçı

müəyyən dövr ərzində dilimizin bu və ya digər problemləri ilə bağlı

dissertasiya və ya monoqrafiyalar yazıb müdafiə edərlər və sonra

onları aparıb öz ölkələrində çap etdirərlər. Bu da elmimizin və

mədəniyyətimizin əcnəbilər vasitəsilə dünyada yayılmasına güclü

Bütün sahələrdə qloballaşma müşahidə edildiyi kimi dillə

ünsiyyət sahəsində də belə bir proses özünü aydın şəkildə göstərir.

İndi beynəlxalq aləmdə ingilis dilinin hökmranlığı nəticəsində

başqa dillər, o cümlədən Azərbaycan dili də iqtisadi, siyasi, hərbi və

mədəni sahələrdə sıxışdırılaraq küncə qısılmış kimi görünür,

məhəlli və ya dar çərçivədə işlənir. Əsası odur ki, milli dillərdə yeni

məfhumları və konseptləri bildirən sözlər və fikirlər yaranmır, heç

buna ehtiyac da qalmır. Digər tərəfdən, dil sahəsində qlo-

ballaşmanın bir fəsadı da nəzərə çarpır ki, bu da dillərin qarşılıqlı

təsirini heçə endirir. Nəticədə dili hakim olan xalq eqoist olur,

özünü əlçatmaz zirvədə hesab edir. Alman alimi Y.Trabant bu

sahədə müşahidələrini belə ümumiləşdirir: “İngilislər və amerikan-

lar, bir qayda olaraq, xarici dillərdə əsər oxumağı lazım bilmirlər,

onlar həmin əsərləri tərcümə elətdirməyə də böyük həvəs göstər-

Məlumdur ki, dil fəaliyyətində gənclər xüsusi yer tutur. Onlar

daha yığcam söyləmlərə və alınma sözlərə üstünlük verirər. “İndi

gənclər qrammatikaya və tələffüz qaydalarına fikir vermirlər.

Danışanda elə bil saqqız çeynəyirlər. Onların dilində /sms, top, hot,

super, hendi, mobil, çat, download, portal, webside/ kimi yüzlərlə

söz işlənir ki, heç gənclər və ya kosmopolitlər onların fərqinə

varmırlar. Bu sözlər qlobal dilin hücumu, onları götürən dillərin isə

Фяхряддин Вейсялли. СЕЧИЛМИШ ЯСЯРЛЯР. 3-cü cild

fəryadıdır. Mən demirəm ki, bizim dilimiz tam təmiz olsun. Bu heç

mümkün olan şey deyil. Amma öz dilimizin qayğısına qalmalıyıq.

Alman alimləri maraqlı tədqiqat aparıblar. Görkəmli şairlər Qöte və

Haynə hər cümlədə orta hesabla 30-36 söz işlədiblər. T.Mann “Yo-

zef və onun qardaşları” romanında bir cümlədə 347 söz işlədib. An-

caq indi orta hesabla 5 – 13 söz işlənir. Radio və televiziya ve-

rilişlərində isə möcüzə baş verir. Bir də görürsən xəbərlərdə deyilir:

/London dağılır//, /Liviya çökür//, !Bu lap əladır ki! və s. Bəzən

yersiz təkrarlara yol verilir. Biz az danışmağın gözəlliyi haqda çox

eşitmişik. Məsələn, hər cümlənin başında “ABŞ prezidenti Barak

Obama” deməyin nə mənası var?! Birinci söyləmdən sonra elə bircə

/Obama/ desək, hər şey aydın olar. Fikrimizcə, kino başlıqlarındakı

kimi və ya hər yerdə qısa cümlə işlətmək savadsızlığın və dil

səriştəsizliyinin əlamətidir. Elə rəsmi dövlət vəzifəsində oturan

adamın dialektdə danışması da auditoriyaya hörmətsizliyin əlamət-

dir. Bu gün özümüzdə istehsal olunan məhsullara xarici adların ve-

rilməsi heç cür başa düşülən deyil. /Bonaqua, Nightbar, supermar-

ket, medical club, Talk-show? Job Center? Service Point/ kimi re-

klam xarakterli sözlərə nə ehtiyac var?!”

Hazırkı dövrdə mədəniyyətlərarası əlaqələrin bir forması da

turizmdir. Turizmin həm mədəniyyətlərin tanınmasında və yayıl-

masında, həm də fərdlərarası əlaqələrin genişlənməsində mühüm rol

oynadığını indi hamı etiraf edir. Turizm həm də yaxşı gəlir

mənbəyidir. İndi dil baxımından bu sahədə də çox acınacaqlı bir

vəziyyət yaranıb. Məsələn, hər hansı ölkədən Azərbaycana bir turist

dəstəsi gəlirsə, əvvəlcədən sifariş verilir ki, ekskursiya ingiliscə

olsun. Başqa bir fakta diqqət yetirək. Bu yaxınlarda bizim

əməkdaşlardan birinin kitabının təqdimatında məmurlardan biri

ingiliscə danışaraq öz “biliklərini” nümayiş etdiririrdi. Təqdimatda

isə, demək olar ki, xarici qonaq yox idi. Bununla heç də onu demək

istəmirik ki, biz monodilli olaq.

Qloballaşan dünyada monodillilik və monomədəniyyət forma-

laşır ki, bu da bütün dünyanı məhvə doğru aparır, planetimizin dil

rəngarəngliyi və mədəni mənzərəsi yeknəsəkliyə uğrayır.

ЫI HİSSƏ

“Biz monomədəniyyətin və monodilli ölkənin nümunəsini

qonşumuz Ermənistanda görürük. Bu monomədəniyyət cəmiyyəti

məhdud və çıxılmaz edir, milli eqoizm dövlətin siyasi kursuna

çevrilir, özünəvurğunluq və qüsursuzluq sindromu yaradır. Hələ

böyük V.fon Humboldt yazırdı ki, müxtəlif dillər dünyagörüşlərin

müxtəlifliyi deməkdir. Bir dil bilən heç vaxt düşüncə müxtəlif-

liyinin nə olduğunu dərk edə bilməz. Bir dil bilən ətrafda baş

verənləri bildiyi dilin süzgəcindən keçirdir. Bu da şovinizmin və

özünəqapalılığın yüksək dərəcəyə qalxması, sonda isə birdilli xalqın

süqutuna aparıb çıxarması deməkdir”.

Müstəqillik dövründə bizim Respublikada dil situasiyası xeyli

dəyişdi. Sovetlər dönəmində hamımızın imperiya dilini bilməyimiz

tələb olunurdu. Hətta rus dili ikinci ana dilimiz elan olunmuşdu.

Müstəqilliyimiz bərpa olunandan sonra bizim cəmiyyətdə ciddi

dəyişikliklər müşahidə olunur. Bir qism vətəndaşlarımız dini

azadlıq əldə etdikdən sonra ərəb dilinə meyl elədi. Onların balaları

İranda və ərəb ölkələrində dini təhsil alaraq fars və ərəb dilində

oxuyur və yazırlar. Bir qism vətəndaşlarımız Türkiyə türkcəsinə

meyil edir, türk mədəniyyətini və dilini təbliğ etməyə çalışır, yeri

gəldi-gəlmədi türk kəlmələri işlədir, hətta intonasiyanı və vurğunu

da dəyişdirirlər. Üçüncü qism vətəndaşlarımız sovet dönəmində

olduğu kimi, rus dilinə sadiq qalaraq bu dildə fəallıq göstərməkdə

davam edirlər. Dördüncü qism vətəndşlarımız isə, bunları daha çox

öz kayeraları düşündürür, ingilis dilinə meyillidir. Axırıncılar idarə

olunan dilöyrənmə sahəsində daha müntəzəm müdafiə olunurlar.

Nəhayət, əhalinin daha çox hissəsi, biz deyərdik ki, az mütaliə edən

qismi, öz ana dilində, öz türkcəmizdə ünsiyyəti üstün tutur.

Beləliklə, müasir dövrdə millətlərin qarşılıqlı ünsiyyətində dil

faktoru mühüm rol oynayır. Özü də dünya miqyasında xalqlararası

mədəni, iqtisadi, ticari və s. əlaqələrin inkişafında qlobal dil pro-

blemi çox böyük aktuallıq kəsb edir.

Dilçilik elminin obyekti olan dil ən qədim zamanlardan xal-

qların milli şüurunun və vətənpərvərlik hisslərinin formalaşmasında

əsas amillərdən biri olduğu üçün bəşər tarixində onun özünəməxsus

Фяхряддин Вейсялли. СЕЧИЛМИШ ЯСЯРЛЯР. 3-cü cild

ictimai-siyasi əhəmiyyəti vardır. Müasir dövrdə müstəqil dövlətimi-

zin dünya sivilizasiyasında tutduğu mövqe ilə bağlı dilimizin həm

ölkə daxilində, həm də xaricdə öyrənilməsi və öyrədilməsi, habelə

Azərbaycan dilinin qloballaşan dünyamızda qorunub saxlanılması

ümumibəşəri çalışmalar fonunda öz mədəniyyətimizin, adət və

ənənələrimizin qorunması kimi başa düşülməlidir.

Məsələ burasındadır ki, ingilis dilinin yayılmasında ingi-

lislərdən daha çox başqa millətlərin nümayəndələri canfəşanlıq edir-

lər. İngiltərənin nüfuzlu Oksford universitetinin danimarkalı alimi

Fillipson “Linqvistik imperializm” adlı kitabını çap etdirmişdir.

Bununla İngiltərə kimi ölkənin böyük universitetlərindən biri öz

mövqeyini bildirmiş oldu.

Məsələyə diaxron aspektdə yanaşıldıqda “dilin tarixi onun

daşıyıcısı olan xalqın tarixidir” konsepsiyasından çıxış edərək, bu

sahədə dərin araşdırmaların aparılması üçün tədqiqatçılarımızın

dilimizin və xalqımızın tarixən bölgədə və dünyada təmasda olduğu

etnomədəniyyətlərə aid tarixi mənbələri araşdırmaq, dilimiz və

dilçilyimizlə bağlı fikir və mülahizələri toplayıb təhlil etməklə xal-

qımızın kimliyi və mədəni səviyyəsi haqqında dolğun məlumatlar

əldə edə bilərik. “Kitabi Dədə Qorqud”dan bəri həm öz mütəfək-

kirlərimizin, həm də dünya dahilərinin dilimizi yüksək səviyyədə

dəyərlərndirmələri dilmizin necə qüdrətli və yenilməz bir ünsiyyət

vasitəsi olduğunu sübut edir. F.fon Bodenşted, Bestujev Marlinski,

M.Y.Lermontov, Avqust von Qaksthauzen, M.P. Falev və başqaları

dilimizə yüksək qiymət vermiş, onun nəinki Azərbaycanda, həm də

Qafqazda və Asiyada möhtəşəm ünsiyyət vasitəsi olduğunu, fransız

dilinin Avropada olduğu kimi Azəraycan dilinin bu bölgələrdə

ünsiyyət vasitəsi kimi şıxış etməsini dəfələrlə qeyd etmişlər.

Məşhur səyyah və folklorçu A.fon Qaksthauzen XVIII əsrin

ortalarında yazırdı ki, ermənilər əsərlərini öz dillərində yox, tatar

(Azərbaycan – F.V.) dilində yazırlar, çünki bu dil Qafqazın

cənubunda xalqlar arasında informasiya, ticarət və qaşılıqlı anlaşma

dilidir, bu mənada onu Avropada fransız dili ilə müqayisə etmək

Fikrimizcə, xalqımızın qədimdən yüksək intellektual

ЫI HİSSƏ

səviyyədə olmasını sübut etmək üçün bu cür qaynaqları toplayıb

çap etmək bizim qarşmızda duran mühüm vəzifə olmalıdır.

Ölkə daxilində dilimizin vəziyyəti, ondan cəmiyyətin müxtəlif

sahələrində istifadənin səviyyəsi, xaricdə yaşayan soydaşlarımıza,

dilimizi internet vasitəsilə öyrənən və öyrənmək istəyən əcnəbilərə

kütləvi-informasiya vasitələrinin köməyilə yardım göstərmək,

müasir tələblərə cavab verən müxtəlif sorğu xarakterli lüğət və

kitabçaların, o cümlədən ölkəmizin fauna və florasını əks etdirən

sözlüklərin, yerli və əcnəbi adların transliterasiyasının elektron vari-

antda hazırlanması, kompüterlə dilöyrətmə və dilimizin müasir

səviyyədə formal və semantik təhlili bugünkü dilçiliyimizin aktual

problemlərindən sayılmalıdır, canlı dilimizdə çeşidli dərs vəsait-

lərinin tərtbiqi müvafiq qurumların qarşısında bir nömrəli vəzifə

Azərbaycan və dünya linqvistik irsinin, habelə bütövlükdə

dilçilik elminin müasir səviyyəsinin öyrənilməsi, Azərbaycan

dilçilik konsepsiyasını və dəyərlərini dünyaya çıxartmaq və dünya

dilçiliyinin nəzəri fikirlərini Azərbaycana gətirmək mühüm əhəmiy-

yət kəsb edir. Bu məqsədlə müasir dilçilikdə fundamental əsərlərdən

bəzilərinin Azərbaycan dilinə tərcümə edilərək şərhlərlə çap

edilməsi, habelə Respublikamızın görkəmli dilçilərinin əsərlərinin

almanaxının hazırlanması müvafiq qurumların qarşısında duran

Dilin fəlsəfə (dil fəlsəfəsi və dilçilik fəlsəfəsi, dilin ontoloji və

metodoloji problemləri), psixologiya (ünsiyyətin uğurluluğu və

uğursuzluğu problemləri), sosioloinqvistika (cəmiyyətin müxtəlif

səviyyələrində və qurumlarında dilin işlənməsi, milli dil, variantları

və dialektləri, dil siyasəti və millətlərarası ünsiyyətdə dilimizin

yeri), fiziologiya (koqnitiv dilçilik, afaziya, loqopediya, defektolo-

giya və s.), texnologiyalarla (maşınla tərcümə, danışıq aktı

nəzəriyyəsi, danışanın kimliyinin nitqinə görə, yəni səs obrazlarının

tanınması, kriminalistikada dilin rolu), semiotika (dilin işarəviliyi

və dil işarələrinin başqa işarələrdən fərqi, dil işarələrinin praqmatik

və semantik təhlili, mətn dilçiliyi və diskurs təhlili) əlaqələri müasir

Фяхряддин Вейсялли. СЕЧИЛМИШ ЯСЯРЛЯР. 3-cü cild

nəzəri dilçilik işığında öyrənilməli və bu sahələr üzrə tədqiqatlar si-

stemli olmalıdır. Dilçiliyimizdə hökm sürən şablonçuluq və

avrosentrizmə son qoymaq vaxtı gəlib çatmışdır. Şirin ana dilimizin

özəlliklərinin üzə çıxarılması, M.Kaşğaridən üzü bu yana söylənil-

miş fikirləri saf – çürük edib dilçiliyimizin tarixini əks etdirən san-

ballı bir əsər yazıb ortaya qoymalıyıq.

“Sivilizasiya”. Avrasiya universitetinin əsərləri. Dil və ədəbiyyat.

Bakı, 2012, №1. s.51-59.

1. F.Veysəlli. Qloballaşma və mədəniyyətlərarası ünsiyyətdə qlobal

dil problemi. Bakı, Avrasiya universiteti. “Sivilizasiya”, Bakı, 2012, №1,

2. Bu sahədə Bakı Slavyan Universitetinin təşəbbüsü və maddi

köməyilə dilimizə tərcümə olunan bir sıra əsərlərin çap olunması

təqdirəlayiqdir. Bax: E.Koseriu. Ümumi dilçiliyə giriş. Almancadan

tərcüməsi, ön söz və qeydlər prof. F.Veysəllinindir. BSU, “Filoloqun

kitabxanası seriyasından”, Bakı, 2006 .

3. F.Veysəlli. Göstərilən əsəri, s.52.

4. Yenə orada, s.53.

5. Yenə orada, s. 53.

6. F.Yadigar (Veysəlli). Fonetika və fonologiya məsələləri. Bakı,

II. 5. Qloballaşma və mədəniyyətlərarası ünsiyyətdə

qlobal dil problemi

Hazırda qloballaşma xalqların daha intensiv ünsiyyətə girmə-

sini vacib amil kimi bəşəriyyət qarşısında irəli sürdüyü mühüm

tələblərdəndir. Bugünkü dünyamızda xalqların və millətlərin qarşı-

lıqlı münasibətlərində dilin mühüm ünsiyyət vasitəsi kimi çıxış et-

məsi təbii qarşılanır. Bu gün ən müasir sayılan texnoloji yenilik belə

dil qədər önəmli ola bilmir, çünki bütün texnoloji yeniliklərin

xalqların məişətinə tam daxil olması üçün xüsusi metadilə ehtiyacı

vardır. İndi hamıya gün kimi aydındır ki, canlı ünsiyyətdə linqvo-

semiotik vasitələrlə yanaşı (təbii dildəki metaforik və metonomik

ЫI HİSSƏ

özəlliklər, paralinqvistik ifadələrlə bərabər intonasiya) etnosemiotik

vasitələr də (folklor, rəqs, poza və s.) qarşılıqlı anlaşmada mühüm

yer tutur. Qeyd edək ki, son semiotik tədqiqatlar insanda 1000 – ə

qədər poza növü fərqləndirir. Onlar, Y.Lotmanın təbirincə desək,

semiosferdə ünsiyyət mədəniyyətinin elementlərinin lokutiv vasitə-

ləri kimi çıxış etməklə danışıq aktında illokutiv niyyətin və perlo-

kutiv nəticənin əldə olunmasına, bununla da ünsiyyətin uğurlulu-

ğuna təminat yaradırlar

. Bədən üzvlərinin danışıq prosesində

müxtəlif müşayətedici (danışarkən əl-qolun və bədənin digər üzv-

lərinin hərəkəti) və ya müstəqil (başın o yan-bu yana və ya aşağı-

yuxarı hərəkəti) hərəkəti intellektual və emosional təsir oyatmaqla

yanaşı inandırıcı olmaq və həm də danışanın kimliyini müəyyən

etmək üçün vacib şərtlərdəndir.

Görkəmli dilçi M.Pey yazır ki, insan 700.000 fərqli hərəkət-

. Bunların bəzisini biz hər gün müşahidə edirik.

Məsələn, şəhadət barmağımızı uşağa silkələyəndə demək istəyirk ki,

Burada xüsusi qeyd olunmalıdır ki, qloballaşma dövründə

ingilis dilinin hökmranlığı hər hansı bir dilin iqtisadi, siyasi və hərbi

rıçaqlardan istifadə olunmaqla onun zor gücünə qəbul etdirilməsinə

gətirib çıxardır ki, bununla da başqa xalqların dillərinə və mədəniy-

yətlərinə öldürücü zərbə dəymiş olur. Nəticədə dili hakim olan xalq

eqoist olur, özünü əlçatmaz zirvədə hesab edir. Bununla bağlı alman

alimi Y.Trabant yazır: “İngilislər və amerikanlar bir qayda olaraq

lazım bilmirlər ki, xarici dillərdə əsər oxusunlar, heç onlar həmin

əsərləri tərcümə elətdirməyə böyük həvəs göstərmirlər”. Bunu

alman alimi “Mitridat cənnətdə – dil düşüncəsinin kiçik hekayələri”

adlı əsərində yazıb

. Oxucu üçün aydın olsun deyə qeyd edək ki,

romalılar ancaq yunan dilini qəbul edirdilər. Qara Dəniz sahillərində

yaşayan pontosların kralı VI Mitridat qədim romalıların qəti

düşməni idi. O öz adamlarına əmr edirdi ki, miladdan 63 il əvvəl

Pompeyin və yeni imperiyanın əlinə düşməmək üçün onu

öldürsünlər. Bunun öz pərdəarxası səbəbi vardı. İş burasındadır ki,

Mitridat çox savadlı idi, ən azı 22 dil bilirdi. Odur ki, o, ətrafda baş

Фяхряддин Вейсялли. СЕЧИЛМИШ ЯСЯРЛЯР. 3-cü cild

verənləri və imperiya iddialarını yaxşı başa düşürdü, ona görə də

başqa dilləri yaxına buraxmırdı.

Bu gün dünya dilləri haqqında dilçilərin əlində olduqca

zəngin material vardır. Məsələn, dünyada 6500 dilin 250-ı Avstra-

liyada qeydə alınıb. Ötən əsrin 90-cı illərində ABŞ antropoloqu

J.Blevins Avstraliyaya üçillik səfəri zamanı bu ölkədə danışılan

dillərdən birinin – “Nhanda” dilinin sonuncu daşıyıcısı Lusi Ray-

derin öz əcdadlarından eşitdiklər bitki, heyvan, dağ, dərə və s. adla-

rından maraqlı əhvalatları qələmə alıb kasetlərə köçürərək

Laypsiqdə Maks Plank institutuna verib. İndi onlar orada saxlanılır

Ancaq indi həmin nhanda dilində danışan bir nəfər də qalmayıb.

Canlı dilin ölüb sıradan çıxması haqqında daha bir əhvalat: 82

samiti və 3 saiti olan Qafqazda kəraim dilində əvvəllər 50.000 adam

danışırdı. Bu dildə axırıncı danışanın 1984-cü ildə 82 yaşı olub

Bu tale dünyanın bütün dillərinə qismət ola bilər. İndi 6500

dilin 273-də 1 milyon adam danışır. Proqnozlara görə, XXI əsrin

sonlarına bu dillərin 2000-i ölüb gedəcək.

Bu gün bu dillərdən ikisinin taleyi çox düşündürücüdür. On-

lardan biri alman, o birisi isə bizim dilimizdir. Alman dilində indi

100 milyon, Azərbaycan dilində isə 50 milyon adam danışır. Dünya

dahilərinin bir neçəsinin yazıb yaratdığı dillərin taleyi bu proqno-

zlara görə yaxşı gözlənilmir. Söhbət Lüter, Kant, Heqel, Qöte,

Einşteyn, Kafka, Mann, Qras və ya Nəsimi, Füzuli, Vaqif, Sabir,

Şəhriyar və daha kimlərin danışdıqları, yazıb yaratdıqları dillərdən

gedir. Bircə misal verək. 2000-ci ildə dünyada 20, 1 milyon adam

alman dilini öyrənirdisə, 2005-ci ildə bu rəqəm 16, 1 milyon olub.

Fransada belə bir qayda var. Öz sözünün əvəzinə yad söz

işlədən adam rəsmi şəkildə cərimə olunur. Vaxtilə Kanadanın Kve-

bek əyalətində xüsusi dil polisi yaranmışdı və o polis fransızca

danışmayanları cəzalandırırıdı. Ancaq bu tədbir heç bir nəticə ver-

Avropa Şurasında FDP-dən almaniyalı deputat ingiliscə

danışmağı pis hadisə saymır. Brüsseldə belə bir qərar verilib ki, Aİ-

də sənədlər, çıxışlar və digər mətnlər ingiliscə çap olunmalıdır.

ЫI HİSSƏ

Bunu kəskin tənqid atəşinə tutan Ş.Matias bildirir ki, Avropa

qurumlarında ən çox deputat Almaniyanın payına düşür, – 25 %,

halbuki ingilislər fransızlarla bir yerdə deputatların ümumi sayının

16 %-ni təşkil edir. Alman parlamenti Avropa İttifaqına rəsmi

müraciət göndərdi ki, sənədlər almanca olsa, bundestaq onları

müzakirə edə bilər.

Hətta alman unuversitetləri magistr qəbulunu ingilis dilində

aparır. Bu yaxınlarda Almaniyanın ən böyük qəzeti “Süddeutsche

böyük konqresin ingilis dilində keçirilməsilə bağlı elan

Beləliklə, planetimizdə monomədəniyyət formalaşır ki, bu da

bütün dünyanı məhvə doğru aparır.

Alman xalqının böyük oğlu M.Lüter “İncili” almancaya

tərcümə etdi və Saksoniya dəftərxana dilindən möhtəşəm bir ədəbi

dil yaratdı. Başqa bir alman filosofu və məntiqçisi Q.Laybnis

1682/83-cü illərdə yazırdı ki, o, alman dilinin kəskin və ağıllı işlən-

məsini arzu edir, əqlə aydınlıq gətirən bir dil həsrətindədir.

Azərbaycan dili də bu keşmə-keşli dünyada öz yerini

qorumalıdır. Dünyada ulularımız M.F.Axundov, Sabir, C.Məmməd-

quluzadə, Ü.Hacıbəyli, Şəhriyar və neçə-neçə söz xridarılrımızın

yazıb-yaratdıqlar doğma, şirin Azərbaycan türkcəsi bu gün iki yerə

bölünsə də, onun qüdrəti, qüvvəti hələ də xalqın iradəsi sayəsində

yaşamaqdadır. Ancaq qloballaşma təhlükəsi bütün dünya dillərində

olduğu kimi, bizim dilimizin də başının üstünü kəsmişdir. Bu

bəladan az itkilə çıxmaq üçün xalqımız durmadan mübarizə apar-

malıdı, dilimizi yadelli qəsbkarlardan qorumalıdr.

Onu da qeyd edək ki, dünya dilləri qohumluq dərcəsinə görə

kifayət qədər dolğun şərh olunaraq bölüşdürülüb. Deyək ki, ispan

və portugəz dilləri nə qədər müstəqil olsalar da, o dillərin daşıyı-

cıları ispanlar və portugəzlər bir-birilərinin qəzet və jurnallarını

oxuyub başa düşürlər. Ancaq danışanda anlam çətinlikləri olur.

Eləcə də finlər və estonlar bir-birilərini başa düşə bilirər. Dani-

markalılar, isveçlilər və norveçlilər deyirlər ki, onların dilləri

fərqlidir. Ancaq M.Pey yazır ki, italyan dialektləri Siciliya və Pid-

Фяхряддин Вейсялли. СЕЧИЛМИШ ЯСЯРЛЯР. 3-cü cild

montese arasındakı fərqlər 3 skandinav dili arasındakı fərqlərdən

çoxdur. Rumın və moldavan dilləri eyni olsalar da, onların adları

müxtəlifdir. Bu gün Azərbaycan və Türkiyə türkcəsindən danışılsa

da, onların eyni dil olmaları heç bir şübhə doğurmur. Serb və xorvat

dilləri arasındakı fərq ondan ibarətdir ki, birincinin yazısı kirilldə,

ikincisininki isə latın qrafikasındadır.

Bəzi ölkələrdə müəyyən sahədə bir, başqa sahədə isə tamam

başqa dil işlənir. Məsələn, Lüksemburqda məktəbdə fransız, qəzet

oxuyanda alman, evdə isə alman dilinin yerli Lüksemburq

dialektində danışırlar. Paraqvayda insanlar biznes işlərində ispan,

qalan hallarda isə yerli hindilərin dili olan quarani dilindən istifadə

edirlər. Yunanıstanda da uzun illər məktəbdə katherovusa, ictimai

yerlərdə isə dhimotiki dilindən istifadə edilirdi.

İki və artıq dilli ölkələrdə həmişə dil konfliktləri müşahidə

olunur. Keçmiş sovetlər birliyində bu, müttəfiq respublikalarda adi

hal idi. Belçikada bir şəhərin 3 adı var. Fransızların Liege

adlandıdığı şəhəri danimarkalılar Luik, almanlar isə Lütix kimi

işlədirlər. Flamandriyanın paytaxtı fransızca Bruges (broozsh), daç

dilində Brugge, almanca Brück adlanır. Flamandların çoxluq təşkil

etdiyi Belçikada valonların ağalığı vaxtı parlamentdə və məktəbdə

flamandca və ya daçca danışmaq qadağan idi.

Bəzən naşı adamlar dillərin çətinliyinə və asanlığına görə

fərqli olmasını xüsusi qeyd edirlər. Ancaq bu çətinlik və asanlığı

əsaslandırmaq o qədər də asan olmur. Məsələn, ingilis dilində hal

kateqoriyası yoxdur, fin dilində isə 15 hal vardır, başqa sözlə desək,

bu dildə hər bir isim 15 şəklə düşür: nom., akk, , allativ, inessiv,

komitativ və s. Təsəvvür edək ki, hər bir azərbaycanlı /daş/, /diş/

/duz/ və s. sözlərini 15 halda işədirlər. Dünyada ən geniş yayılmış

ingilis dilində isə ümumi və yiyəlik halları vardır. Birinci sıfır

şəkilçi ilə, ikinci isə /-s/ artırmaqla düzəlir. Bu dildə əvəzlik 3 cür,

(/İ/ (mən), /my/(mənim), /me/(mənə)), feil isə 5 cür (/ride/ (miniklə

getmə), /rides/ (3-cü şəxs təkdə = o, miniklə gedir), /rode/ (həmin

feilin keçmiş zaman – preterit forması), /riding/ ( davamlı indiki

zaman düzəltmək üçün forma) və /ridden/ ( məchul növü düzəltmək

ЫI HİSSƏ

üçün forma) dəyişir. Alman dilində isə feilin 15 forması var: /lesen-

lese, lies, liest, lest, lesen, las, last, lasen, (hat) gelesen, läse, läsen,

läst, läsest, lesend/. Qəribə gəlir, elə deyilmi? Ancaq bu belədir.

Qəribəliklər bununla bitmir. Eyni denotat bir dildə qadın cinsinə

(məs. “şəhər” alman dilində /die Stadt/), onunla genetik cəhətdən

qohum olan rus dilində isə kişi cinsinə aidir: (/qоrоd/). Rus dilində

ismin 12 (tək və cəmdə bütün hallarda), sifətin 16 forması

mövcuddur. İngilis dilində isə sifətin 3 forması vardır: /blond,

blonder (than), blondest/.

Romanlarda /grey/ (boz) sözünün qarşılığı yoxdur. İrlandi-

yanın gəlik dilində /hə/ və /yox/-un qarşılığı yoxdur. Onlar deyirlər

/İ think not// və ya /This is so//. İtalyanlar /qardaş qızı/ və /qız

nəvə/-ni, eləcə də /qardaş oğlu/ ilə /oğlan nəvə/ni fərqləndirmirlər.

Fransız dilində sifət isimdən sonra gəlir: /l`auto rouge/. Ancaq al-

man dilinin təsirilə Raynlandda normal söz sırası işlənir. Gəlik di-

lini başa düşməyənlər Şotlandiyanın dağlıq yerlərində bu diln təsiri

altında müəyyən ifadələr işlədirlər. Yaponlar müəyyən və qeyri –

müəyyən artiklin nə olduğunu bilmirlər. Digər tərəfdən, yaponlar

isimlərin tək və cəmini fərqləndirmirlər. Onlar həmçinin gələcək

zaman deyilən şey tanımırlar. Onlar /Tokyo e yukimasu// deyəndə

həm /Tokiyoya gedirəm/, həm də /Tokiyoya gedəcəyəm// ifadə

edirlər. Əlbəttə, burada kontekst köməyə gəlir. Digər tərəfən, yapon

cümlələrinin yarısı mübtədasız olur.

Yunan dilində ümumi ünsiyyətə xidmət edən 70-ə yaxın jest

var. Məsələn, sol əli çənəyə söykəyir, gözün birini bağlayır, o biri

göz orta məsafəyə baxır, o biri əli isə o yan – bu yana yelləyirlər,

bununla da ?Mən bilmirəm ki, buna nə edim?

Dünyanın 6500 dilində bütün bu “bədən dili”lə bağlı işarələri

hesablaya bilərikmi? Bəzi ölkələrdə 2-3 dil (Belçika), bəzilərində

isə (Kamerun, Papua, Yeni Qvineya və s.) 100-ə qədər dil vardır.

Hindistan 1600 dil və dialektlə, yəqin ki, dünyada liderdir.

Bəzi dillər var ki, onlar kreol dillərə çevrilir, absorpsiyaya

uğrayr və amalqamlaşır. Şotlandlar /Take the here//, /Bring that

here// və ya /İ am seeing you// /İ see you// əvəzinə işlədirlər. Hol-

Фяхряддин Вейсялли. СЕЧИЛМИШ ЯСЯРЛЯР. 3-cü cild

landiya ilə Qərbi Almaniya, Şimali Almaniya ilə Danimarka əhalisi

bir -birilərinə öz həmvətənlilərindən yaxşı başa düşürlər. Kolumb

yeni dünyanı kəşf edəndə orada 1000 dil vardı, hazırda onlardan

Dillər daim dəyişməkdədir. Ən az dəyişən dil island dilidir.

Belə ki, islandlar minillik tarixi olan saqaları asanlıqla oxuya bilir-

lər. İngilis dili ən çox dəyişikliyə uğrayan dildir. Özü də həm lek-

sikonda, həm də sintaktik səviyyədə bu dəyişikliklər aydın hiss olu-

nur. Ancaq ingilis orfoqrafiyası bu dəyişiklikləri qəti nəzərə almır.

Dünyanın dil xəritəsinə nəzər salsaq görərik ki, bəzi ölkələrdə dil

mənzərəsi çox rəngarəngdir. Məsələn, İsveçrədə 4 dil rəsmi dildir

(alman, fransız, italyan və retroroman). Bu axırıncı sərt qışı və nadir

coğrafiyası olan şərqdə St.Mori, Davos və Klosters kimi təcrid

olunmuş gözəl yerlərdə işlənir. Retroroman dilinin 5 variantı mə-

lumdur. Sutselvadan olanlar “vagned na qua”(gəl bura) deyirsə, baş-

qa dərədən olanlar həmin ifadəni “vegni neu chen” kimi işlədirlər.

Başqa yerlərdə isə eyni cür danışıb katolik və protestant olmasına

rəğmən fərqli yazırlar.

Alman dili (Almaniya, Avstriya, İsveçrə, Rumıniya, Fransa,

Macarıstan, Rusiya, Kazaxstan, Polşa, Belçika və s.) ədəbi dildən

kənar çətin başa düşülən milli dil və dialektləri əhatə edir, onlar

fərqli leksikonla və sintaktik strukturlarla səciyyələnir. Hətta bir öl-

kə daxilində-Almaniyanın Bavariya dialektində “Samstag” (şənbə),

Berlində “Sonnaband”, su borusunu təmir edənə “Spengler”, Ber-

lində isə “Klempner” deyirlər.

İtalyan dili də çox qəribəliklərlə səciyyələnir. Məlumdur ki,

milli dil kimi Florensiya və Tuscan dialektləri formalaşıb. 1979-cu

ildə ölkə əhalisinin 5 %-i həmin dialektdə danışırdı. Keçmiş

sovetlər birliyində 149 dil vardı. Əhalinin yarısı öz dilində danışırdı,

çoxu heç ruscanı bilmirdi. Vatikanın rəsmi dili latın dilidir. Hazırda

dünya miqyasında dəyərlərin yenidən qiymətləndirilməsi, elm və

texnikada paradiqmlərin dəyişməsi müşahidə olunur. Bunun da əsas

səbəbi dünyada sürətlə gedən qloballaşmanın həyatımızın bütün

sahələrinə sirayət etməsidir. Başqa sözlə desək, BMT-nin baş

ЫI HİSSƏ

qərargahının yerləşdiyi Nyu Yorkdan tutmuş Şərqin ən ucqar

nöqtəsi olan Tokiyoya qədər bütün planetimizdə eyni və ya oxşar

ssenariya ilə təkrar olunan siyasi, mədəni, ticari və iqtisadi proseslər

gedir. Hər hansı bir yenilik sürətlə bütün dünyaya yayılır və

hamının gündəlik işlətdiyi avadanlığa çevrilir. Bu proseslərin əsl

daşıyıcısı dildir. Dildə yeni texnologiyalar və onlardan istifadə

qaydaları yaranır, özü də bu, bir qayda olaraq, ingilis dilində olur,

sonra başqa dillərə tərcümə olunur və onlar tezliklə dünyada bütün

insanların mənəvi sərvətinə çevrilir. Bu gün artıq texnoloji

yenilikləri başqa dillərə tərcümə etməyə etiyac da qalmır. Yeni

kəşflər və ixtiralar bir dildə, ingilis dilində yaranır və bütün dün-

yaya yayılır. Hətta öz müqavimət gücünə, struktur və sistem

xüsusiyyətlərinə görə ingilis dilindən geri qalmayan, bu yaxınlara

qədər imperiyaların və superdövlətlərin dili olmuş rus, alman,

fransız, ispan və s. dillər də texniki təlimatların və sənədlərin

tərcüməsinə ehtiyac duymur. Dünya monodillilik istiqamətində

durmadan sürətlə irəliləyir.

Bu gün mədəni olmaq istəyən, başqa xalqların nümayən-

dələrilə tez və maneəsiz əlaqə yaratmaq istəyən hər kəs ingilis

dilində danışmağı üstün tutur. Dünya forumlarının və təşkilatlarının

keçirdikləri bütün tədbirlərdə işlək dilin ingilis dili olması arzu

edilir. Bəzən etika xatirinə və ya hörmət əlaməti olaraq forum və

simpoziumların keçirildiyi ölkənin dilini də işlək dil kimi göstə-

rirlər. Ancaq bu elə bir səmərə vermir. Çünki hər hansı bir yeni

ideyanın dünya miqyasına çıxması üçün həmin ideyanın qlobal

dildə şərh olunmasını ehtiva edir. Əks təqdirdə ideya məhəlli sədləri

aşıb keçə bilməz.

Dünyada qlobal dil məsələsi iki mühüm etirazla müşayət

olunur. Bir tərəfdən bu, dil imperializmi qorxusunu yaradır.

Doğrudan da, danimark alimi R.Filipsonun yazdığı kimi, linqvistik

imperializm bu gün bəşəriyyət üçün ən ciddi təhlükə törədən bir

məsələdir. Bu alimin özü çoxdillidir, özü də ingilis dilinin ikinci dil

kimi işləndiyi Danimarkda yaşayır. Lakin onun məşhur “Linqvistik

imperializm” kitabı məhz İngiltərədə iki dəfə çapdan çıxıb (Oks-

Фяхряддин Вейсялли. СЕЧИЛМИШ ЯСЯРЛЯР. 3-cü cild

ford, 1992, 1993). Bu faktın özü onu göstərir ki, dili beynəlxalq dilə

çevrilmiş İngiltərənin özü belə linqvistik imperializmin geniş vüsət

almasından narahatdır. İkinci etiraz isə milli azlıqların qlobal dil

siyasətinə qarşı çıxmaları ilə bağlıdır. Məlum olduğu kimi,

Avropada Norveç, İsveç, Danimarka, İsveçrə və s. kimi iqtisadi cə-

hətdən inkişaf etmiş ölkələrdə demoqrafik vəziyyət çox ağırdır. Bu

ölkələrdə əhalinin artımı yox dərəcəsindədir. Digər tərəfdən, bu

ölkələrin gəncləri amerikan və ingilis təsirlərinə məruz qalaraq öz

mədəniyyələrini və dillərini unutmaq üzrədirlər. Elə bu qayğının

nəticəsi idi ki, 1975-ci ildə Helsinki şəhərində 35 ölkənin toplandığı

Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq forumunun son sənədini

yuxarıda adlarını çəkdiyimiz və digər ölkələrin nümayəndələri o

sənədin onların dilində də tərtib olunmayacağı təqdirdə onu imzala-

maqdan imtina etmişdilər. Deməli, bütün Avropa səviyyəsində baş

verə biləcək dil qloballaşmasının qarşısı alındı.

Qeyd edək ki, beynəlxalq səviyyədə qlobal dil siyasətinə qarşı

təkcə sayca az olan millətlərin nümayəndələri mübarizə aparmırlar.

Sayca yüz milyonlarla adamların danışdığı alman, fransız, ispan, rus

və s. dillərin təmsilçiləri də bu mübarizəyə qoşulduqlarını elan

Oxşar vəziyyəti biz öz respublikamızda da müşahidə edirik.

Əvvəllər bizim rus dilini bilməyimiz tələb olunurdu. Hətta rus dili

ikinci ana dilimiz elan olunmuşdu. Müstəqilliyimiz bərpa olunandan

sonra bizdə ciddi təbəddülatlar yarandı.

Beləliklə, müasir dövrdə millətlərin qarşılıqlı ünsiyyətndə dil

faktoru mühüm rol oynayır. Özü də dünya miqyasında xalqlararası

mədəni, iqtisadi, ticari və s. əlaqələrin inkişafında qlobal dil

problemi çox böyük aktuallıq kəsb edir.

ADU. “Dil və ədəbiyyat” jurnalı. Bakı, 2012, s.20-26.