Kİ FİLİali

Müasir Azərbaycan dili

167
sözdən ibarət olan cümlələr də vardır. Məsələn, Səhərdir.
İstidir. və s.
Cümlə qurularkən sözlər həm məna, həm də
qrammatik cəhətdən bir-biri ilə əlaqələnir, biri digərini
aydınlaşdırır, izah edir. Məsələn, Nuru iki ildən sonra
müəllim olacaq.- cümləsində (Nuru müəllim olacaq
iki ildən sonra) sözlər
bir-biri ilə məna və qrammatik cəhətdən əlaqələnmişdir.
Cümlənin əmələ gəlməsində əsas vasitələrlə yanaşı,
yardımçı vasitələrdən: xitablar, ara sözlər, həmçinin köməkçi
nitq hissələrindən də istifadə olunur. Məsələn, Bahar,
istəklimsən, başdan, binadan, Ən gözəl qızısan sən təbiətin.
(S.Vurğun) Dövlətliyik, əlbəttə, şərafət də bizimdir.
(M.Ə.Sabir) Bu cümlələrdə bahar və əlbəttə sözləri uyğun
olaraq xitab və ara söz kimi işlənməklə cümlədəki digər
sözlərlə yalnız məna əlaqəsinə girmişdir.
Cümlə üçün dörd mühüm əlamətin varlığı vacibdir.
Bitkinlik, predikativlik, bitmə intonasiyası, modallıq. Bu
əlamətlər vəhdət təşkil edir və sözlərin, söz birləşmələrinin
cümləyə çevrilərək fikir ifadə etməsində həlledici rol
oynayır.
1. Cümlə üçün əsas əlamətlərdən biri bitmiş fikir
ifadə etməsidir. Lakin cümlənin bu xüsusiyyəti nisbi xarakterli
olub, həmişə özünü doğrultmur. Bəzən fikri ifadə etmək üçün
bir cümlə deyil, bir-biri ilə rabitəli əlaqədə olan cümlələrdən
istifadə olunur. Həmin cümlələrin hər biri nəzərdə tutulan fikrin
müəyyən hissəsini ifadə etməklə bir-biri ilə əlaqələnir və bütöv
bir fikir bu cür rabitəli cümlələr toplusu vasitəsi ilə ifadə
olunur. Rabitəli şəkildə əlaqələnən bu cümlələr bir-birindən
şifahi nitqdə intonasiya ilə, yazıda nöqtə və ya nöqtə
hüququnda durğu işarələri ilə (sual işarəsi, nida işarəsi,
üç nöqtə və s.) sərhədlənir.
“Biz cümləni mətndən ayırmaqla da mənasını dərk
edə bilərik. Bu, cümləni təşkil edən sözlərdən alınan
Gülarə Abdullayeva

168
mənadır. Lakin cümlənin həqiqi məzmunu yalnız mətn
daxilində düzgün anlaşıla bilər. Cümlənin ayrılıqda ifadə
etdiyi ümumi məna potensial sintaksisin tədqiq obyektidir,
mətnin gedişindən başa düşülən məzmunu isə aktual
sintaksisin obyekti olub, söyləmin ifadəsinə xidmət edir.
Fikrin bitməsi, qurtarması, tamamlanması makromətnlərdə
mümkündür”. (4, səh. 77)

Cümlə müəyyən bir fikrin ifadəsinə ehtiyac olanda
yaranır.

2.Cümləyə məxsus əlamətlərdən biri də predikativlikdir.
Predikativlik dedikdə müəyyən vasitələrdən (hal şəkilçiləri,
qoşmalar, bağlayıcılar, ədat, modal sözlər və bütün digər
qrammatik vasitələr) istifadə etməklə subyekt-predikat
əsasında müəyyən iş, hal, hərəkət, hadisə və ya hökm haqqında
məlumatın verilməsi başa düşülür. Predikativliyin əsas
daşıyıcısı xəbərdir. Buna görə də çox zaman predikativliklə
xəbər qarışdırılır və eyniləşdirilir. Cümlədə predikativliyin
təmin olunması üçün mübtəda və xəbər əlaqəsi vacibdir. Bu
zaman xəbər müəyyənləşdirən, mübtəda isə müəyyənləşən tərəf
kimi çıxış edir. Bu iki cümlə üzvünün bir-biri ilə əlaqələnməsi
nəticəsində fikir ifadə edilir. Xəbər, zaman, şəxs, modallıq
əlamətləri predikativliyin yaranmasına, sözün, söz

birləşməsinin cümlə şəklində formalaşmasına səbəb olur.
Predikativlik sözlərin varlıq haqqında müəyyən
məlumat verməsi deməkdir. Burada fikir ya təsdiq, ya
inkar edilir, ona münasibət bildirilir, müəyyən hadisə
haqqında məlumat vermək və ya məlumat almaq və s.
nəzərdə tutulur. Predikativlik sözlərin müəyyən qaydada
düzülüşündən və müəyyən qrammatik üsullarla

əlaqələnməsindən meydana gəlir; burada modallıq, zaman
və şəxs kateqoriyaları əsas rol oynayır. Bu kateqoriyalar
dildə danışanın həqiqətə münasibətini bildirir və
predikativliyin yaranmasında birinci dərəcəli rol oynayır.

Müasir Azərbaycan dili

169

3. Cümlənin mühüm əlamətlərindən biri də
intonasiyadır. Eyni bir söz və ya söz birləşməsi bitmə
intonasiyası qazanmaqla cümləyə çevrilə bilər. Predikativliyin
də ifadə olunması bilavasitə intonasiya ilə əlaqədardır.
Məsələn, Payızın ortaları. Şaxtalı bir qış gecəsi. Dənizin
kənarı. və s. kimi cümlələr məhz söz birləşmələrinin bitkin
intonasiya qazanması hesabına yaranmışdır.
Şifahi nitqdə hər bir cümlə intonasiya ilə müşayiət
olunur. İntonasiyasız cümlə olmaz. Cümlənin bitkinləşməsi,
predikativliyin yaranmasında intonasiyanın rolu əvəzsizdir.
Bunun üçün digər vasitələr olduqda da intonasiya özünü
göstərir. Cümlənin hansı məqsədlə işlənməsindən asılı olaraq
intonasiya da fərqli şəkildə müşahidə olunur. Adi intonasiya
ilə tələffüz edilən cümlələrdə ton tədricən yüksəlir,
xəbərdən əvvəlki söz məntiqi vurğulu deyilir və ton tədricən
alçalır. Digər cümləyə keçməzdən əvvəl bir qədər fasilə edilir.
Bu fasilə həmin cümlələr arasında sərhəd rolunu oynayır.
Predikativliyin
tamamlanmasında mühüm

əlamətlərdən biri də cümləyə məxsus intonasiyanın iştirak
etməsidir.
4. Cümlənin əsas əlamətlərindən biri də
modallıqdır. Hər bir cümlə müəyyən bitmiş bir fikir ifadə
etməklə yanaşı, həmin fikrin həqiqətə münasibətini də
göstərir. Buna görə də predikativlik və intonasiya kimi,
modallıq da cümlənin daimi əlamətlərindən hesab olunur.
Bəzi cümlələrdə heç bir əlavə münasibət olmadan
müəyyən fikir ifadə edilir. Həmin fikir həqiqətə uyğun bir
hadisəni ifadə etdiyindən, modallıq zəifləyir və özünü xüsusi
şəkildə göstərə bilmir. Məsələn, Bayırda itlər bir ağız hürüb
susdular.(İ.Şıxlı) Sonra bacadan atılan birinci güllə ağ
samovarın başındakı iri, güllü çaydana dəyib bomba kimi
partladı. (İ.Əfəndiyev)
Cümlədə modallıq müxtəlif vasitələrlə ifadə oluna
bilər. Bəzən bu, xüsusi sözlər vasitəsilə daha da
Gülarə Abdullayeva

170
qüvvətləndirilir və yeni məna çalarlıqları kəsb edir.
Məsələn, Namərd Bəhram yazıq qızı öldürdü. (C.Cabbarlı) Kür
qırağının əcəb seyrəngahı var, Yaşılbaş sonası, hayıf ki,
yoxdur. (M.P.Vaqif)
Azərbaycan dilində, demək olar ki, hər bir cümlədə
modallıq olur. Bu o deməkdir ki, hər bir cümlədə
obyektiv aləmə məxsus bu və ya digər hadisə haqqında
məlumat verilməklə, həmin hadisəyə, danışanın söylədiyi
fikrə münasibət də bildirilir. Yəni hər bir cümlə həm
kommunikativ, həm də ekspressiv funksiya daşıyır.
Modallığın mühüm ifadə vasitələri modal sözlərdir. Modal
sözlərlə yanaşı, müxtəlif söz və ifadələrin birləşməsi
əsasında çoxlu modal konstruksiyalar yaratmaq mümkündür.
Modallıq obyektiv və subyektiv olmaqla da
fərqlənir. Obyektiv modallıq verilən məlumatın obyektiv
reallıqla əlaqəsi, münasibətidir, yəni nə barədə danışılırsa,
indiki, keçmiş və gələcək zamanda onun reallığı düşünülür.
Belə cümlələrdə baş verən hadisələr, irəli sürülən hökmlər
reallığa tam uyğun olduğundan, modal sözlərin iştirakına
ehtiyac duyulmur. Məsələn, Xanmuradın dəstəsi getməmişdi
ki, qaçaq Məşədi Təhməzin dəstəsi gəldi. Bu, uzunsaqqallı,
ortaboylu bir qoca idi. Başı azca əsirdi, diaqonal çuxasının
altında iki patrondaş bağlamışdı. Ayaqlarında qısaboğazlı
çəkmə, başında iri, tüklü papaq vardı. (İ.Əfəndiyev)-
cümlələrində obyektiv reallığa tam uyğun olan fikirlər öz
ifadəsini tapmışdır.
“Subyektiv modallıq isə qeyri-real, arzu olunan,
mümkün ola bilən, tələb olunan hadisələrə münasibətlə
bağlı modallıqdır”.(4, səh.80) Məsələn, Dəlib deşir ürəyi dərd
ürəkdə qalanda, Dərdləşmək gözəl işdir, dərdini duyan ola,
Ürəyindən keçəni gözlərindən oxuyan, Sənə ömrünü verib,
vaxtını qıyan ola.(Z.Yaqub) Real, obyektiv modallıq
müəyyən zamanla – keçmiş, indiki və ya gələcək zamanla
bağlı olur. Obyektiv modallıqda morfoloji zamanla

Müasir Azərbaycan dili

171
sintaktik zaman əksərən uyğun olur, lakin bəzən danışıq
üsulunda uyğun olmaya da bilər. Məsələn, Gələn ay mən
Moskvaya yola düşürəm.
Subyektiv modallıq danışanın verdiyi məlumata
münasibəti olub, müxtəlif səpkidə ola bilər. Yəni danışanın
cümlədə ifadə olunan fikrə qəti və ya şübhəli münasibəti,
həmin fikirlə razılaşıb-razılaşmadığı və s. öz ifadəsini tapa
bilər. Məsələn, Görünür, baş verən hadisələr, yəqin ki,
anasının sözləri ona təsir etmişdi. (İ.Şıxlı) Obyektiv modallıq
cümlənin ümumi məzmunu ilə, subyektiv modallıq isə
onun ayrı-ayrı hissələri ilə bağlı olur.

Sintaktik əlaqələr

Tabelilik əlaqəsi ilə bağlanan birləşmələrdə isə sözlərdən biri müstəqil, digəri isə asılı olur.

Müstəqil söz asılı sözü özünə tabe edir. Asılı söz isə müstəqil sözə tabe olur və onu müəyyən

cəhətdən izah edir.

Sintaktik əlaqə

Tabelilik əlaqəsi

Tabesizlik əlaqəsi

Məna əlaqəsi

Müstəqil sözə tabeedici söz, asılı sözə isə tabe söz deyilir. Tabelilik əlaqəsi cümlənin ayrı-

ayrı üzvləri, söz birləşmələrinin, tabeli mürəkkəb cümlənin tərəfləri arasında, o cümlədən,

mübtəda ilə xəbər, təyinlə təyinolunan, tamamlıqla xəbər və zərfliklə xəbər arasında olur.

Qoşmalarla onun qoşulduğu sözlər arasında da tabelilik əlaqəsi olur.

Azərbaycan dilində tabelilik əlaqələsiin üç növü vardır:

Uzlaşma əlaqəsi sintaktik əlaqənin elə bir formasıdır ki, bu zaman tabe söz tabeedici

sözün qrammatik əlaqələrini qəbul edir, onun formasına düşür. Bu əlaqə növü ilə bağlanan

sözlərin hər ikisi eyni qrammatik formada olur. Əsas tərəfin tələbi ilə asılı tərəfin şəxsə və

kəmiyyətə görə uyğunlaşmasına uzlaşma əlaqəsi deyilir. Uzalşma əlaqəsi aşağıdakı hallarda

Biz gəldi-gedərik, sən yaşa dünya. (

II növ təyini söz birləşmələrinin tərəfləri arasında: elektrik sobası, qəbul otağı və s.

III növ təyini söz birləşmələrinin tərəfləri arasında:

sərginin eksponatları, Xatirənin arzusu

Uzlaşma əlaqəsində əsas söz birinci, asılı söz ikinci olur. Mənsubiyyət və şəxs şəkilçiləri

uzlaşma əlaqəsinin əsas göstəriciləridir. Azərbaycan dilində mübtəda ilə xəbər arasında şəxsə

görə uzlaşma həmişə gözlənilir, lakin kəmiyyətə görə uzlaşma pozula da bilər.

Xəbərin mübtəda ilə kəmiyyətə görə uzlaşması birinci və ikinci şəxsin tək və cəmində

Mən yazıram, sən yazırsan, biz yazırıq, siz yazırsınız.

Yəni mübtəda təkdə

olursa, xəbər də təkdə olur, mübtəda cəmdə olursa, xəbər də cəmdə olur.

Azərbaycan dilində üçüncü şəxsdə xəbər mübtəda ilə kəmiyyətə görə uzlaşa da bilər,

uzlaşmaya da bilər. Bu, aşağıdakı qaydada olur:

İnsan anlayışı bildirən mübtəda üçüncü şəxsin təki ilə ifadə olunduqda xəbər həmişə üçüncü

şəxsin təkində olur:

Tahir soruşdu,

Gülşən cavab verdi

İnsan anlayışı bildirən mübtəda üçüncü şəxsin cəmi ilə ifadə olunduqda xəbər mübtəda ilə

kəmiyyətə görə uzlaşa da bilər, uzlaşmaya da bilər: Qızlar rəqs edir. Qızlar rəqs edirlər.

Mübtəda digər canlı varlıqlara aid sözlə ifadə olunduqda xəbər mübtəda ilə uzlaşa da bilər,

uzlaşmaya da bilər:

Atlar, öküzlər kotana güc vurur,

Gah yeriyir, gah yıxılır, gah durur. (M.Ə. Sabir)

Quşlar uçub dəstə-dəstə gedirlər.

Mübtəda cansız əşyalara aid sözlə ifadə olunduqda xəbər mübtəda ilə kəmiyyətə görə

Çiçəklər saraldı. Bütün qəzetlər “Xocalı soyqırımı”ndan yazırdı.

Uzlaşma əlaqəsi II növ təyini söz birləşmələrinin tərəfləri arasında yalnız üçüncü şəxsdə

Sinif otağı, pəncərə şüşəsi, dərs jurnalı və s.

III növ təyini söz birləşmələrinin tərəfləri

arasında bütün şəxslərə

görə uzlaşma olur:

Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, mübtəda ilə xəbər arasında şəxsə görə uzlaşma daimidir.

Lakin istisnalar da var. Xəbər şəxs əvəzlikləri ilə ifadə olunduqda şəxsə görə uzlaşma pozula

Oxuyan mənəm, danışan bizik, bu mənəm, o sənsən və s.

Xəbərin həmcins mübtədalarla şəxsə və kəmiyyətə görə uzlaşması

Xəbərin həmcins mübtədalarla şəxsə və kəmiyyətə görə uzlaşması aşağıdakı şəkildə olur:

Həmcins mübtədaların biri birinci şəxs (mən, biz), digəri ikinci (sən, siz) şəxs əvəzliyi ilə

ifadə olunarsa, xəbər birinci şəxsin cəmində

Sən də, mən də bu işin içindəyik

Həmcins mübtədaların biri birinci (mən, biz), digəri isə üçüncü şəxs əvəzliyi ilə (o, onlar)

ifadə olunarsa, xəbər birinci şəxsin cəmində olur:

Həmcins mübtədaların biri birinci (mən, biz), digəri isə ikinci (sən, siz) və üçüncü şəxs

əvəzliyi ilə (o, onlar) ifadə olunarsa, xəbər birinci şəxsin cəmində olur:

Sən, mən və o bu işə

tam cavabdehik.

Həmcins mübtədaların biri ikinci (sən, siz), digəri üçüncü şəxs əvəzliyi ilə (o, onlar) ifadə

olunarsa, xəbər ikinci şəxsin cəmində olur:

Sən və Gülçin bu məsələdə haqlı deyilsiniz.

I şəxs + II şəxs = I şəxs cəm

I şəxs + III şəxs = I şəxs cəm

I şəxs + II şəxs + III şəxs = I şəxs cəm

II şəxs + III şəxs = II şəxs cəm

Həmcins mübtədalar yalnız üçüncü şəxslərdən ibarət olarsa, xəbər həmişə üçüncü şəxsdə

Kərim, Şəfaqət, Arzu tələbədirlər.

Həmcins xəbərlərin mübtəda ilə şəxsə və kəmiyyətə görə uzlaşması

Həmcins xəbərlərin mübtəda ilə şəxsə və kəmiyyətə görə uzlaşması aşağıdakı kimidir:

Həmcins feili xəbərlər birinci və ya ikinci şəxsdə olan (tək və cəm) mübtədaya aiddirsə,

əvvəlinci xəbərlərdə bu əlamətlər atılır, sonuncu xəbərdə isə şəxsə və kəmiyyətə görə

Mən həm oxuyur, həm də işləyirdim.

Mübtəda üçüncü şəxsin cəmi ilə ifadə olunarsa, həmcins feili xəbərlər mübtəda ilə şəxsə

görə həmişə uzlaşır, kəmiyyətə görə isə yalnız sonuncu həmcins xəbər uzlaşır:

Onlar səliqə

ilə ölçür, biçir, sonra kəsirdilər.

Həmcins ismi xəbərlərdə bütün şəxslər üzrə şəxs və kəmiyyət şəkilçiləri yalnız sonuncuda

Fidan çox yaraşıqlı, gözəl və nəzakətlidir.

İdarə əlaqəsi

Əsas sözün tələbi ilə asılı sözün ismin adlıq halından başqa digər hallarına düşməsinə

idarə əlaqəsi deyilir. Uzlaşma əlaqəsindən fərqli olaraq, burada əsas tərəf asılı tərəfi öz formasına

uyğunlaşdırmır, yəni birləşmənin tərəfləri eyni qrammatik formada olmur. Dilimizdə idarə

əlaqəsi, əsasən, hal şəkilçiləri vasitəsilə yaradılır.

Asılı tərəf hal şəkilçisi qəbul etmiş hər hansı bir nitq hissəsi ilə ifadə olunur:

şəhərə çıxış,

gəmidə hadisə, jurnaldan oxumaq, kitabları sevən, yuvadan çıxaraq və s.

Buraya substantivləşmiş sözlər də daxildir:

gözələ baxmaq, şücaətlisini mükafatlandırmaq və

Birləşmənin əsas tərəfi isə əsasən fel və qoşmadan ibarət olur:

kəndə gələndə, buna əsasən,

sənə görə və s.

İdarə əlaqəsi digər sintaktik əlaqələrə nisbətən daha geniş yayılıb. İdarəedici sözlər

cümlədəki digər sözlərin əksəriyyətini öz ətrafına toplaya bildiyi üçün idarə əlaqəsi sözlərin

və söz birləşmələrinin bir-birinə bağlanmasında mühüm rol oynayır.

İdarə əlaqəsinin iki növü var:

Feillərlə idarə.

Adlarla idarə.

Feillər adlıq haldan başqa ismin bütün hallarını idarə edir. Adlarla idarə zamanı isimlər

isim, sifət, say, əvəzlik, zərf və qoşmalarla idarə oluna bilir.

Adlıq hal yalnız qoşmalarla idarə olunur:

müəllim kimi, tələbə üçün, Şərif qədər və s.

Yiyəlik hal isim, əvəzlik, məsdər və substantivləşmiş hər hansı sözün tələbinə görə işlənir:

sənin masan, çörəyin hamısı, qızın oxumağı, sümüyün sınığı, dabankeşin ikisi və s.

Yönlük hal, əsasən feil, bəzən isim, sifət, say və zərflərin tələbinə görə işlənə bilir:

çıxdı, yerə düşmək, şəhərə gələn, yuxuya gedib, insana sevgi, həyata bağlı, ona istidir, bizə yaxın

Təsirlik hal yalnız feil və feildən əmələ gəlmiş sözlərlə əlaqə yaradır:

sərəncamı imzaladı,

suyu içmək, kitabı oxuyan, qapını açanda və s.

Yerlik hal başqa hallara nisbətən zəif idarə olunur, feil, isim, sifət, sayların tələbinə görə

dükanda işləyir, çayda çimmək, kənarda dayanan, yerdə oturu, məktəbdə tədbir,

kənddə çoxdur və s.

Çıxışlıq hal əsasən feil, bəzən isim, sifət, sayların tələbinə görə işlənə bilir:

yoldan çıxdı,

kənddən gəlmək, kitab alan, küçədən keçəndə, Səlimədən məktub, səndən xəbərsiz, ondan bilikli,

beşdən üçü, ondan uzaq və s.

İdarə əlaqəsi II və III növ təyini söz birləşmələrinin tərəfləri arasında da qeyd olunur.

təyini söz birləşmələrinin tərəfləri arasında həm uzlaşma, həm də idarə əlaqəsi vardır.

birləşmələrində idarə əlaqəsi ikinci tərəfin birinci tərəfi özünə tabe etməsi və birinci tərəfin

qeyri-müəyyən yiyəlik halda işlənməsi ilə izah olunur:

Kənd uşaqları bulaqdan su gətirmək

III növ təyini söz birləşmələrinin tərəfləri arasında da həm uzlaşma, həm də idarə əlaqəsi

vardır. Uzlaşma əlaqəsinə görə hər iki tərəf eyni qrammatik formada olur. İdarə əlaqəsində isə

ikinci tərəf birinci tərəfi özündən asılı edir, onun müəyyən yiyəlik halda işlənməsini tələb edir:

Azərbaycan dilində qoşmalar da idarə edir. Onlar isim, əvəzlik, məsdər və substantivləşmiş

sözlərlə işlənərək qoşulduqları sözləri ismin bu və ya digər halında olmasını tələb edir. Qoşmalar

ismin təsirlik və yerlik hallarından başqa digər (adlıq, yiyəlik, yönlük və çıxışlıq) hallarında

olan sözlərlə əlaqəyə girir:

Aydın kimi, Şərəf üçün, Solmaz qədər, sənin kimi, bizim üçün, onlar

qədər, evə kimi, məktəbə qədər, şəhərəcən, bundan başqa, sizdən savayı, ikisindən qeyri, bizdən

ötrü, şənlikdən sonra və s.

Yanaşma əlaqəsi

Yanaşma tabelilik əlaqəsinin ən sadə formasıdır. Bu əlaqə formasında sözlər arasında

sintaktik əlaqə heç bir şəkli əlamətlərin iştirakı olmadan yaranır, yəni birinci tərəf öz şəklini

dəyişmədən ( heç bir qrammatik şəkilçi qəbul etmədən) ikinci – əsas tərəfə yanaşır. Asılı tərəf

yanaşdığı əsas tərəfdən əvvəl gələrək onu müxtəlif cəhətdən izah edir. Əsas tərəf də birinci tərəfi

özünə tabe edərək onu heç bir dəyişikliyə uğramağa qoymur:

yaxşı müəllim, çalışqan tələbə,

qayğıkeş insan və s.

Birləşmənin növü

Sintaktik əlaqə növü

Feli birləşmələr

Yiyəlik hal

II növ TSB, III TSB

Qeyri-təyini s.b

Feli birləşmələr

Təsirlik hal

Feli birləşmələr

Qeyri-təyini s.b

Feli birləşmələr

Çıxışlıq hal

Qeyri-təyini s.b

Feli birləşmələr

Yanaşma əlaqəsi ilə düzələn birləşmələrdə əsas tərəf başqa sözlərlə əlaqə girir və dəyişə

yaxşı müəllimin tələbəsi , çalışqan tələbəyə diqqət , igid döyüşçünü qarşılamaq və s.