Firmanın iqtisadiyyatı

Rəqabət mühitinin öyrənilməsi və rəqiblərin analizi Müdafiə strategiyaları Əks-hücumla müdafiə strategiyası HÜCUM EDƏN (4) ƏKS-HÜCUMLA MÜDAFİƏ OLUNAN Lider ona hücum edənlə tam mərkəzdə qarşılaşır, lakin onun cinahına zərbə endirir. Yaxud da geri çəkilərək rəqibi içəriyə çəkərək onu qısqaca alır. [email protected] com / www. namigbay. com

Marketinqin dar Olunmas Rqabt mhitinin yrnilmsi v rqiblrin

Rəqabət mühitinin öyrənilməsi və rəqiblərin analizi “. . . Mən atamı ötmüşəm, məni ötür övladım. Bu belə də olmalı, axı dünya fırlanır. . . ” (Bəxtiyar Vahabzadə) [email protected] com / www. namigbay. com

Rəqabət mühitinin öyrənilməsi və rəqiblərin analizi İstənilən bazarın inkişaf etməsini təmin edən əsas şərt – rəqabətdir! Və hər bir bazarın öyrənilən ən vacib elementi də məhz rəqiblərdir. Məhz bazardakı rəqabət mühitini təhlil edərək şirkət hər hansı bazarda varlığını sürdürə, bazardan imtina edə və ya yeni bazara girə bilər. General Electric-in bazar cəlbediciliyi / müəssisənin mövqeyi modelini əks etdirən matrisa buna bariz nümunədir [email protected] com / www. namigbay. com

Rəqabət mühitinin öyrənilməsi və rəqiblərin analizi General Electric-in bazar cəlbediciliyi / müəssisənin mövqeyi modeli Bazarın cəlbediciliyi Müəssisənin mövqeyi Güclü Orta Zəif Yüksək Çox cəlbedici Cəlbedici Mümkün Orta Cəlbedici Mümkün Uzaqlaşılmalı Zəif Mümkün Uzaqlaşılmalı [email protected] com / www. namigbay. com

Rəqabət mühitinin öyrənilməsi və rəqiblərin analizi Ümumiyyətlə rəqabətə 3 cür baxış var: Şaquli rəqabət Eyni dağıtım kanalının müxtəlif səviyyə iştirakçılarının rəqabəti (topdançı, xırda pərakəndəçi, supermarket və s. ) [email protected] com / www. namigbay. com

Rəqabət mühitinin öyrənilməsi və rəqiblərin analizi Eyni dağıtım kanalının eyni səviyyə iştirakçılarının rəqabəti Üfüqi rəqabət (məsələn, supermarketlər arasındakı rəqabət və s. ) [email protected] com / www. namigbay. com

Rəqabət mühitinin öyrənilməsi və rəqiblərin analizi Çarpaz rəqabət Məhsulun topdançılar, pərakəndəçilər vasitəsiylə satışından əlavə şirkət öz firma mağazasını açır və öz mallarını bu mağaza vasitəsilə də satır. (Bakı Şərab Zavodu, “Çinar” Soyuducuları Zavodu, “Səba”, “Sevimli Dad” və s. ) [email protected] com / www. namigbay. com

Rəqabət mühitinin öyrənilməsi və rəqiblərin analizi Rəqabət mübarizəsində rəqiblərin uğur səbəbləri: Nəqliyyat. Logistka üstünlüləri (istehsal yerinin yaxınlığı, anbar imkanları, avtoprak və s. ) Proteksionizm üstünlükləri (idxal-ixrac zamanı) Güclü personalı Aşağı qiymət Məhsulun (xidmətin) keyfiyyəti Çeşid üstünlüyü Bazarın bölüşdürülmə səviyyəsi (oliqopoliya) Ucuz başa gəlməsi (aşağı maya dəyəri) Qlobal brend olması (və ya olmaması) Marketinq Kommnikasiyalarındakı üstünlük Patent üstünlüyü [email protected] com / www. namigbay. com Distribüsiya üstünlüyü Rəqiblərin siyasi qərarlara təsir imkanları (lobbiçlik)

Rəqabət mühitinin öyrənilməsi və rəqiblərin analizi Ümumiyyətlə, əksər bazarlar bazar iştirakçıları arasında bu qaydada bölünür: 40% 30% 20% 10% bazar lideri (iqtidar) bazar iddiaçıları (müxalifət) bazar ardıcılları (bitərəf) bazar acları (iddiasızlar) [email protected] com / www. namigbay. com

Rəqabət mühitinin öyrənilməsi və rəqiblərin analizi Məhsulların (deməli, həm də onu təmsil edən şirkətlərin) bazarda böyüməsi və bazar payı əldə etməsinə görə rəqabətin vəziyyətini Boston Colsulting Groupun Böyümə/Bazar Payı Modeli (Boston Matrisası) kifayət qədər uğurlu şəkildə izah edir. [email protected] com / www. namigbay. com

Rəqabət mühitinin öyrənilməsi və rəqiblərin analizi Boston Matrisası Nisbi bazar payı Yüksək Aşağı Bazar payı artımı Yüksək Aşağı Ulduzlar Problemli uşaqlar Sağmal inəklər [email protected] com / www. namigbay. com Ac itlər

Rəqabət mühitinin öyrənilməsi və rəqiblərin analizi Parlayan ulduzlar böyümə potensialı və bazar payı yüksəkdir. Onlar bazarın lideri səviyyəsindədirlər Problemli uşaqlar (Sual işarələri) bunlar həyat dövranının başlanğıc mərhələsində olan, inkişaf və böyümə potensialı olsa da hələ də özünə yer edə biməyən məhsullardır. Sağmal inəklər Ac itlər Yüksək bazar payına malik olmasına rəğmən böyümə səviyyəsi aşağıdır. Məhsul həyat dövranının son mərhələsindədir. Bazar payını da getdikcə itirir. [email protected] com / www. namigbay. com

Rəqabət mühitinin öyrənilməsi və rəqiblərin analizi Bazar rəqabəti zamanı çoxsaylı rəqabət strategiyalarından istifadə olunur. Bunları bir neçə cür qruplaşdırmaq olar: [email protected] com / www. namigbay. com

Rəqabət mühitinin öyrənilməsi və rəqiblərin analizi Müdafiə strategiyaları Hücum strategiyaları Bazar izləmə strategiyaları Bazar aclığı strategiyaları “Mavi Okean” strategiyası Fərqliləşdirmə strategiyası [email protected] com / www. namigbay. com

Rəqabət mühitinin öyrənilməsi və rəqiblərin analizi Müdafiə strategiyaları (2) CİNAH HÜCUM EDƏN (3) QABAQLAMAQLA MÜDAFİƏ OLUNAN (4) ƏKS-HÜCUMLA MÜDAFİƏ OLUNAN (1) (6) STRATEJİ GERİ ÇƏKLƏN MÖVQENİ MÜDAFİƏ EDƏN (5) MOBİL MÜDAFİƏ OLUNAN Bu, daha çox liderin öz mövqeyini qoruma savaşıdır. [email protected] com / www. namigbay. com

Rəqabət mühitinin öyrənilməsi və rəqiblərin analizi Müdafiə strategiyaları Mövqe müdafiəsi strategiyası (1) HÜCUM EDƏN MÖVQENİ MÜDAFİƏ EDƏN [email protected] com / www. namigbay. com

Rəqabət mühitinin öyrənilməsi və rəqiblərin analizi Müdafiə strategiyaları Mövqe müdafiəsi strategiyası Bu zaman şirkət bazardakı bütün boşluqları doldurur və hər yerdə təmsil olunur. Məqsəd istehlakçıların düşüncəsində ən arzuolunan və məğlubolunmaz brend imicinə sahib olmaqdır. Məsələn, P&G yuyucu tozlar bazarında Ariel-lə, diş pastası bazarında Blend-a. Med-lə, uşaq bezləri bazarında Pamperslə, şampun bazarında Head&Shoulders-lə və s. öz bazar hegemonluğunu qoruyur. Bu brendlərdən hamısının güclü olması digərlərinə də psixoloji dəstək olur. Alıcı məhz onu seçir. [email protected] com / www. namigbay. com

Rəqabət mühitinin öyrənilməsi və rəqiblərin analizi Müdafiə strategiyaları Cinah müdafiəsi strategiyası (2) CİNAH HÜCUM EDƏN [email protected] com / www. namigbay. com

Rəqabət mühitinin öyrənilməsi və rəqiblərin analizi Müdafiə strategiyaları Cinah müdafiəsi strategiyası Lider özünün ən zəif nöqtələrini hücumdan qorumaq üçün cinahları möhkəmləndirir. Məsələn, NB Group şirkəti əsas brendi “Corella” boyalarını müdafiə etmək və şirkətin mövqeyini gücləndirmək üçün cinah brendləri olan “Bizon” və “Bermuda”-nı da istehsal edir. [email protected] com / www. namigbay. com

Rəqabət mühitinin öyrənilməsi və rəqiblərin analizi Müdafiə strategiyaları Qabaqlayıcı müdafiə strategiyası HÜCUM EDƏN (3) QABAQLAMAQLA MÜDAFİƏ OLUNAN [email protected] com / www. namigbay. com

Rəqabət mühitinin öyrənilməsi və rəqiblərin analizi Müdafiə strategiyaları Qabaqlayıcı müdafiə strategiyası Lider aqressiv hücum manevri edir. Bazara yeni məhsul haqqında informasiya yayır. Əslində isə məhsul fantom (xəyali) məhsul olur. Əsas rəqiblər həmin məhsulun xüsusiyyətləri ilə rəqabətə köklənirlər. Sonda isə tamamilə fərqli məhsul ortaya çıxır. Son illərdə Apple firması həmin taktikadan geniş şəkildə istifadə edir. [email protected] com / www. namigbay. com

Rəqabət mühitinin öyrənilməsi və rəqiblərin analizi Müdafiə strategiyaları Əks-hücumla müdafiə strategiyası HÜCUM EDƏN (4) ƏKS-HÜCUMLA MÜDAFİƏ OLUNAN Lider ona hücum edənlə tam mərkəzdə qarşılaşır, lakin onun cinahına zərbə endirir. Yaxud da geri çəkilərək rəqibi içəriyə çəkərək onu qısqaca alır. [email protected] com / www. namigbay. com

Rəqabət mühitinin öyrənilməsi və rəqiblərin analizi Müdafiə strategiyaları Mobil müdafiə strategiyası HÜCUM EDƏN (5) MOBİL MÜDAFİƏ OLUNAN [email protected] com / www. namigbay. com

Rəqabət mühitinin öyrənilməsi və rəqiblərin analizi Müdafiə strategiyaları Mobil müdafiə strategiyası Lider bazar genişlənməsi və bazar çeşidlənməsi yolu ilə öz təsir dairəsini genişləndirir. Məsələn, BP özünün neft şirkəti imicin enerji şirkəti imicinə çevirməklə həm neft sektorunda öz mövqeyini qorudu, həm də, yeni imkanlar əldə etdi. [email protected] com / www. namigbay. com

Rəqabət mühitinin öyrənilməsi və rəqiblərin analizi Müdafiə strategiyaları Müdafiənin azaldılması (Strateji çəklmə) strategiyası (6) STRATEJİ GERİ ÇƏKLƏN HÜCUM EDƏN [email protected] com / www. namigbay. com

Rəqabət mühitinin öyrənilməsi və rəqiblərin analizi Müdafiə strategiyaları Müdafiənin azaldılması (Strateji çəklmə) strategiyası Bəzən iri şirkətlər qısa bir müddət üçün özlərini müdafiə etmirlər. Müdafiəsiz kimi görsənirlər. Bu, daha çox rəqiblərin niyyətlərini və güclərini aşkara çıxarmaq üçün işə yarayır. [email protected] com / www. namigbay. com

Rəqabət mühitinin öyrənilməsi və rəqiblərin analizi Hücum strategiyaları Daha çox liderliyi ələ keçirmək istəyənlərin tətbiq elədiyi strategiyalardır [email protected] com / www. namigbay. com

Rəqabət mühitinin öyrənilməsi və rəqiblərin analizi Hücum strategiyaları Frontal hücum strategiyası Şirkət rəqiblərinə hər sahədən birbaşa hücum edir: məhsul, reklam, qiymət və distribüsiya üzrə. [email protected] com / www. namigbay. com

Rəqabət mühitinin öyrənilməsi və rəqiblərin analizi Hücum strategiyaları Cinah hücumu strategiyası Şirkət rəqibin cəlbedici boşluqlarını tapır və həmin boşluqları özü doldurmağa çalışır. [email protected] com / www. namigbay. com

Rəqabət mühitinin öyrənilməsi və rəqiblərin analizi Hücum strategiyaları Mühasirəyə salmaqla hücum strategiyası Şirkət rəqibin gücünü parçalamaq üçün ən fərqli istiqamətlərdə həmlələr edir. Rəqib də çaşbaş qalır. Məsələn, Samsung Apple-a qarşı eyni taktikanı istifadə edir. [email protected] com / www. namigbay. com

Rəqabət mühitinin öyrənilməsi və rəqiblərin analizi Hücum strategiyaları Yanından keçməklə hücum strategiyası Şirkət rəqibin gücünü parçalamaq üçün daha asan yollarla ən fərqli istiqamətlərdə həmlələr edir: – o qədər də əlaqəsi olmayan məhsullar çıxarır; yeni coğrafi bazarlara çıxır; üzərindən atlama yolu ilə (qurbağasayaq) yeni texnologiyaları mənimsəyir. [email protected] com / www. namigbay. com

Rəqabət mühitinin öyrənilməsi və rəqiblərin analizi Hücum strategiyaları Gerilla (partizan) hücumu strategiyası Rəqibə kiçik həcmli, lakin vaxtaşırı fərqli formalarda təkrarlanan kiçik hücumlar edilir. Bu hücumlar dərhal zəfəri təmin etməsə də, rəqibi yorur və hücum edən hiss olunmadan öz bazar payını artırır. Bu halda şirkət özünün möhkəm müdafiəsini təmin etməlidir ki, daha güclü olan rəqibin əks hücumu zamanı məhv olmasın. [email protected] com / www. namigbay. com

Rəqabət mühitinin öyrənilməsi və rəqiblərin analizi Hücum strategiyaları Qarışıq hücum strategiyası Bu strategiya zamanı rəqibə qarşı hücumda ən müxtəlif hücum strategiyaları içərisindən ən uyğunları seçilir və sintez olunur. [email protected] com / www. namigbay. com

Rəqabət mühitinin öyrənilməsi və rəqiblərin analizi Bazar izləmə strategiyaları Bu yolu seçən şirkətlər bazarın əsas oyunçularının tutduğu yolu davam etdirirlər və böyük bazar payına malik deyillər. Heç iddialı da deyllər. [email protected] com / www. namigbay. com

Rəqabət mühitinin öyrənilməsi və rəqiblərin analizi Bazar izləmə strategiyaları “Qəlpçilik” (Saxtakarlıq) strategiyası Güclü rəqiblərin məhsullarının birəbir surəti çıxarılır və daha ucuz qiymətə satılır. Bir çox məhsulların “kitayski” versiyası kimi. [email protected] com / www. namigbay. com

Rəqabət mühitinin öyrənilməsi və rəqiblərin analizi Bazar izləmə strategiyaları “Klonlama” strategiyası Liderin məhsulunun adını və qablaşdırmasını istifadə etməklə bir neçə variasiyada məhsul buraxmaq və bazarda yer tutmaq. [email protected] com / www. namigbay. com

Rəqabət mühitinin öyrənilməsi və rəqiblərin analizi Bazar izləmə strategiyaları “İmitasiya” strategiyası Liderin məhsulunun bəzi elementlərini istifadə etməklə məhsul hazırlayır. Lakin məhsul qablaşdırmasına və bir sıra elementlərinə görə fərqlənir, diqqətlə baxan hər kəs bunun başqa məhsul olduğunu anlayır. [email protected] com / www. namigbay. com

Rəqabət mühitinin öyrənilməsi və rəqiblərin analizi Bazar izləmə strategiyaları “Adaptasiyaçı” strategiyası Liderin məhsulunu adaptasiya edir və ya bəzi keyfiyyətlərini yüksəltməklə müxtəlif bazarlarda sata bilir. [email protected] com / www. namigbay. com

Rəqabət mühitinin öyrənilməsi və rəqiblərin analizi Bazar aclığı strategiyaları Böyük və güclü rəqiblərlə mübarizəyə girmək istəməyən kiçik firmalar adətən dar ixtisaslaşma tələb edən və ciddi kapital istəməyən bazar boşluqlarını tapırlar. Həmin boşluqlar bir çox hallarda güclülər üçün cəzbedici olmur. Bu bazarlarda çalışan və ixtisaslaşan firmalar həmin bazarlarda söz sahibinə çevrilirlər. [email protected] com / www. namigbay. com

Rəqabət mühitinin öyrənilməsi və rəqiblərin analizi “Mavi Okean” strategiyası Bu strategiyanın əsas mahiyyəti mövcud bazardan pay almaq yox, özü üçün “rəqabət edlməyəcək bazar” yaratmaqdır. Bu halda rəqiblər uzun müddət bu bazara girə bilmirlər. Rəqabət çox amansız olduqda, mənfəət normaları azaldıqda şirkətlər bu addımları atırlar. [email protected] com / www. namigbay. com

Rəqabət mühitinin öyrənilməsi və rəqiblərin analizi “Mavi Okean” strategiyası Məsələn, 1908 -ci ildə ABŞ-da 500 -dən çox firma avtomobil istehsal edir və birbiri ilə amansız rəqabət edirdi. Maşının qiyməti 2 -3 min dollar (indiki dəyərlə 50 -70 min) idi. Əhalinin gəlir səviyyəsi isə ayda 120 -150 dollar idi və əhalinin cəmi 10%-i maşın ala bilirdi. Həmin dövrün əsas nəqliyyatı olan mal və at arabaları isə 350 -400 dollara idi. Henri Ford məhz bu məqamda “Mavi Okean” strategiyasını tətbiq etdi. Maşın ala biləcək 10% üçün yox, araba ala biləcək insanlar uğrunda mübarizəyə başladı. Bunun üçün qiyməti aşağı salmaq lazım idi. [email protected] com / www. namigbay. com

Rəqabət mühitinin öyrənilməsi və rəqiblərin analizi “Mavi Okean” strategiyası Ford kəndlilərdən avtomobildə onlar üçün önəmli və önəmsiz olanları öyrəndi. Kəndlilər üçün lazım olmayan detalları ləğv elədi, rəngini yalnız qara elədi. Qiymət xeyli düşsə də hələ də yüksək idi. Çünki maşınlar əllə bir-bir yığılırdı. Bunu daim düşünən Ford bir gün təsadüfən çörəkçinin iş mexanizmi gördü və ordakı konveyer üsulunu istehsalata tətbiq etdi. Beləliklə, avtomobil sektounda bir ilk baş verdi. 1908 -ci ildə Ford bazara 850 dollar (indiki dəyərlə 20 min) dəyərində avtomobil təqdim etdi. [email protected] com / www. namigbay. com

Rəqabət mühitinin öyrənilməsi və rəqiblərin analizi “Mavi Okean” strategiyası Bu avtomobil Ford Model-T adlanırdı. 1915 -ci ildə istehsalın təkmilləşdirlməsi ilə bu qiymət 440 dollara (indiki dəyərlə 9 min) qədər endi. Və Ford dünya bazarının liderinə çevrildi [email protected] com / www. namigbay. com

Rəqabət mühitinin öyrənilməsi və rəqiblərin analizi Fərqliləşdirmə strategiyası Getdikcə insanlar üçün məhsulun keyfiyyəti müzakirə predmetinə çevrilmir və istisnasız olaraq keyfiyyətli məhsullar bazarda qalır. Lakin bu zaman önə çıxmaq üçün fərqlənmək lazımdır. Məhsulun xüsusiyyətlərində fərqlənmə Dizaynda fərqlənmə Kommunikasiyada fərqlənmə Xidmət səviyyəsində fərqlənmə [email protected] com / www. namigbay. com Dəyərlərdə fərqlənmə

Rəqabət mühitinin öyrənilməsi və rəqiblərin analizi Strateji qruplar Sahə daxilində strateji qrupların təhlili mühüm əhəmiyyət kəsb edir. vs vs Strateji qruplara bir sahədə işləyən və eyni müştəri və ya müştəri qruplarına istiqamətlənmiş firmalar daxildir. Məsələn, Coca Cola və Pepsi kompaniyaları alkoqolsuz içkilər bazarında strateji qruplardır, Apple və Samsung isə mobil telefon bazarında strateji qruplardır. [email protected] com / www. namigbay. com

Rəqabət mühitinin öyrənilməsi və rəqiblərin analizi SAHƏDAXİLİ RƏQABƏTDƏ 5 GÜC MODELİ Porter hesab edir ki, sahədaxili rəqabət 5 güclə müəyyən olunur və bu güclərin təhlili menecerlərə müəyyən sahədə rəqabətqabiliyyətliliyi müəyyən edən amilləri aşkar etməyə imkan verir. [email protected] com / www. namigbay. com

Rəqabət mühitinin öyrənilməsi və rəqiblərin analizi SAHƏDAXİLİ RƏQABƏTDƏ 5 GÜC MODELİ 1 -ci güc: Mövcud kompaniyalar (sahədəki firmalar) arasında rəqabət İstənilən sahədə rəqabət ilk növbədə mövcud iştirakçılar arasında əmələ gəlir. Bu rəqabət aşağıdakı şərtlər daxilində daha da intensiv olur. Rəqiblər kəmiyyətcə təxminən eyni vəziyyətə və/və ya bazar payına malikdirlər Məsələn, Azərbaycan bazarında Hyundai, Kia və Nissan. Onlar arasında əlavə bazar payının əldə edilməsi üçün fəal rəqabət mübarizəsi gedir Bazar artımı yavaşdır Xüsusən də bu, əgər məhsulun həyat tsiklinin yetkinlik və tənəzzül dövrlərinə uyğun gəlirsə. Bu şəraitdə artıma yalnız rəqiblərinin “yeyilməsi” hesabına nail olmaq mümkündür ki, bu da nəticədə rəqabəti gücləndirir. Əgər bazardan çıxmaq çətin və ya mümkünsüzdürsə Əgər firmanın işlədiyi bazardan çıxması çətindirsə (qoylmuş investisiya, firma nüfuzu və s. üzündən), onda o, uğur qazanmaq üçün amansızcasına rəqabət aparacaq. Məhsul aşağı differensisiyaya malik olduqda Müştərilər məhsullar arasında böyük fərq görmədikdə, asanlıqla məhsuldan-məhsula keçdikdə onda satış üçün rəqabət adətən intensiv olur. [email protected] com / www. namigbay. com Əgər sabit xərclər nisbətən yüksəkdirsə Yüksək sabit xərclər daha yüksək satış həcmi tələb edir ki, xərcləri örtmək mümkün olsun. Lazımi həcm əldə edilməyənəcən fəal rəqabət amansız və fəal olacaq.

Rəqabət mühitinin öyrənilməsi və rəqiblərin analizi SAHƏDAXİLİ RƏQABƏTDƏ 5 GÜC MODELİ 2 -ci güc: Yeni iştirkaçılar tərəfindən təhlükə Yeni iştirakçıların bazara girməsi rəqabəti daha dəyişik və dinamik edir. Daxilolma xərclərinin səviyyəsi Xərclər yüksək olduqda yeni rəqiblərin girmə ehtimalı azalır, aşağı olduqda isə artır. Mövcud və yeni bölüşdürülmə kanallarından istifadə Bölüşdürmə kanalları nəzarətdədirsə, yeni rəqiblər sahəyə demək olar ki, girə biməyəcək Mövcud iştrakçıların reaksiyası Əgər mövcud iştirakçılar bazarı yeni rəqibdən qəti şəkildə qoruyacaqlarsa, yeni rəqibin girmə ehtimalı da azalacaq. Məhsul aşağı differensisiyaya malik olduqda Mövcud şirkətlər müştərilərə fərqli nəsə təklif etmirlərsə, bu fərqi təklif edən bazara girəcəkdir [email protected] com / www. namigbay. com Bazardakı “boşluq”lar Bazardakı bəzi müştəri qruplarının istəkləri təmin edilmirsə, onların istklərini təəmin edən şirkət bazara girə biləcəkdir.

Rəqabət mühitinin öyrənilməsi və rəqiblərin analizi SAHƏDAXİLİ RƏQABƏTDƏ 5 GÜC MODELİ 3 -cü güc: Yeni texnologiyalar (əvəzediclər) tərəfindən təhlükə Yeni texnologiyalar mövcud rəqiblərdən birinə və ya tamamilə yeni bir rəqibə digərlərinin üzərindən adlamaqla bazarda yer tutmaq imkanı yarada bilər. (Tesla avtomobili) Yeni texnologiyanın köhnəni tamamilə sıradan çıxartması Fiberoptik internetin ADSL-i sıradan çıxarması kimi. Məhsulların texnoloji təkmilləşməsi Retina display kompüterlərin digərlərini sıradan çıxarması və s. . [email protected] com / www. namigbay. com

Rəqabət mühitinin öyrənilməsi və rəqiblərin analizi SAHƏDAXİLİ RƏQABƏTDƏ 5 GÜC MODELİ 4 -cü güc: Təchizatçıların bazar gücü Təchizatçılar bazarın əsas istehsalçısı ilə müqayisədə güc sahibidirsə, o zaman diqtə edən tərəf olur. Təchizatçıların alıcılarla (şirkətlər) müqayisədə daha sıx təmərküzləşməsi, daha güclü olması Təchizatçılar həcmcə iri, sayca azdırlarsa, onların öz müştərilərinə diqtə etmək gücü də artır. Təchizatçını dəyişmək yüksək xərc tələb etdikdə Məsələn, bir bank öz ERP (Enterprice Resource Planning) sistemini dəyişərək SAP-dan ORACLE və ya Microsoft-a keçmək istəyirsə və bu ona bir neçə milyona başa gəlirsə, deməli təchizatçının bazar gücü böyükdür. [email protected] com / www. namigbay. com

Rəqabət mühitinin öyrənilməsi və rəqiblərin analizi SAHƏDAXİLİ RƏQABƏTDƏ 5 GÜC MODELİ 5 -ci güc: Alıcının (firmanın) bazar gücü Alıcılar, adətən, aşağıdakı şərtlər daxilində təchizat zəncirinə güclü təsir göstərə bilirlər. Alıcı şirkətlərin təchizatçılarla daha sıx təmərküzləşməsi, daha güclü olması Alıcının aldğı məhsul böyük həcmdədirsə və təchzatçının ümumi satışında ciddi pay təşkil edirsə, o zaman alıcı diqtə edən tərəf olacaqdır. Alternativ təchizat mənbələrinin əlçatan olması Əgər eyni məhsulu təchiz edən çoxdursa o zaman alıcı öz şərtlərin diqtə edə biləcək. Təchizatçıları dəyişmə xərclərinin aşağı olması Məsələn, bir nşaat firması öz kərpiç təchizatçısını asanlıqla dəyişə bilirsə, o zaman firma öz təchizatçısına şərtlərini asanlıqla deyəcəkdir. . [email protected] com / www. namigbay. com

Diqqətinizə görə TƏŞƏKKÜRLƏR! [email protected] com / www. namigbay. com

firmanın iqtisadiyyatı

TELMAN HÜSEYNOV Az ə rbaycan Respublikas ı n ı n ə m ə kdar iqtisadç ı s ı , iqtisad elml ə ri doktoru, professor, Азярбайжан Республикасынын ямякдар мцяллими F İ RMANIN İ QT İ SAD İ YYATI D ə r s l i k Az ə rbaycan Respublikas ı T ə hsil Nazirliyinin 982 sayl ı 10.08.2009-cu il tarixli ə mrin ə ə sas ə n ali m ə kt ə bl ə r üçün d ə rslik kimi t ə sdiq edilmi ş dir. Bak ı -2009

Post on 28-Jan-2017

Documents

• TELMAN HSEYNOV Azrbaycan Respublikasnn mkdar iqtisads, iqtisad elmlri doktoru, professor, FRMANIN QTSADYYATI D r s l i k Azrbaycan Respublikas Thsil Nazirliyinin 982 sayl 10.08.2009-cu il tarixli mrin sasn ali mktblr n drslik kimi tsdiq edilmidir. Bak-2009
• Ryilr: Azrbaycan Dvlt Neft Akademiyasnn Manqayrma snayesinin iqtisadiyyat v menecmenti kafedrasnn mdiri, i.e.d., prof. Mfiq Atakiiyev Azrbaycan Dvlt qtisad Universitetinin Biznesin tkili kafedrasnn mdiri, i.e.d., prof. Alcan Abbasov Redaktor: i.e.n., dos. Ba hmdov Telman lihseyn olu Hseynov Firmann iqtisadiyyat (drslik). Bak, Azrnrin qrifi il ap olunub, 2009-cu il, 600 shif. Drslikd sahibkarln v bazar iqtisadiyyatnn sas v ilkin subyekti, lknin sosial-iqtisadi inkiafnda hlledici rolu olan firmann iqtisadi msllri rh olunmudur. Bununla bal istehsal firmasnn iqtisadiyyatna aid olan anlay, gstrici, kateqoriya, qanunlar v qanunauyunluqlarn vasitsil onun faliyyti yrnilir v thlil olunur. Firmann tkilat formalarna (hquqi, iqtisadi) baxlr, kompleks kild resurs tminat, innovasiya v qiymt siyasti, istehsaln tkili v ictimai tkili formalar, onun idaretm mexanizmi, mar-ketinq v investisiya faliyyti, maliyysi v xarici iqtisadi laqlri rh edilir. Mikroiqtisadiyyatn mhm trkib hisssi olan firma il makroiqtisadiy-yatn analoq tkil edn msllrin – zrurt yarand hallarda – birg ba-xlm, mqayislr aparlm v mumildirmlr edilmidir. Mssis v firmann iqtisadiyyat haqqnda biliklrin tlb trfindn mnimsnilmsinin onlarn yksk ixtisasl iqtisad-mtxssis kimi forma-lamasnda mstsna hmiyyti vardr.
• Drslik iqtisad profilli ali mktblrin bakalavriatura thsil mrhlsinin tlblri n yazlmdr. Ondan aspirantlar, mllimlr v habel istehsal firmalarnn v snaye mssislrinin iilrid istifad ed bilrlr.
• M Q D D M Dnyann qabaqcl lklrinin sosial-iqtisadi inkiafnda hr bir elmin, xsusil tbit elmlrinin rolu, vvllr olduu kimi, indi d v glckd d hlledici amil kimi z rol v hmiyytini saxlaya-caqdr. Tbit elmlrinin cmiyytin bazisind etdiyi keyfiyyt dyi-ikliklri baqa elm sahlrinin d ictimai elmlrin d o cmldn, iqtisad elminin d ictimai-iqtisadi proseslrd itirakn zrurt evir-midir. Ba vermkd olan iqisadi v sosial proseslr haqqnda bilik-lrin toplanmas v onlarn sistemldirilmsi elmin yaranmas hmin proseslrin idar edilmsind, onlarn lazm glrs smtinin dyidirilmsind, srtlndirilmsi v ya lngidilmsind iqtisad el-mi mstsna rola malikdir. Bunlarsz elmi-texniki trqqinin sbb olduu keyfiyyt v kmiyyt dyiikliklri nzartdn xa, insanla-rn onlar idaretm imkanlar mhdudlaa bilr. Sovetlr ttifaq kimi nhng bir imperiyann squtu v bununla laqdar olaraq, hmin mkandak lklrin bir iqtisadi sistemdn sosializmdn digrin, yni bazar iqtisadi sistemin kemsi iqtisa-di proseslr yenidn, baqa prizmadan baxma gndm gtirmi-dir. Bu gn hmin mkanda siyasi baxmdan mstqil, iqtisadi ba-xmdan is suveren respublikalar yaranm v onlar tdricn dnya tsrrfat sistemin inteqrasiya olunmaqdadrlar. Bu qbildn olan lklrdn biri d Azrbaycan Respublikasdr. 18 il nc siyasi mstqillik qazanan Azrbaycan ictimai hyatn btn sahlrind iqtisadi, siyasi, elm v thsil, incsnt, idman v s.-d ciddi naliyytlr ld etmidir. lkmiz n xsusil XXI srin balanc illri, xsusil, 2003-ildn bu yana olan dvr daha ox uurlu olmudur. Azrbaycan, znn iqtisadi inkiaf v sosial trqqisin gr, dnyann qabaqcl lklri srasna daxil olmudur. Btn baqa amillrl yana Azrbaycann iqtisadi artm sr-tin gr dnyann lider lksin evrilmsinin bir sbbi d lk-mizin Ulu ndr Heydr liyev trfindn ilnmi sosial-iqtisadi inkiaf konsepsiyasdr v hmin strateji proqram hal-hazrda da ox uurla realladrlmaqdadr. Bir trfdn uurlu iqtisadi siyast v digr trfdn aparlan bazar ynml islahatlar Azrbaycan Res-publikasnn iqtisadi inkiafnn dnmzliyini tmin etmidir.
• Telman Huseynov Dnya maliyy bhran Azrbaycann da inkiaf smtlrindn yan kemsd onu mumi qbul edilmi kursundan xara bilmmidir. Bhran Azrbaycann iqtisadi inkiafna neqativ planda tsir etmy bil-mz, he olmasa ona gr ki, lk iqtisadiyyat 140-dan ox lklrl biri il az, biri il ox baland iqtisadi laqlrl dnya iqtisadiy-yatna inteqrasiya olmudur. Ona gr d, dnya iqtisadiyyatnda ba vern hr hans bir proses iqtisadi laqlri olan o biri lklrin d iqtisadiyyatna tsir edir. Lakin bu tsir iqtisadi sarsnt sviyysin qalxa bilmz, nki yuxarda haqqnda bhs ediln strateji inkiaf proqram lk prezidenti lham liyev trfindn inamla realiz olu-nur. Tsrrfatln bazar formalarna keidi genilndikc v drin-ldikc, iqtisadi proseslr haqqnda prinsipc yeni, vvlki iqtisadi sistemdn frqli biliklr, metodlar, postulatlar, kateqoriya v gstri-cilr, mhfumlar v anlaylar yaranr v mhz onlarn kmyi il b-tvlkd milli iqtisadiyyat v onun sas olan firma v mssislr idar olunurlar. Bazar mnasibtlri raitind iqtisadi faliyytin arlq mrkzi sonunculara kemidir. Btnlkd, milli iqtisadiyyatn v onun sas trkib hisslri olan istehsal firmalar, snaye mssislri v ev tsrrfatlar-nn iqtisadiyyat v idar olunmas drin iqtisadi biliklrin vasi-tsil, onlarn glck dayclar olacaq yksk ixtisasl iqtisad kadrlarn kmyi il mmkndr. Bazar mnasibtlrin keidl bal sahibkarlq faliyyti n pla-na kemi, onun bir sra tkilat-hquqi v tkilati-iqtisadi formala-r yaranmdr. Sonuncunun n nmli nvlrindn biri firmalardr, xsusil istehsal firmalardr. stehsal firmalar iqtisadiyyatn zlnd dayanmaqla mnft ld etmk mqsdil hm cmiyyt v hm d onun zvlrin zruri olan mhsul istehsal edir, snaye xarakterli xidmtlr gstrir, ilr grr v onlarn satn hyata keirirlr. Btn bunlar firmalar-da faliyyt gstrn yksk thsil senzin malik kadrlarn, ttbiq olunan qabaqcl texnika v texnologiyann v istifad ediln keyfiy-ytli xammal v materiallarn vasitsil hyata keirilir. Hr isteh-sal resursunun iqtisadiyyat v bunun nticlrinin sat mcmu ha-lnda firmann iqtisadiyyatn, bunlarn haqqndak sistemldirilmi
• Mqddim nzri v empirik biliklr is Firmann iqtisadiyyat elmini forma-ladrmdr. Tsadf deyildir ki, son vaxtlar bazar mnasibtlrin keidl bal firmann iqtisadiyyat msllrinin tdqiqin xsusi diqqt yeti-rilir, iqtisad elminin bu sahsinin daha trafl yrnilmsi mqsdil iqtisad profilli universitetlrin hazrlad ayr-ayr ixtisaslarn tdris planlarna salnr, drsliklr v drs vsaitlr yazlr v s. Msln, imal qonumuz olan Rusiya Fedarasiyasnda hl 1998-ci ild Firmann iqtisadiyyat v statistikas adl drsliyin 3-c nri ap olunmudur; 2003 v 2007-ci illrd is mxtlif mlliflr kollektivi trfindn Firmann iqtisadiyyat adl drslik yazlm v mxtlif nriyyatlar-da ap olunmu v tlblrin istifadsin verilmidir. Bunlardan la-v son illr hmin lkd nr olunan qtisadiyyat (Moskva, 2008-ci il), Mssisnin iqtisadiyyat (Moskva, 2007-ci il, IV nr), qtisadi nzriyy kursu (Moskva, 2001-ci il, II nr) v s. kimi drsliklrd d firmann iqtisadiyyatnn ayr-ayr msllrin blm v ya fsil ki-mi yer verilmi v rh olunmular. Bir szl, Firmann iqtisadiyyat kursu formalam v o, Mssisnin iqtisadiyyat fnni il paralel olaraq iqtisad profilli ali mktblrd ayr-ayr ixtisaslarda paralel kild tdris olunurlar. Qeyd etmk lazmdr ki, Azrbaycan Respublikas baqa sferalar-da olduu kimi Baloniya prosesin qoulmaqla Avropa thsil siste-min inteqrasiya olmaqdadr. Hazrda Avropann btn lklrinin ali thsil mktblri vahid tdris planlar sasnda yksk ixtisasl mtxsislr hazrlayrlar mzunlara veriln diplomlarn qarlql tannmasnn sas rtin riayt edirlr. Bu istiqamtd baqa bir td-bir is elmin istiqamtlri zr hazrlanacaq ixtisaslarn mzmununa v sviyysin qoyulan tlblri ks etdirn Dvlt Thsil Standart-larnn yenidn ilnmsidir. Azrbaycan Respublikas Nazirlr Ka-binetinin 12 yanvar 2009-cu il tarixli 08 sayl qrar il Ali thsilin bakalavr pillsi ixtisaslarnn (proqramlarnn) siyahsnn tsdiq olunmas bu iin balancdr. Yeri glmikn, thsil ixtisaslar qrupu-nun qtisadiyyat v idaretm blmsind Snayenin iqtisadiyyat v idar edilmsi ixtisasna da yer verilmidir. Bu qrupun trkibind stehsal firmasnn iqtisadiyyat ixtisasndan bakalavrlarn hazrlan-mas da planladrlr; baqa ixtisaslarda is Firmann (mssisnin)
• Telman Huseynov iqtisadiyyat fnninin tdrisi nzrd tutulur. Hm btn bunlara g-r v hm d bazar iqtisadiyyatnn tlblri baxmndan Firmann iqtisadiyyat drsliyinin yazlmas ox vacibdir. Gstrmk lazmdr ki, oxuculara tqdim olunan Firmann iqtisadiyyat adl drslik Azrbaycan dilind yazlm ilk drslikdir. Bu kitabda firmann iq-tisadiyyatna dair bir ox msllr drslik mvzusu kimi birinci dfdir ki, oxucularn nzrin atdrlr. z-zlynd aydndr ki, istehsal firmalarnn iqtisadiyyat ms-sis iqtisadiyyatna aid mddalar, fikir v mlahizlrsiz kein bil-mz. Mllif bu drsliyi yazarkn znn 2005-ci ild nr edilmi v oxucular trfindn rbtl qarlanm Mssisnin iqtisadiyyat drsliyindn istifad etmidir. Lakin istifad olunan btn mvzula-rn mzmununa yenidn baxlm, lavlr edilmi, masir tdris tc-rbsi nzr alnmaqla yeni drsliy daxil olunmudur. El buna gr d, bu drsliyin vasitsil myyn istisnalarla Mssisnin iqtisadiyyat fnnini d tdris etmk olar. Mllif, drsliyin yazlmasnda xeyli zhmtlri olan Az DU-nun Mssisnin iqtisadiyyat kafedrasnn mkdalar iqtisad elmlri namizdi Lal Hmidova v Sadt Mcidovaya z tkkrn bil-dirir. Mllif hminin bu fikirddir ki, drslik nqsansz deyil. Hmin nqsanlar v drslik haqqnda z mlahizlrini mllif atdracaq hr bir oxucuya mllif vvlcdn minntdarln bildirir; nvan: Bak, stiqlaliyyt ksi 6., Azrbaycan Dvlt qtisad Universiteti, Mssisnin iqtisadiyyat kafedras.
• BLM I FRMANIN QTSADYYATI KURSUNUN TDQQAT OBYEKT, PREDMET V MZMUNU Fsil 1. Firmann iqtisadiyyat kursunun tdqiqat obyekti, predmeti v mzmunu 1. Mssis v firma: oxar chtlri v frqlri 2. Firmann iqtisadiyyat kursunun tdqiqat obyekti v predmeti 3. Kursun tdqiqat metodlar v iqtisad kurslar sistemind yeri 4. Kursun vziflri v mzmunu 1. Mssis v firma: oxar chtlri v frqlr Bir qayda olaraq, hr hans kursun tdrisi onun tdqiqat obyekti v predmetinin tlblr aydnladrlmasndan balayr. El ilk drsd kursun predmeti, onun yrndiyi v yrtdiyi msllr mllim trfin-dn tlblr izah olunmaldr. Biz, ksriyyt trfindn qbul olun-mu bu qaydaya bilrkdn riayt etmyib, Firmann iqtisadiyyat kursunun tdqiqat obyekti v predmetinin rhindn vvl firmann iqtisadi mahiyytini, mssis il onun oxar chtlri v frqlrini tlblr n aydnladrma lazm bildik. nki, bel bir metodiki yanamann kursun mzmunun tlblr trfindn mnimsnilm-sind ox nmli elmi-nzri, metodoloji v praktiki hmiyyti var-dr. Lakin buna nail olmaa yardm bir mqam kimi mssis v firma mhfumlarnn vhdti, baqa szl, bunlarn analoji (oxar) trflri v onlarn biri-birin bnzmyn chtlrinin izah da az hmiyyt ksb etmir. Qdim yunan alimlrinin terminlrin (mhfumlarn) mzmunlar-nn aydnladrlmas haqqnda bel bir klam olmudur: terminlr gr mbahis etmzlr, razla glrlr. Bu fikrin deyilii n qdr 7
• Telman Huseynov cazibdar olsada onun btn hallarda birmnal qbulu mmkn deyildir. Bel ki, hr bir termin ya, hadis, proses v s.-nin mahiy-ytini, baqa szl, onun kmiyyt v keyfiyyt trfini, daxili la-qlrini, daha dqiq aa, sciyylndir bilmlidir. Baqa szl, ha-dis v proseslrin idar olunmasnda, kmiyyt v keyfiyytc qiy-mtlndirilmsind onlarn mahiyytini (mzmununu) bu v ya digr drcd znd ks etdirn mhfumlar (terminlr), kateqoriya v gs-tricilrdn istifad olunur. Bel olmadqda ya, hadis v proses haq-qnda yanl mlahizlr sylnr, oxar olanlarn frqini (frqlrini) myyn etmkd, frqli olanlarn is oxar chtini (chtlrini) a-karlamaqda tinlik yarana bilr. Lakin indinin znd d, baqa elm-lrd olduu kimi, iqtisad elmind d mnas tam v dqiq almam, mbahis douran terminlr mvcuddur. Bel terminlrdn biri d firmadr. Hr eydn nc, qeyd etmk lazmdr ki, firma italyan sz olub, azrbaycan dilind imza, nian szlrin uyun glir. lk nc firma haqqnda iqtisadi nzriyy elminin nmayndlri-nin ilmi olduqlar mxtlif konsepsiyalarn sciyyvi chtlrini qsada olsa rh etmk lazmdr. Hmin konsepsiyalar aadaklardr: a) firma haqqnda neoklassik nzriyy; b) firma haqqnda institutsional nzriyy; c) firma haqqnda davranma (bixevioriya) nzriyysi Neoklassik nzriyyy gr firma, istehsal (texnoloji) vahidi olmaqla funksiyas istehsal faliyyti, mqsdi is maksimum mn-ft ld etmk kimi rtlndirilir. Hmin nzriyy, istehsal resurs-larnn n optimal nisbtini tapmaqla, minimum istehsal xrclrin nail olma firmann sas vzifsi hesab edir. Lakin bu nzriyynin firma-daxili idaretmni, firmann tkilat quruluunun xsusiyytlrini n-zr almamas v habel veriln qrarlarn alternativsiz, seimsiz ol-mas onu praktiki vziflrin hlli ii n o qdrd yararl etmirdi. nstitutsional nzriyyy gr firma, bazar qeyri-myynliyi raitind faliyyt gstrn mrkkb ierarxiya qurlulu tki-latdr. Bu nzriyyy gr, resurslarn nqdsiz blgsn saslanan firma onlarn (resurslarn) bazar mexanizmi prinsiplrin gr pulla blgsn alternativ olmaqla blg prosesinin idar edilmsi xrcl-rin transaksiya (svdlm) xrclrin qnat mqsdini gdr; 8
• Fsil 1. Firmanin iqtisadiyyati kursunun tdqiqat obyekti, predmeti v mzmunu burada firma hmd znn daxili onun zn tkiletmsi il bal xrclr nzart iinid hyata keirir. Burada sas vzif fir-mann bahal v hmd natamam mlumatlar mhitind davran izah edilir; firmann oxnvllynn sbblri rh olunur v onlarn in-kiafna xsusi diqqt yetirilir, n plana kilir. Bellikl, instisional nzriyyy gr firma svdlm (transaksi-ya) xrclrin qnat v resurs sahiblrinin tsrrfat qrarlarnn koor-dinasiyas il laqdar olan xrclrin nisbtini ortimalladran tkilatdr. Nzriyynin digr ilkin rti kimi, firma clb edilmi resurs sa-hiblri arasnda mnasibtlr mcmusu olan mrkkb irearxiyal tkilatdr. Nhayt, davranma nzriyysin gr, firma mthrrik ba-zar mnasibtlrin yalnz uyunlamamal v hm d z davra-n il mvcud olan mhiti zn uyunladrma bacarmal-dr; bu firmann sahibkarlq (tbbskarlq) konsepsiyasdr. Bu-rada firma habel mxtlif sviyylrd ba vern sahibkarlq funksi-yalarnn qarlql faliyyti sistem kimi sciyylndirilir. Bel halda sas vzif hmin funksiyalarn uzladrlmasna nail olmaqdr, nki firmann davran mxtlif sviyylr mxsus sahibkarln qar-lql faliyyti il qiymtlndirilir. Firmann iqtisadi, sosial v texniki-tkilat tbiti haqqnda nzriy-ydn gln yuxardak mxtliflikliklr ttbiqi iqtisad elmlrindn yan kemmidir. El bu sbbdn d konkret iqtisad elmlrinin nmayn-dlri arasnda da firma haqqndak fikir ayrl indi d mvcuddur. qtisadi dbiyyatda, bir ox hallarda, firma termini mssis termini il sinonim kimi qbul edilir eynildirilir, bzn qardr-lr, bzn d frqlndirilir. Ntic etibaril iqtisadlar qdim yunan-larn termin haqqnda mbahis etmzlr, razla glrlr tvsiy-sini qbul etmirlr. Baqa szl, mssis v firma terminlrinin oxar chtlri v frqlri haqqnda iqtisadlar arasnda yekdil fikir indi d yoxdur. Firma mhfumunun mzmununu aqlayan iqtisadlar 2 qrupa blmk olar: a) firma kommersiya faliyyti il mul olan mssisdir, tkilatdr; b) firmann trkibi bir deyil, bir ne mssisdn ibartdir. 9
• Telman Huseynov Xronoloji ardcll gzlmkl firmann iqtisadi mzmununa dair bir ne mnblr, bzi iqtisadlarn fikir v mlahizlrin mracit edk: Firma mvafiq formada hquqi qeydiyatdan kemi masir bazar tipli tsrrfat vahididir.1 Firma hr hans hquqi xsin mssis, irkt, korporasiya v s.-in kommersiya faliyytini myyn etmk n istifad olunan termindir.2 Firma lsndn, tkilati forma-sndan v mlkytinin xarakterindn asl olmayaraq, hr hans istehsal sahibkarl zyinin mumi addr.3 Firma snaye, ticart, tikinti, nqliyyatda hquqi xs kimi kommersiya mqsdi gdn, sahibkarlq faliyytini hyata keirn hr hans tkilati-tsrrfat vahididir.4 Firma mnft ld etmk mqsdil kommersiya faliyytini hyata keirn, hquqi xs olan, xsi ad olan v qanunvericiliy uyun olaraq slahiyytli dvlt orqanlarnda qeydiyatdan kemi mssisdir, tkilatdr.5 Firmaya yuxarda veriln ksr triflrd mumi v sciyvi c-ht onlarn (firmalarn) hr hans kommersiya tkilat olmasdr. Firman ticart, snaye mssissinin ad hesab edn, kommersiya tkilatnn sinonimi kimi istifad edn mlliflr d vardr. Lakin bu triflrin he birind firmann trkibinin ne mssisdn ibart olmas rt kimi irli srlmr. sas rt firmann sahibkarlq, kommersiya tkilat olmasdr, firmaya daxil olan mssisnin say is nmli, myynedici rt deyil. Firmann iqtisadi mahiyyti haqqndak fikirlr yuxarda gtirdi-yimiz iqtibaslarla bitmir. Daha bir ne iqtisadi dbiyyata, mnby mracit edk. Bazar iqtisadiyyatna dair lgt-aray kitabnda firma mf-humu aadak kimi izah edilir: Firma hquqi xs olan v kom-mersiya mqsdil faliyyt gstrn istehsal, ticart, nqliyyat, bank v digr sah v sferalara mnsub mssis, irkt v tkilatlardr.6 1 . . , 1993, 2 . 178 2 ., 1993, .46 3 . .. . ., 1991, . 9 4 . ., 1998, . 45 5 ., ., 2000, . 6 6 . ., 1992., . 30 10
• Fsil 1. Firmanin iqtisadiyyati kursunun tdqiqat obyekti, predmeti v mzmunu Grndy kimi, firmalar yalnz istehsal sahsind deyil, digr maddi v qeyri-maddi sferalarda da yaradla v faliyyt gstr bilr-lr. Lakin, oxucuya tqdim olunan bu tdris vsaitind yalnz snaye istehsalndak firmalarn iqtisadiyyatndan bhs edilckdir. Buna s-bb vala, drsliyin tyinatdr onun kmyil hazrlanacaq iqtisad-nn ixtisas profilidir; ikincisi, ayr-ayr sah v sferalarda faliyyt gs-trn firmalarn tdqiqat obyektlri v predmetlrinin biri-birindn cid-di kild frqlnmsidir. 1980-ci ild sabiq SSR dnmind nr olunmu qtisadi ensiklopediyann 4-c cildind is Firma mhfumuna xeyli yer ay-rlm v gstrilmidir ki, firma kapitalist istehsalnn ilkin tsrrfat hlqsidir. Burada qrib grnn baqa bir fikir d rast glinir: firma kimi ayr-ayr kapitalist sahibkar (yni 1 kapitalist sahibkar kursiv T.H.) v habel 2 v daha ox kapitalist sahibkarlar x ed bilr.7 Gtiriln iqtibasdan aydn olur ki, mssisnin firma olmas fir-madaxili mssisnin sayca 1-dn ox olmas il laqdar deyildir. Lakin bu msld d iqtisadlar arasndak fikir ayrl bu gnd mvcuddur. Bs firma il mssis arasnda n kimi oxarlq v frqlr vardr? lk nc gstrmk lazmdr ki, mssis mk blgsn sas- lanan, kooperasiya vasitsil tkil olunan, daxili texnoloji laqlri koordinasiya ediln mrkkb bir tsrrfatlq subyektidir. Firma mhfumunun mahiyytini aqlayan bir sra iqtisadlar onun (firmann) mssis olduunu gstrmkl yana, artq qeyd edildiyi kimi, onun mssisdn frqli 2 chtini d gstrirlr: a) firma 2 v daha ox mssisdn ibart olur. b) firma istehsalla yana-, hm d kommersiya faliyyti il d mul olur. Mssisy aid qalan n lamtlr vardrsa, onlarn hams firma n sciyvidir. Bzi mlliflr firma il mssisni mqais ednd onlarn frqli chtlrini gstrmk istynd yanlla yol verir, zlri z fikirlri-ni inkar edirlr. Msln, prof. O.Y.Volkov v B.Q.Sklyarenkonun re-daktsi altnda nr olunmu Firmann iqtisadiyyat adl drslikd gstrilir ki, masir firmalar, adtn, bir ne mssisni (yni 2 v daha ox; kursiv T.H.) znd birldirir. gr firma bir mssi- 7 . ., 1980, . 305-306 11
• Telman Huseynov sdn ibartdirs, hr iki mhfum mnaca biri-birin uyun glir, baqa szl, bu halda mssis v firma eyni bir iqtisadi faliyyti ks etdirirlr.8 Demli, mlliflr gr, trkibi 1 mssisdn ibart olan firma hm d mssisdir. Daha dqiq desk mssisnin firma olmas n, artq qeyd edildiyi kimi, mssisnin say rt deyil. Bundan lav buradan prinsipal bir msl aydn olmur. gr 1 mssis firma ola bilmzs, 2 (v daha ox) mssisnin firma olmasna sbb ndir? Firmann trkibind bir mssis il iki v daha ox mssisnin olmas mslnin kmiyyt trfidir. Ms-sisnin firmaya evrilmsinin keyfiyyt trflri nec izah olun-maldr? Burada mssisnin faliyytin daha nlr lav olun-duqda o, mssislikdn xb firmaya evril bilr? Bir szl, mssisnin 2 v daha ox olmas, firma da ola bilr, birlik d. Bura-dan bel bir nticy glmk olar ki, firma bir mssisdn ibart-dirs, hr iki mhfum (mssis, firma) mnaca uyun glir (kursiv T.H.) tezisi dzgn deyil, qeyri-elmidir, mntiq syknmir. Bu qbildn olan daha bir maraql misal, M.V. Lomonosov adna MDU nun 2001-ci ild nr etdirdiyi qtisadi nzriyy kursu adl drsliyin 544-c shifsind hr bir mssis firmadr, lakin hr fir-ma mssis ola bilmz fikri cmi 1 shif sonra 545-ci shifd gstrilir ki, mssisnin firmaya transformatsiya edilmsi n zruri rtlr onun kommersiyaladrlmas v yenidn strukturladrlmas-dr. Bu fikir vvlki tezisi tamamil inkar edir. nki, gr hr bir mssis firmadrsa, z mahiyytin gr ox mrkkb olan hmin mliyyatlara (kommersiyaladrma, yenidn strukturladrma) ehti-yac varm? Yaxud, firman yenidn firmaya evirmyin n mnas? Bundan lav, firmaya yuxarda veriln triflrin mtlq ksriy-ytind mlkyyt mslsin toxunulmur. Bu o demkdir ki, ml-kyytin formas da firma v ya mssisnin mahiyyti n he bir rol oynamr. El bu sbbdndir ki, O.Volkov v B.Sklyarenko ml-liflri olduqlar Mssisnin iqtisadiyyat adl zlrinin kitabnda v redakt etdiklri Firmann iqtisadiyyat drsliyind firmann iq-tisadi mzmunu haqqnda deyilnlri olduu kimi tkrar edir v bzi lav fikirlrd sylyirlr: onlar gstrirlr ki, bazarda mssis 8 ., 2001., .3 12
• Fsil 1. Firmanin iqtisadiyyati kursunun tdqiqat obyekti, predmeti v mzmunu deyil, firma tsrrfat subyekti kimi x edir, qiymt siyastini h-yata keirir, rqabt mbarizsi aparr, mnftin blgsnd itirak edir, inkiaf tempini v elmi-texniki trqqinin istiqamtlrini my-yn edir.9 Buradan aydn olur ki, mssis yalnz istehsalla mul olursa, firma istehsalla yana, z mhsullarnn sat mqsdil, hm d kommersiya faliyyti il v bununla bal olan digr msllrl d mul olur. Bazar iqtisadiyyatnn klassik lklrind mssislr z mh-sullarn 2 kanalla realiz ed bilirlr, istehlaklara atdrrlar: a) dolays il v b) birbaa Gstrmk lazmdr ki, mssislr z mhsullarn dolay yolla realiz edrkn mhsulun hrktinin aadak 2 sxemindn istifad edirlr. I. Mssis topdansat ticart tkilat praknd sat ticart tkilat istehlaklar; II. Mssis praknd sat ticarti istehlaklar. 1.Birbaa yolla mhsulun realiz olunmasnda z-zlynd aydndr ki n topdan sat v n d praknd sat tkilatlar itirak etmirlr; burada mhsulun mssisdn istehlakya hrkti sadlir bir qtbd mssisnin z v digrind is bilavasit onun mhsulunun istehlaks dayanr. Buna misal olaraq Almaniyann kosmetika mhsullar istehsal edn mhur Avon firmasn (Myunxen hri) gstrmk olar. Hmin firma mhsullarn bazara z xarmaqla yana, htta, z mtlrini istehlaklarn ev nvanlarna da z agentlri vasitsil atdrr. qtisadi baxmdan mhsul satnn bir baa formas srflidir, nki istehsal mssisnin mhsulunun qiymtin birinci sxemd 2 ticart tkilatnn (topdansat v praknd sat) ikinci sxemd is topdansat ticartinin ticart lavlri lav olunmurlar. Lakin bununla yana mhsul istehsal edn mssis hr iki ticart tki-latlarnn xidmtlrindn istifad etmir, hmiyyt ksb edn chti is budur ki, onun (mssisnin) z sas iindn yaynmasnn qar-s alnr. Yeri glmikn,bazar iqtisadiyyat raitind ilyn lk- 9 . .. . ., , 2002, . 13
• Telman Huseynov lrin snaye mssislri yuxarda gstriln sat kanallarnn konkret slait nzr alnmaqla hr 3-ndn eyni vaxtda, paralel olaraq istifad ed bilirlr. Burada bir sual yaranr: z mhsulunu dolay yolla realiz edn mssis il bir baa realiz edn mssis arasnda iqtisadi, tkilati v sosial baxmdan frq yoxdurmu? Frq orasndadr ki, z mh-sulunu son istehlakya z satan mssis hm mssisdir, hm d firma. nki o eyni zamanda hm istehsal v hmd komersi-ya faliyyti il mul olur. Ticart tkilatlarndan istifad et-mkl mhsullarn istehlaklara atdran mssislr is yalnz mssisdir. Demli, btn istehsal firmalar hm d mssis-lrdir, lakin btn mssislr firma olmaya da bilrlr. Btn yuxarda qeyd olunanlardan bel nticy glmk olar ki, istehsal-texniki v xsi istehlak tyinatl mhsullar istehsal edn fir-ma il mssis arasndak frq birincinin z mhsullarn istehlak-lara z trfindn, ikincinin is vaitilrl (ticart tkilatlar il) atdrmandadr. stehsal-texniki v xsi istehlak-tyinatl mhsullar istehsal edn firma v mssislrin oxar chtlri hr ikisinin maddi istehsalla mul olmalardr. Baqa szl, firma il mssisnin frqi istehsal-da deyil, istehsaldan knarda axtarlmaldr. Tkrar olsada: mssis yalnz 1 faliyyt nvl istehsalla mul olduu halda, firma 2 faliyyt nvl istehsal v kommersiya il mul olur. Bellikl, firma sahibkar v ya sahibkarlar trfindn yaradlm mhsul istehsal edn, i grn v xidmt gstrn v mqsdi onlar satmaqla mnft ld etmk olan mstqil tsrrfatlq subyektidir. Firmann hm istehsal v hm d kommersiya il mul olmas, daha dorusu znn istehsal olan mhsulunu z satmas onun faliyytinin smrliliyini mssis il mqais d daha da yk-sldir. stehlak il bir baa tmas quran firma istehsal etdiyi mhsul n yarana biln iradlar dolays il deyil (vasitilr vasitsi il deyil) bir baa istehlakdan yrnir v onlar nzr alr. Bu halda mbahislrin hllind yalnz 2 trf istehsal v istehlak iti-rak edir v problemin hlli srtlnir. nki hr hans mbahisnin hllind trflrin oxluu problemin zlmsi iini tinldirir. Srf nzri baxmdan is istehsalnn z mhsulunu bazara znn 14
• Fsil 1. Firmanin iqtisadiyyati kursunun tdqiqat obyekti, predmeti v mzmunu xarmas tklif trfl tlb trfi birbaa zldirir. Bu halda ba-zar idar edn tklif v tlb qanunlarnn prinsiplrini tlbl tk-lifinin tarazln daha asan nzr almaq olur. Btn yuxarda qeyd edilnlri nzr almaqla mssis v fir-maya nec trif vermk olar? Mssis, iqtisadiyyatn sas olmaqla mnft ld etmk mq-sdil mhsul istehsal edn, i grn v xidmtlr gstrn, texniki-texnoloji, tkilati v iqtisadi vhdt malik olan, hquqi xs sta-tuslu istehsal vahididir. stehsal firmas mqsdi mnft ld etmk, bir v ya bir ne mssisdn ibart olan, mhsul istehsal edn, snaye xa-rakterli i grn v xidmtlr gstrn, mhsulunun satn z hyata keirn, innovasiya faliyytini v qiymt siyastini, ba-zarda rqabt mbarizsini z aparan, mnftin blgsnd itirak edn hquqi xs statuslu bazar iqtisadiyyatnn ilkin tsrrfat subyektidir. 2. Firmann iqtisadiyyat kursunun tdqiqat obyekti v predmeti nsan faliyytinin sferalarndan biri kimi, elmin funksiyas hqi- qtlr haqqnda obyektiv nzri biliklrin ilnmsi v onlarn sistem-ldirilmsindn ibartdir. XX srin ortalarndan elm mhsuldar qv-vlrin nsrlrindn birin evrilmidir. Drdnc nsr statusu alan elm muxtariyytd olmayb, mhsuldar qvvlrin klassik nsrlrinin mk vasitsi, mk predmeti v i qvvsinin substan-siyasna daxil olmu v onlara yeni keyfiyyt, inqilabi vst vermidir. Elm hqiqtlrin, hadis v proseslrin praktiki chtdn drk edilm sullarnn ayrlmaz trkib hisssi olmaqla o, hm d biliklr istehsals kimi insan faliyytinin spesifik formalarndandr. gr maddi istehsaln hm miqyasca (kmiyytc) genilndiril-msind v hm d smrliliyinin (keyfiyytc) yksldilmsind biliklr bir vasit kimi istifad edilirs, bunlara nail olmaq n mt-rqqi texnoloji proseslrin, man v avadanlqlarn layihlndirilm-si, istehsaln mkmml tkili sxeminin nzri chtdn sasland-rlmas is elmin bilavasit mqsdidir. Elm btvlkd, rti olaraq, 3 byk qrupa tbit, ictimai v texniki blnr. ctimai elmin mhm sahlrindn biri d, 15
• Telman Huseynov tdqiqat obyekti iqtisadi hadis v proseslr, istehsal mnasibtlri olan iqtisad elmidir. Bu elm znn ixtisaslam sahlri il iqtisa-diyyatn btn sviyylrind mvcud olan qanun v qanunauyun-luqlar hm nzri v hm d ttbiqi baxmdan thlil v tdqiq et-mkl, alnan nticlri mumildirmkl mul olur. qtisad elminin mstqillmi sahlrindn biri d tbii ki, znn tdqiqat obyekti v predmeti olan Firmann iqtisadiyyat elmidir. Mlum oduu kimi, hr hans bir ixtisasdan mtxssis hazrlan-mas prosesind tlblrin elmi-nzri v empirik biliklrl silah-landrlmasnda mkmml tdris proqramlar sasnda yazlm drsliklrin hmiyyti ox bykdr. Firmann iqtisadiyyatna hsr olunmu drslik d, bu baxmdan istisnalq tkil etmir. ki yunan sznn oykos (ev, tsrrfat) v nomosun (qanun, qayda) birlmsindn ml gln Oykonomiyann Azrbaycan dilin trcmsi tsrrfata rhbrlik mnasn verir. Lakin bunun-la yana Oykonomiya sz rus dilin Ekonomika, Azrbaycan dilinin lt fonduna is mnyin gr rb sz olan qtisadiy-yat kimi qbul olunmudur. gr iqtisadiyyat bir trfdn insanlarn ox geni miqyasl faliyyt v onlarn maddi v sosial ehtiyaclarn tmin edn ye-gan tsrrfat sferasdrsa, digr trfdn o, hm d, elm sahl-rindn biridir. qtisadiyyat bir elm sahsi kimi bazar strukturla-rnn v cmiyytin tsrrfat subyektlrinin faliyyt mexanizmini, onlarn qarlql laq, asllq v tsirlrini tdqiq edir, yrnir. qtisadi hyatn sas proseslrinin mahiyytini, n mumi iqtisadi qanun v qanunauyunluqlar, iqtisadiyyatn tnzimlnmsinin nzri msllrini qtisadi nzriyy elmi yrnir. qtisadi nzriyynin tdqiqat obyektinin sasn iqtisadi inkiaf, btvlkd lk iqtisa-diyyatnn v ayr-ayr tsrrfat strukturlarnn faliyyt msllri, iqtisadi siyastin prinsiplrinin elmi-nzri chtdn yrnilmsi t-kil edir. mumiyytl, nzri elmlrin tdqiqat obyekti, btn hallar-da, tarixn, elmin z olmudur. gr iqtisadiyyatn nzri saslarn qtisadi nzriyy elmi td-qiq edirs, praktiki v ya ttbiqi chtlrini is konkret iqtisad elmlri yrnir. qtisadiyyatn hm tdqiqi v hm d idar olunmas baxmndan 16
• Fsil 1. Firmanin iqtisadiyyati kursunun tdqiqat obyekti, predmeti v mzmunu o (qtisadi nzriyy), znn 4 trkib hisssin blnr: Makro v Mikro iqtisadiyyat, Mezoiqtisadiyyat v Meqoiqtisadiyyat. Makroiqtisadiyyat mcmuu tklif v tlbin formalamas, milli glirin v mumi milli mhsulun istehsal dinamikasndak dyiikliklri tdqiq etmkl, hkumtin bdc v Mrkzi Ban-kn pul siyastinin iqtisadi artma, inflyasiyaya, isizlik problem-lrin, beynlxalq ticartin inkiaf v qiymtin sviyylrin tsirlrini yrnmkl mul olur. Dvlt makroiqtisadi gstricilrin vasitsil lk iqtisadiyyatn tnzimlyir, onlarn sasnda perspektiv n znn iqtisadi siyas-tini myyn edir. Makroiqtisadiyyat elminin vzifsi metodoloji baxmdan obrazl desk, iqtisadiyyat ykskdn mahid, tdqiq v thlil etmk, ona (iqtisadiyyata) qlobal (mumi) miqyasda yanamaqdr. Daha dorusu, makroiqtisadiyyat elminin (kursunun) predmeti lk iqtisadiyyat-nn myyn mddt intervalnda inkiaf v ya tnzzlnn, milli pulun cnbi lklrin pullar il mqayisd mznnsinin, isizli-yin, ticart balansnn (mcmuu ixrac xlsn mcmuu idxal) v s. dyimsi sbblrini tdqiq v thlil etmk, yrnmkdir. Makroiqtisadi tdqiqat v thlil ii ya btnlkd milli iqtisadiy-yat sviyysind, ya da onun sahlri snaye, knd tsrrfat, ra-bit, nqliyyat v s. zr, hm ayr-ayrlqda v hm d onlarn qar-lql iqtisadi v tsrrfat laqlri raitind aparlr. Makroiqtisadiyyat lknin iqtisadi hyatnda ba vern yz minlrl xsusi hallar deyil, mcmuu, n md meyllri tdqiq v thlil edir. Baqa szl, makroiqtisadiyyat oxsayl mssislrin frdi tsrrfat tdbirlrini v bunlarn nticlrini ayr-ayrlqda deyil, yekun halnda znn predmeti kimi seir, aradrr, thlil edir v yrnir. Bununla be-l, makroiqtisadiyyat mssis v firmalar, onlarn frdi tsrrfat q-rarlarn v bazardak birg faliyytlrini yrnn mikroiqtisadiyyatn saslarna syknir. Lakin, artq qeyd olunduu kimi, oxsayl frdi q-rarlarn yrnilmsinin qeyri-mmknly sbbindn makroiqtisadiy-yat, ilk vvl, thlil vasitsil mssislrdn birini nmunvi tmsil-ini myyn edir. Orta iqtisadi potensialna v gstricilrin gr ba-qalarn tmsil ed bilck bu mssisnin (firma, ev tsrrfat) iqtisa-diyyatndak meyllrin mxtlif iqtisadi variantlar da yrnilir. 17
• Telman Huseynov Bundan sonra, tmsili mssisnin (firmann) iqtisadi gstrici-lri qalan btn tsrrfat subyektlrin d amil edilir v lk iqtisa-diyyatnn mumi gstricilrindki (mhsul istehsal, qiymtin s-viyysi v s.) dyiiliklr akar olunur, mhm istehsal amillri ara-sndak qarlql tsir v asllq myynldirilir. Bu, makroiqtisa-diyyatn sas tdqiqat metodudur. Dvlt is thlildn alnm ntic-lr sasnda iqtisadiyyatn tnzimlnmsi mqsdil tdbirlr ilyib hazrlayr, znn iqtisadi siyastind tshihlr aparr. Makroiqtisadiyyat elmi lk miqyasnda ba vern iqtisadi meyl-lri tdqiq edrkn mssis, firma v regionlarn oxsayl mlumat-larna saslanaraq mumi gstricilrin hesablanmasna nail ola bilir. Bu qbildn olan gstricilrdn biri milli glir v onun hesablanma-sdr. Makroiqtisadi tdqiqatlarda lk iqtisadiyyatnda milli glir gstricisinin kmyi il mhsulun mumi buraxl, glir, ym, investisiyann hcmi v s. haqqnda mtbr mlumatlar ld etmk mmkn olur. Milli glirin hesablanmas texnologiyasn dzgn drk etmk is metodoloji aspektd Makroiqtisadiyyat elminin t-ml prinsiplrindn biridir. Mikroiqtisadiyyat elmi is iqtisadiyyatn istehsal sahlri, mx-tlif mssis v ya istehsal firmalar, mt v maliyy bazarlar, banklar, ev tsrrfat kimi iqtisadi strukturlar v onlarn nsr-lrinin faliyytini tdqiq edir. Lakin Mikroiqtisadiyyat n, bunlar-dan he birinin hmiyytini azaltmadan, lk iqtisadiyyatnn inkia-fnda istehsal firmalarnn v ev tsrrfatnn hmiyyti ox nm-lidir, bu, ksiz beldir. nki istehsal firmalarnn v ev tsrrfatnn iqtisadi inkiaf makroiqtisadiyyatn btn gstricilrin tlb v tklif, milli glir, mulluq, qiymt, inflyasiya, xarici ticart v s. msbt planda tsir gstrir v onlarn dinamikasnda ba vern dyi-ikliklrd hlledici rol oynayrlar. Bellikl, myyn rtilik daxilin-d mikroiqtisadiyyatn trkibini qarlql laq v asllqda olan 2 m-hm sektora blmk olar: istehsal firmas (mssis) v ev tsrrfat. Ev tsrrfat insanlarn faliyyt gstrdiklri 3 iqtisadi sub-yektdn dvlt, firma (mssis), ev tsrrfat – biridir. Ev tsrrfat iqtisadi faliyytin sas sferalarndan biri olub, iqtisadiyyat istehsal resurslar il, xsusil, i qvvsi il tmin edn v bunun mqabilind ld olunan pul vsaiti il mt v istehsal 18
• Fsil 1. Firmanin iqtisadiyyati kursunun tdqiqat obyekti, predmeti v mzmunu xarakterli xidmtlri satn almaqla insanlarn maddi tlabatlarnn dnilmsin srf edn iqtisadi subyektdir. Miqyasnn mhdudluu baxmndan, daha dorusu, szn dar mnasnda ev tsrrfat zn mhsul istehsal edn v mxtlif sayda insanlardan ibart olan ailnin tsrrfat demkdir. Bu bir ne- nsli birldirn v birg yaayan, myyn iqtisadi resurslara ma-lik olan v habel myyn mlkiyyt sahibi olub tsrrfatla mul olan bir nfrdn d ibart ola bilr. Miqyasnn geniliyi mnasnda ev tsrrfat milli iqtisadiyyatn trkib hisssi v eyni zamanda onun faliyytinin aparc qvvlrindn biri olub mhsul istehsal etmk, xidmtlr gstrmk n ictimai isteh-saln (lk iqtisadiyyatnn) i qvvsi v digr resurslarla tminats-dr. Digr resurslar dedikd, msln, buraya hr bir xsn dvlt bd-csin znn gliri mqabilind ddiyi vergi, ald mk haqqnn mxtlif mtlrin alnmasna xrclmkl dvltin maliyy resurslar-nn formalamasn v s. gstrmk olar. Dvlt is z trfindn ev tsrrfatnn zvlrini tlbni tqadl tmin edir, agirdin tmnna-sz thsil almasna qrar verir, yallara pensiyalarn verilmsin zamin durur bu kimi qaylar z zrin gtrr. Bel qarlql laqlr, ntic etibaril, milli iqtisadiyyatn sasn tkil edn subyektlrdn biri kimi ev tsrrfatnn heyytinin rifahnn yaxladrlmas n rait yaratmaqda dvltin rolu tkzib olunmazdr v hlledicidir. stehsal firmalar (mssislr) il ev tsrrfatnn qarlql laql-rin gldikd is, gstrmk lazmdr ki, ev tsrrfat, mlkiyytisi ol-duu kapital, torpaq v tkrar istehsal il mul olduu i qvvsi kimi resurslar firmalara satmaqla vzind onlardan mxtlif mtlr v xidmtlr alrlar. Firmalar is znn satd mt v xidmtlr m-qabilind ld etdiyi pulu ev tsrrfatlarndan istehsal resurslar almaa srf edirlr. Bellikl n istehlak olunmal v n istehsal edilmlidir msllrini mhz ev tsrrfat hll edir. Ev tsrrfatnn tklif etdiyi resurslarn hcmi firmalarn istehsal proqramn, investisiya faliyytini myyn edir, onlar saslandrmaq n hlledici rt olur. gr firma n istehsal edcyini z nizama salrsa, ev tsrrfat is nlri istehlak edcklrini vvlcdn planladrrlar. Bir szl, ev tsrrfat il fir-malar birlikd istehsal resurslar il yaradlan mhsullarn hrktini t-min edir, uzladrr v bu proseslr fasilsiz olaraq tkrarlanr. 19
• Telman Huseynov Onu da qeyd etmk vacibdir ki, mikroiqtisadiyyatla makroiqtisa-diyyat arasnda qarlql tsir v asllq vardr. Belki, makroiqtisadi sabitlik mikroiqtisadiyyatn inkiaf n hlledici rtlrdn biridir. Mikroiqtisadiyyatn inkiaf is, artq qeyd edildiyi kimi, makro-iqtisadiyyatn isizlik (mgulluq), infilyasiya, beynlxalq ticart, iqtisadi artm kimi problemlrin msbt planda tsir gstrir. Makroiqtisadi tdqiqat v thlil ii ya btnlkd milli iqtisadiy-yat zr, ya da onun sahlrinin snaye, knd tsrrfat, tikinti, nqliyyat, rabit v s.-nin hm ayrlqda v hm d onlarn qarlql tsir v laqlri vziyytind aparlr. Gstrmk lazmdr ki, makro v mikroiqtisadiyyat arasnda d-qiq myyn edilmi srhd yoxdur. Onlardan hr birind ba vern bir sra iqtisadi hadis v proseslr miqyas v kmiyytc mxtlif olsalar da, mzmun v keyfiyytin gr frqlnmirlr. El buna g-rdir ki, bzi iqtisadi kateqoriya v gstricilrdn hr iki sviyynin iqtisadi thlili v qiymtlndirilmsind istifad olunur. vvllr qeyd olunduu kimi, iqtisadiyyatn digr trkib hisslri Mezo – v Meqoiqtisadiyyatdr. Mezoiqtisadiyyat biri-biril tsrrfat laqlri zr bal olan sah komplekslrinin iqtisadiyyatdr, makroiqtisadiyyatn yarmsistemlridir. Mezoiqtisadiyyata misal olaraq, nvsind knd tsrrfat, solun-da onu (knd tsrrfatn) istehsal vasitlril (traktor, kombayn, gbr v s.) tchiz edn, sanda is onun (knd tsrrfatnn) mh-sullarn emal edn yngl v yeyinti snaye mssislrindn ibart olan aqrar-snaye kompleksini gstrmk olar. Yanacaq-energetika, metallurgiya, manqayrma v hrbi kom-plekslr d mezoiqtisadiyyatn subyektlridirlr (sonuncu az sayda lklr aiddir). Meqoiqtisadiyyata glinc bu, btnlkd dnya iqtisadiyyat, baqa szl, beynlxalq iqtisadiyyat demkdir. Dnya lklrinin iqtisadi inteqrasiyas genilndikc, azad iqtisadi zonalar sayca o-xaldqca v xsusil qloballama drinldikc meqoiqtisadiyyatn tdqiqat obyekti d hat baxmndan miqyasca artacaqdr. El buna gr d, meqoiqtisadiyyatn qtisadi nzriyy elmindki mvqeyi dyick, xsusi kisi oxalacaqdr. 20
• Fsil 1. Firmanin iqtisadiyyati kursunun tdqiqat obyekti, predmeti v mzmunu qtisad elmi mssis v iqtisadiyyatn sahlri (snaye, knd t-srrfat, tikinti, nqliyyat v s.) v onlardan hr birinin inkiaf qanu-nauyunluqlarn mvcud istehsal mnasibtlri sistemind tdqiq edir v yrnir. Lakin bununla brabr, istr ayr-ayr maddi istehsal sahlrinin v istrs d onlarn mssislrinin iqtisadi inkiaf qanu-nauyunluqlar bir-birindn frqlnirlr. Frqlri douran sbb is hmin sahlrin mssislri trfindn ttbiq olunan texnoloji isteh-sal sullarndak prinsipial bnzrsizlikdir. Ayr-ayr snaye sahlrin mnsub olan firmalarn istifad etdik-lri texnologiyalardak mxtliflik burada ilyn istehsal heytinin pe trkibindki frqlr sbb olur iki mxtlif sahnin v, uyun olaraq, onlarn firmalarnda alan fhllrin pe-ixtisas trkiblri eyni olmur. Buraya habel mxtlif sah mssislrinin istehlak et-diklri xammaln v materiallarn texniki xarakteristikalarndak frq-lri d (fiziki, kimyvi v s.) lav etsk, onda hr bir sahy mnsub olan firmann baqa bir sah firmasnn iqtisadi msllrindki hm prinsipial v hm d prinsipial olmayan frqlrin mvcudluu he bir bh doura bilmz. Baqa szl, bu o demkdir ki, firma v onun mnsub olduu sahnin iqtisadiyyat msllrinin mu-mi oxarl il yana, onlar arasnda ox frqli chtlr d mv-cuddur. Sah v istehsal firmasnn iqtisadiyyat bzi hallarda key-fiyytc eyni kateqoriya, anlay v gstricilrl sciyylndirilirs d, onlarn (sah v firmann) miqyaslarndak frq bunlarn kmiy-ytc mxtlif mzmun damalarna sbb olur. Btn bunlar dou-ran sas sbb is istehsal prosesinin v, demli, mhsul istehsalnn sahd deyil, bilavasit mssislrd hyata keirilmsidir. Firma v sah iqtisadiyyatnn tdqiqat obyektlrini v predmetlrini d frq-lndirn d el budur. Firmann iqtisadiyyat elmi mstqil v habel konkret elm sahsi olsa da btvlkd snaye, onun m-vafiq sahlri v habel, mumiyytl, iqtisad elmi il sx ball v qarlql laqlri mvcuddur. Firmalar iqtisadiyyatn ilkin hlqlri olmaqla, hm d onlar, iqti-sadiyyatn tmlind dayanan, inkiaf v smrliliyinin ykslmsin-d mstsna rolu olan tsrrfat subyektlridir. Mhz buna gr d, Firmann iqtisadiyyat elminin mddalarnn yrnilmsinin iqtisa-diyyat sahlrinin btn ixtisasdan olan iqtisadlar n ox nmli 21
• Telman Huseynov hmiyyti vardr. Firmann iqtisadiyyat msllrini drindn v hrtrfli mnimsmyn iqtisadiyyat sahlrindn hansnda il-msindn asl olmayaraq maliyyi, marketoloq, menecer, m-hasib, statistik v s. z ixtisaslarn lazmnca drk ed bilmzlr. qtisadiyyat, artq qeyd edildiyi kimi, insanlarn maddi tlbatlar-nn dnilmsin xidmt edn, insanlarn byk ksriyytinin birba-a v ya dolay faliyyt sferasdr v btn iqtisad elmlrinin tdqi-qat obyektidir. Hr bir firma z faliyytini bazar mnasibtlri sasnda qurmaqla iqtisadiyyatn daha da inkiaf etdirmk v mnft ld etmk mqsdi-l daim axtarda olmaldr: xrclri il faliyytinin nticlrini optimal nisbtd uzladrmal, investisiyann yeni formalarn tapmal, mhsul-larn istehlaklara atdrlmasnn smrli yollarn myynldirmli, dzgn maliyy, srfli qiymt siyasti ilyib hazrlamaldr v s. Yuxarda sadalananlara nail olman ilkin rti is firmann z da-xili resurslarn sfrbr ed bilmk qabiliyytindn birbaa asl olur. Firmann daxili resurslarn, mzmunu v tyinat baxmndan aadak kimi qrupladrmaq olur: 1. stehsaln resurs tminatn myyn edn amillr. Bunlara istehsal amillri istehsal sas fondlar (binalar, qurular, i manla-r v avadanlqlar, altlr v s.), dvriyy fondlar (xammal, mate-rial, yanacaq v s.), i qvvsi, torpaq v s. aid edilir. Bunlarsz bu v ya digr mtnin istehsaln, istehsal prosesinin ba tutmasn tsv-vr etmk, mumiyytl, qeyri-mmkndr. 2. Firmann iqtisadi v texniki sviyysini myyn edn amil-lr. Bunlara elmi-texniki trqqi, istehsaln v myin tkili, istehsal heytinin ixtisas sviyysi, innovasiya faliyyti, investisiya siyasti v s. aid olunur. 3. Firmann istehsal-kommersiya faliyytinin smrli realla-drlmas amillri. Bu amillr sritli marketinq konsepsiyas, maddi-texniki tminat, idaretm v s. amillr aid edilir. Firmann yuxarda sadalanan daxili resurslarnn, istehsaln iqti-sadiyyatna tsirlri mxtlif olsalar da onlarsz keinmk qeyri-mmkndr. Yuxarda gstriln amillrin hr birinin ayr-ayrlqda iqtisadiy-yat (onlardan qnatl istifad), ntic etibari il, firmann iqtisa- 22
• Fsil 1. Firmanin iqtisadiyyati kursunun tdqiqat obyekti, predmeti v mzmunu diyyatn formaladrr, onun inkiaf sviyysini v smrliliyini myyn edir. Bazar mnasibtlri raitind iqtisadi faliyytin sas mrkzi iqtisadiyyatn mhm hlqsi olan firmalara keir. nki firma mlkiyyt formasndan asl olmayaraq ictimai tlbatn d-nilmsi v mnft alnmas mqsdi il mhsul istehsal edn v satan, xidmtlr gstrn hquqi xs kimi mstqil tsrrfat subyektidir. Mhz firmalarda, artq qeyd olunduu kimi, cmiyyt n zruri olan mhsullar istehsal edilir, xidmtlr gstrilir. Qeyd etmk lazmdr ki, firma v mssislr lk iqtisadiyyatnn istehsal v tkilati strukturunu ml gtirir v mhz burada sas iqtisa-di proseslr ba verir, istehsaln texnologiyas v keyfiyyti problemlri ksiir, iqtisadi v sosial mnasibtlr formalar, ictimai v xsusi m-nafelr mvcud olur. stehsal firmalar myyn maddi nemtlr isteh-sal mqsdil mvafiq formada tkil olunan v istiqamtlndiriln is-tehsal resurslarnn maddi v mk resurslarnn mrkkb birliyini, qarlql laq v aslln v habel kmiyyt aslln ks etdirirlr. Firmann iqtisadiyyat kursunun tdqiqat obyekti, lbtt firmalardr, daha dorusu, onlarn tsrrfat faliyytidir. Baqa szl, kursun tdqiqat obyekti bazar iqtisadiyyatnn ilkin hlqsi v mstqil tsrrfatlq subyekti olan, z istehsal faliyytini kommersiya sasnda quran, maddi istehsaln snaye sahlrin-dki firmalar, mssislrdir. Mvcud istehsal mnasibtlrinin dourduu obyektiv iqtisa-di qanunlarn firmann tsrrfat kommersiya faliyytindki tzahr formalar, mvcud olan mumi qanunauyunluqlar, is-tehsal v qeyri-istehsal amillri, mhsul istehsal v xidmtlr gs-trilmsinin iqtisadiyyat v idar edilmsi msllri Firmann iqtisadiyyat kursunun predmetidir. Firmann iqtisadiyyat td-ris kursunun predmeti daha geni mnada bazarn rqabt mhi-tind firmann tkilati-hquqi v tkilati-iqtisadi nvlrinin forma-lamas problemlrini, mhsulun v xidmtlrin hcmc artrlmas, istehsal xrclrinin azaldlmas, rentabelliyin yksldilmsi, perspek-tiv n strateji inkiaf mqsdi il smrli tsrrfatlq metodla-rnn akar olunmas v istifad edilmsi haqqndak biliklrin yr-nilmsi v yrdilmsidir. 23
• Telman Huseynov Firmann iqtisadiyyat kursunun mqsdi firmann iqtisadiyya-tnn nzri v praktiki msllrini, onun iqtisadiyyatnn smrli idar edilmsinin qayda v metodlarn yrnmkdir. Fikrin geni mnasnda Firmann iqtisadiyyat tdris kursunun yrnilmsindn mqsd bazar tipli istehsal firmasnn faliyyt prinsiplrini v qanu-nauyunluqlarnn bazarn dourduu qanun v prinsiplrin hatsind onun (firmann) davrann, glck gnc mtxssislr sahibkarl-n tkili, vziflrinin myyn olunmas msllrind nzri bilik-lri v empirik vrdilri alamaqdr. Bununla laqdar, Firmann iqtisadiyyatnn tdris kursu kimi vzifsi mvzu zr ixtisaslam konkret iqtisad fnlrindn (myin iqtisadiyyat, statistika, maliyy, mhasibat uotu v s.) frqli olaraq bazar iqtisadiyyatnn sahibkarlq faliyytinin sas subyekti olan firmann btvlkd iqtisadiyyat haq-qnda sistemli v tam tsvvr yaratmaq, btn biliklri onu (kursu) yrnnlr alamaqdr. Kursun sas msllri is firmann iqtisadiyyatnn idar edilm-sinin bazar metodlarn, istehsal amillrindn (mk, sas v dvriy-y fondlar) istifadnin thlili qaydalarn, firmann marketinq faliy-ytini, onun investisiya v innovasiya siyastini v s. yrnmkdir. Firmann iqtisadiyyat kursu bazar mnasibtlri raitind z-nn malik olduu istehsal resurslarndan hrtrfli istifad yollarn, b-tvlkd onun ayr-ayr blmlrinin znmxsus texniki-iqtisadi x-susiyytlrini, xarici iqtisadi raitin tlblrin uyun gln daha s-mrli faliyytin tsir gstrn amillri, istehsaln iqtisadi smrli-liyini yksltmy imkan vern tsrrfat tdbirlrini yrnir v yrdir. 3. Kursun tdqiqat metodlar v iqtisad kurslar sistemind yeri Elm znn inkiaf tarixind hqiqtlri drk etmk mqsdil me-todologiya, bir ox sul v metod, qayda v fndlri ilyib hazrlam v elmi aradrmalarda mvffqiyytl istifad etmidir. Bu metodla-ra sistemli yanama, analiz v sintez, mumidn xsusiy (deduksiya) v xsusidn mumiy (induksiya) mntiqi keid, iqtisadi-riyazi me-todlar v s. aid etmk olar. Drketm metodu olan dialektika is bu metodlarn kmyi il cmiyytin, tbitin v idrakn inkiaf qanuna-uyunluqlarn v bu inkiafdak laqlri konkretldirir. qtisadi po-roses v hadislrin d dzgn v trafl drk olunmas konkret iqtisad 24
• Fsil 1. Firmanin iqtisadiyyati kursunun tdqiqat obyekti, predmeti v mzmunu elmlri n sas elmi metod olan dialektik metod vasitsil mmkn-dr, nki bu metod hadis v proseslrin fasilsiz, mthrrik vziy-ytd, trafla sx v qrlmaz mumi laq, qralql asllq v qar-lql tsir vziyytind yrnir. Dialektik metodun kmyi il iqtisadi hadis v proseslrin real inkiafn kmiyyt v keyfiyyt dyiikliklrini v buna sbb olan daxili ziddiyytlrin (ksikliklrin vhdti v mbarizsi) ma-hiyytini drk etmk v yeni inkiaf sviyysin qalxmaq namin on-larn hlledilm qaydalarn myynldirmk mmkn olur. Btn bunlara gr d tdqiqat v thlil iind dialektik metod n mkm-ml elmi metod hesab edilir. Yuxarda qeyd olunanlarla brabr btn elmlr (kurslar) kimi Fir-mann iqtisadiyyat elminin d znmxsus tdqiqat metodlar vardr. Firmann iqtisadiyyat elminin (kursunun) ttbiqi mahiyyt damas onun aradrma metodlarnn da mzmunca empirik s-ciyyli tdqiqat metodlarndan istifadsini daha nmli edir. Firmann iqtisadi msllrinin yrnilmsind statistik mahid v mqayisli thlil metodlar byk hmiyyt ksb edir. Onlar x-susi v mumildirici iqtisadi gstricilri toplamaa, firmann iqti-sadi v sosial inkiaf dinamikasn thlil v onun faliyytinin ntic-lrini digr tsrrfat subyektlri il mqayis etmy imkan veirir. Mxtlif ehtimal v proqnozladrma metodlar firmann tsrr-fat strategiyasnn hazrlanmasnda v bunun kmyil bazarn gl-ck konyunkturasna uyunlamaa nail olmaqda v sahibkarlq q-rarlarnn qbulunda istifad edilir. Mssis iqtisadiyyatnn nzri v ttbiqi msllrinin thlilind riyazi modellr, tsviri qrafika metodlardan da geni istifad olunur. Bu metodlar konkret iqtisadi situasiyadan asl olaraq ayr-ayr iqtisadi gstricilrin tsir v ks tsir laqlrinin dzgn v obyek-tiv qiymtlndirilmsin imkan yaradr. Bazarda yaranan v faliyyt gstrn tlb v tklif arasndak ta-razlq qanunu tkrar istehsal rtlndirmkd v, xsusil, iqtisadiy-yatn inkiafndak mvazinti tmin etmkd mstsna hmiyyt malikdir. Dialektik vhdtd olan tlb v tklif arasndak tarazln yaranmasnda iqtisadiyyatn ilkin hlqsi olan mssis v firmalar hlledici rol oynayrlar. Firma tlb trfdn istehlak, tklif trfdn 25
• Telman Huseynov is istehsal kimi x edir. Firmann iqtisadiyyat kursunun n mumi kild vzifsi tlb v tklif arasndak ziddiyytlrdn trnn v bilavasit firmann iqtisadiyyatna aid olan msllri yrnmk v hmin ziddiyytlrin hlli yollarn tapmaqdr. Mssis v firmalarda hyata keiriln istehsal posesi hm tbii-texniki v hm d ictimai elmlr trfindn yrnilir. Tbii-texniki elmlrin istehsal tdqiqetm, yrnm meyar insanla-rn tbitl mnasibtlrin, insanlarla tbit arasnda ba vern bir pro-ses kimi yanamasdr. Baqa szl, tbii-texniki elmlr istehsaln mad-di nsrlri olan mk predmetlrinin, mk vasitlrinin v istehsal olunan mhsulun xasslrini, habel istehsal prosesi zaman xammal v materiallarda ba vern fiziki, texniki v kimyvi dyiikliklri y-rnmkl mul olurlar. Tbit elmlri habel insanla tbit arasn-dak qardurmann bir chti kimi istehsal prosesinin insan fiziologi-yas v psixologiyasna tsiri msllrini d tdqiq edirlr. ctimai istehsal habel sosial-iqtisadi elmlr d yrnirlr. Bu elmlr insanlarn istehsaldak mnasibtlrini, yaradlan mhsu-lun onlarn arasndak blg qaydalar v llrini, istehsaln i-tiraklarnn sosial-psixoloji v digr ictimai mnasibtlri yr-nirlr. Yuxarda sadalanan ictimai-iqtisadi mnasibtlri, vvllr qeyd olunduu kimi, n mumi kild iqtisadi nzriyy yrnir. Hmin ictimai-iqtisadi mnasibtlrin ayr-ayr trflrini is, ax-lnmi kild, konkret iqtisad elmlri tdqiq edirlr. Mlumdur ki, konkret iqtisad elmlri sah v mvzu nianlri zr ixtisaslamlar. Sah niansi zr ixtisaslam konkret iqtisad elmlrinin xarak-terik chti onlar n bu v ya digr sahnin btvlkd tdqiqat obyekti kimi seilmsidir. Sah niansi zr ixtisaslam konkret iqtisad elmlrin S-nayenin iqtisadiyyat, Aqrar snaye kompleksinin iqtisadiyyat, Tikintinin iqtisadiyyat, Nqliyyatn iqtisadiyyat v habel Firmann iqtisadiyyatn misal gstrmk olar. Mvzu niansi zr ixtisaslam konkret iqtisad elmlrinin xa-rakterik chti is ondan ibartdir ki, onlar iqtisad elminin bir mv-zusunu ya bir sah (habel mssis) miqyasnda, ya da sahlrdn bir oxunun timsalnda yrnmkl mul olurlar. Bunlara misal ola- 26
• Fsil 1. Firmanin iqtisadiyyati kursunun tdqiqat obyekti, predmeti v mzmunu raq qtisadiyyatn dvlt tnzimlnmsi, Menecment, myin iqtisadiyyat v sosiologiyas, Marketinq, Qiymtqoyma, Biz-nesin tkili, Maliyy-kredit v s.-ni gstrmk olar. Firmann iqtisadiyyat kursu hm sah, hm d mvzu niansi z-r ixtisaslam konkret iqtisad kurslarnn hams il qarlql laq v asllqda inkiaf etmi, z znginlmi v onlar znginldirmidir. Firmann iqtisadiyyat elminin Makro – v Mikroiqtisadiyyat elmlril laq v ball is xsusi qeyd olunmaldr. Firmann iqtisadiyyat kursunun iqtisad fnlri arasnda yeri v hmiyyti firma v mssislrin lk iqtisadiyyatnn zln tkil etmsi il myyn olunur. Btn konkret iqtisad elmlri kimi Firmann iqtisadiyyat kursunun nzri sasn Mak-roiqtisadiyyat elminin mddalar tkil edir. O, artq qeyd olundu-u kimi, hm sah v hm d mvzu niansi zr ixtisaslam iqti-sad elmlrinin hams il sx surtd laqdardr. 4. Kursun vziflri v mzmunu Firmann iqtisadiyyat kursu mumi iqtisadiyyat v Mssis iqtisadiyyat v idar edilmsi istiqamtlrinin btn ixtisaslarndan iqtisad bakalavr thsil sviyysi zr iqtisad kadr hazrl prose-sind tdris olunan sas fnlrdn biridir. Kursun vziflrindn biri istehsaln idar olunmas v xsusil, iq-tisadi v hquqi islahatlardan irli gln vziflrl laqdlar olaraq idaretm sisiteminin tkmilldirilmsi, dvltin mssis iqtisadiyya-tna dair tnzimlnm tdbirlri v s. bu kimi msllri yrnmkdir. Firmann iqtisadiyyat kursunun tdrisind mqsd tlblri bazar iqtisadiyyatnn mumi qanunauyunluqlarnn mssisd tza-hr xsusiyytlri v onun faliyytin tsiri formalar, tsrrfat tdbirlrinin hyata keirilmsinin konkret yollar, texniki, texnoloji v iqtisadi siyastin planladrlmas, istehsaln iqtisadi smrliliyi-nin qiymtlndirilmsi metodologiyas, habel idaretm qrarlarnn saslandrlmas metodlar sahsind tcrbd tsdiqini tapm bilik-lrl silahlandrmaqdr. Kursun tdrisind sas mqsd iqtisad-bakalavrlara bazar m-nasibtlri raitind mssislrin iqtisadiyyatnn btn msllri haqqnda zruri biliklri vermkdir. 27
• Telman Huseynov Oxuculara tqdim olunan bu drsliyin mzmunu v quruluu fir-ma v mssislrin iqtisadiyyat il bal proseslrin qarlql laq v asll nzr alnmaqla mntiqi ardcllqla qurulmudur. Firmann iqtisadiyyat kursunun smrli tdrisi v tlblr t-rfindn asan mnimsnilmsi mqsdi il mvzular aadak bl-mlr zr qrupladrlmdr. Drsliyin Firma, onun iqtisadiyyat kursunun tdqiqat obyekti, predmeti v mzmunu adlanan ilk blmsind mssis v firmann oxar chtlri v frqlri haqqnda iqtisadi dbiyatda mvcud olan ox-sayl baxlar nzrdn keirilmi, onlarn shf, doru olan v habel m-bahis douran chtlri gstrilmi, mumildirmlr aparlm v nti-clr xarlmdr; mssisnin firmaya evrilmsinin ilkin hlledici rt-lri kommersiyaladrlmas v restruktirizasiyas sciyylndirilmi-dir. Burada iqtisadiyyatn hm elmi-nzri, empirik v hm d metodoloji baxmdan tdqiqi v smrli idar edilmsinin tkili n o, znn 4 trkib hisssin blnmdr Makro v Mikro iqtisadiyyat, Mezo v Meqo iqtisadiyyat. Bunlardan hr birinin ayrlqda mzmunlar al-m, triflri verilmi,onlar mqais olunmu, laqlri gstrilmi v bun-larn milli iqtisadiyyatn inkiafndak rol v hmiyyti gstrilmidir. Bu blmd habel Mikro iqtisadiyyatn trkib hisssi olan ev tsrrfa-tna xsusi yer verilmidir. Daha sonra is Firmann iqtisadiyyat kur-sunun tdqiqat obyekti v predmeti rh olunmu v saslandrlmdr. Blmnin sonunda kursun mzmunu, vziflri v quruluu verilmidir. stehsal firmalarnn tsnifat, quruluu v formalar adla-nan II blmd, ilk nc, firmalarn tsnifat verilmi, bazar iqtisa-diyyat raitind onlarn mqsd v vziflrinin myynldiril-msin, onlarn bazar laqlrinin yrnilmsin xsusi yer verilmi-dir. Burada habel firmalarn quruluuna v onu myyn edn amil-lr xsusi diqqt yetirilmidir. Mlumdur ki, bazar iqtisadiyyatna ke-idl bal zlldirmnin hyata keirilmsi, iqtisadiyyatda v s-naye mssislrind sahibkarlq faliyyti geni vst almdr. Bu sbbdn d kitabn bu blmsind sahibkarlq, onun inkiaf mrhl-lri, firmalarn tkilat-hquqi v tkilat-iqtisadi formalar v firma-nn xarici v daxili mhitinin yrnilmsin lazmnca yer verilmidir. Drsliyin III blmsi stehsal firmasnda istehsal prosesi v istehsaln ictimai tkili formalar adlanr. Burada istehsal prose- 28
• Fsil 1. Firmanin iqtisadiyyati kursunun tdqiqat obyekti, predmeti v mzmunu sinin mahiyyti, istehsal tsikli v onun trkibi, firmada istehsal prose-sinin tkili v onun formalar rh olunmudur. Bundan sonra is is-tehsaln ictimai tkili formalar olan tmrkzldirm, ixtisasladr-ma v kooperasiyaladrma, kombinldirmnin mahiyyti alm, onlarn sviyysini v smrliliyini xarakteriz edn gstricilr y-rnilmidir; istehsaln ictimai tkili formalarnn sasnda ictimai mk blgsnn dayand xsusi vurulanmdr. Kitabn Firmann istehsal resurslar v onlardan smrli istifadnin zruriliyi adlanan IV blmsi hm rh olunmu m-sllrin hat miqyasna v hm d firmann iqtisadi inkiafndak roluna gr ox nmlidir. Burada, ilk nc, firmann kadrlar, onun trkibi, idar edilm xsusiyytlri, myin mhsuldarl v onun llm metodlar, myin normaladrlmas, mk haqq v onun dnilmsinin forma v sistemlri yrnilmidir. Bundan sonra isteh-sal resurslarnn mhm trkib hisssi olan istehsal sas fondlarna xsusi yer verilmidir: iqtisadi mahiyyti alm, tsnifat verilmi, khnlmsi v amortizatsiyas rh olunmu, istifad gstricilri s-ciyylndirilmi, istehsal gcnn hesablanma metodikasna xsusi diqqt yetirilmidir. Blmnin sonunda firmann dvriyy fondlar v dvriyy vsaitlrin xsusi yer ayrlmdr. Burada, ilk vvl, dv-riyy fondlarnn iqtisadi mahiyyti alm, ondan istifad gstri-cilri sciyylndirilmi, maddi resurslarn normaladrlmas qayda-lar izah edilmi, v sonda, tdavl fondlarnn idar edilmsi ms-lsin xsusi yer ayrlm v diqqt yetirilmidir. Firmann inkiafnn idar edilmsi v planladrlmas msllri drsliyin V blmsind yrnilmidir. Blmnin vvlind firmann idaretm mexanizmi, onun prinsiplri, funksiyalar, me-todlar v bunlarn ttbiqi istiqamtlri v habel idaretm mexaniz-minin tlilat quruluu izah olunmudur. Bundan sora is firmann istehsal-kommersiya faliyytinin planladrlmas, onun metodlar, inkiaf plann blmlri v inkiaf proqramnn trtibi msllri ye-trinc rh olunmudur. Firmann miqyasca inkiafnda investisiya qoyuluu hlledici hmiyyt ksb etdiyindndir ki, blmnin vv-lind investisiyann mahiyyti v nvlri, trkibi v qurluu, investi-siya layihlrinin qiymtlndirilmsi metodlar v smrliliyinin yksldilmsi yollar geni kild rh edilmidir. Bundan sonra bu 29
• Telman Huseynov blmd firmann faliyytind ciddi keyfiyyt dyiikliklrin s-bb olan innovasiyann texnoloji v iqtisadi imkanlar, innovativ in-kiafn mrhllri, innovasiyann iqtisadi smrliliyi haqqndak el-mi biliklr v mddalar z ksini tapmdr. Burada habel firma mhsullarnn keyfiyyti, standartladrlma-s v sertifikasiyann tkilat-iqtisadi msllri rh olunmudur: mhsul keyfiyytinin gstricilri, keyfiyytin yksldilmsi iqtisadi inkiafn yolu kimi, mhsulun rqabtqabliyyti, mhsul keyfiyy-tinin idar edilmsi, standartladrma v sertifikasiya v habel bu qbildn olan digr msllr z ksini tapmdr. Kitabn VI blmsi Firmann marketinq faliyyti, maddi-texniki tminat v mhsul sat msllrin hsr olunmudur. Bu blmd firmann marketinq faliyytinin xsusiyytlri, bazarn tdqiqind v seqmentldirilmsind, firmann tsrrfat-kommersiya faliyytinin bazardan idar edilmsindki rolu v hmiyyti yrnilmidir. Bunun ardnca firmann maddi-texniki tminat, onun istehsal vasitlrin tlaba-tnn hesablanmas metodlar, istehsal ehtiyyatlarnn idar edilmsi sul-lar, maddi-texniki tminatn formalar v firmann icar mnasibtlrin (lizinq, franayzinq v s.) xsusi yer verilmidir. Blmnin sonunda is firmann tsrrfat faliyytinin finii kimi mhsulunun sat, bu i zr onun siyasti, iin sas icras kimi sat bsinin funksiya v vziflri, mhsul satnn smrli tkili kimi msllr izah olunmudur. Drsliyin VII blmsi Firmann istehsal xrclri, qiymt siyasti, glirlri v faliyytinin smrliliyi adlandrlmdr. Blmnin vvlind firmann istehsal xrclri v maya dyrinin mahiyyti, onlarn qarlql laqlri, vhdti v frqlri verilmi, maya dyrinin gstricilri, maya dyrinin idar edilmsi v aa saln-mas yollar gstrilmidir. Bundan sonra firmada qiymtin ml gl-msi il bal qiymtin funksiyalar v nvlri, firmann qiymt siya-sti, strategiyas, firmada qiymtqoyma kimi suallar akarlanmdr. Bu blmnin nvbti mslsi firmann maliyysi, glirlri v mn-fti kimi msllri hat etmidir. Blmnin sonunda is firmann tsrrfat-kommersiya faliyytinin iqtisadi v sosial smrliliyinin he-sablanmasnn metodoloji msllrin lazmnca diqqt yetirilmidir. Nhayt, drsliyin Firmann xarici iqtisadi laqlri adlanan sonuncu, VIII blmsind bu faliyytin nvlri, firmann idxal- 30
• Fsil 1. Firmanin iqtisadiyyati kursunun tdqiqat obyekti, predmeti v mzmunu ixrac mliyyatlar, faliyytin tnzimlnmsi vziflri, firmann xarici iqtisadi faliyytinin smrli tkilind kmrk siyastinin rolu v hmiyyti kimi msllr lazmnca diqqt yetirilmidir. Drsliyin mllifi bel hesab edir ki, Firmann iqtisadiyyat dr-sliyinin tklif ediln mzmunda v quruluda thsilin bakalavr sviy-ysind hazrlanan iqtisadlara istehsal firmalarnn iqtisadiyyat haq-qnda zruri biliklrin mnimsnilmsin kmklik gstr bilckdir. mumiyytl, oxuculara tqdim olunan bu drsliyin strukturu 8 blmdn, 21 fsildn v 102 sualdan ibartdir. Nhayt, drsliyin sonunda Firmann iqtisadiyyat kursuna bir baa v dolays il aid olan mfhum v anlaylarn izahl lti tr-tib olunmudur; burada 230-a qdr mfhum v anlaylarn mz-munlar aqlanm, onlarn qsa rhlri verilmidir. Drsliyin sonunda is onun yazlmasnda istifad olunmu d-biyyatn siyahs verilmidir. F K R L N 1. Firma haqqnda nzriyylr (neoklassik, instisional, davranma) mvqeniz necdir? 2. Firma v mssisnin oxar chtlri v frqlrini izah ed bilrsinizmi? 3. Makro- v Mikroiqtisadiyyatn vhdti v frqlrini rh edin. 4. Makroiqtisadiyatn inkiafnda ev tsrrfatnn yeri v rolu haqqnda nlri syly bilrsiniz? 5. Firmann iqtisadiyyat kursu nyi yrnir v onun tdqiqat obyekti ndir? 6. Firmann iqtisadiyyat kursunun tdqiqat metodlarn izah ed bilrsinizmi? 7. Firmann iqtisadiyyat kursunun mzmunu, vziflri v quruluun aydnladrn. 31
• BLM II STEHSAL FRMALARININ TSNFATI, QURULUU V FORMALARI Fsil 2. stehsal firmalarnn tsnifat, quruluu v formalar1. stehsal firmalarnn tsnifat 2. stehsal firmasnn quruluu v onu myyn edn amillr 3. Sahibkarlq v firmann (mssisnin) tkilati-hquqi formalar 4. Sahibkarln tkilati-iqtisadi formalar, firmann xarici v daxili mhiti 5. Firmann yaradlmas v lvi qaydalar 1.stehsal firmalarnn tsnifat Mxtlif sahlr mnsub firma v mssislrd istehsal prosesi v onun hyata keirilmsi raitlri bir-birindn frqlnir. Bu sbb-dn d, ayr-ayr mssislrd istehsaln tkili v idar edilmsi, myin v material-enerji ehtiyatlarnn normaladrlmas, myin dnilmsinin tkili v s. bu kimi msllr mxtlif olur. Btn bunlara gr d, istehsal firmalar v ya snaye mssislri aa-dak lamtlr gr tsnifldirilir. Buraxlan mhsulun iqtisadi tyinatna gr btn snaye ms-sislri iki sas qrupa: istehsal vasitlri v istehlak eylri istehsal edn snaye mssislrin blnr. stehsal vasitlri istehsal edn snaye mssislrin metallurgiya, energetika, manqayrma, kim-ya snaye mssislri v s. aiddirlr. Bu sahlrin mssislri elmi-texnki trqqi sasnda hm zlrinin v hm d mumiyytl isteh-saln iqtisadi smrliliyinin yksldilmsind v intensivldirilmsin-d hlledici rol oynayrlar. Baqa szl, hmin mssislr elmi-texniki trqqinin maddi sas, bldilri v demli, tminatlardrlar. 32
• Fsil 2. stehsal firmalarnn tsnifat, quruluu v formalar halinin maddi v mdni hyat sviyysinin yaxladrlmas, sasn, istehlak eylri istehsal edn firma v mssislr trfindn hyata keirilir. Bel mssislr misal olaraq, yeyinti v yngl s-naye sahlrinin mssislrini gstrmk olar. stehsal etdiklri xammal v materiallarn xarakterin gr ha-siledici v emaledici snaye mssislri frqlndirilir. Hasiledici ms-sislr tbitin vermi olduu srvtlri tbii srvtlri ld edirlr. Bu nv mssislr misal olaraq, neft, qaz, dmir filizi v s. hasil edn mssislri gstrmk olar. Emaledici snaye mssislri is ha-siledici snayenin v knd tsrrfatnn verdiyi xammal emal edirlr. l rzind ilm mddtlrin gr mssislr qrupa ay-rlr: btn il boyu fasilsiz ilyn snaye mssislri (msln, domna sobalar, marten pelri, neftayrma zavodlar v s.), btn il boyu fasilli ilyn snaye mssislri (msln, manqayrma zavodlar) v mvsmi ilyn snaye mssislri (msln, kr, konserv, pambqtmizlm v s. zavodlar). Faliyyt miqyasna gr mssislr kiik, orta v iri mssislr blnrlr. Dnya tcrbsi gstrir ki, iqtisadiyyatn inkiaf sviyy-sindn asl olmayaraq mssislrin kiik, orta v iri sahibkarla aid edilmsi demk olar ki, btn bazar iqtisadiyyat lklrind hyata keirilir. Hm d bu zaman sas meyar kimi iilrin say qbul edilir. Bazar iqtisadiyyat raitind ilyn inkiaf etmi lklrd miqyasna gr kiik, orta v iri firmalar (mssislr) eyni zamanda, paralel olaraq faliyyt gstrirlr. ri mssislrin orta v kiiklr nisbtn stnly onlarn gcl maliyy vsaitlrin, maddi v mk resurslarna malik olmalar il izah edilir. Bel firmalar elmi-texniki ilmlr aparmaa, zlrinin texnoloji istehsal sullarn dyidirmy, istehsal heyytinin ixtisas drcsini v ya thsil senzini yksltmy qadir olan tsrrfat sub-yektlridirlr. Lakin btn bunlara baxmayaraq ttbiq sahsi dzgn myyn olunduu tqdird orta v kiik sahibkarlq cmiyytin eh-tiyaclarnn dnilmsind hmiyytli drcd rol oynaya bilirlr. Kiik firmalar bir ox hallarda zlrindn baqa iri firmalarlada rqabt apara bilirlr. Onlar bazar konyunkturasnn dyimsin qar- hsas olur, az kapital sahibi olduqlarndan iri firmalarn tsirlrin tab gtir bilirlr. 33
• Telman Huseynov Kiik firmalarn iri firmalarla mkdal ninki mmkndr, htta dzgn koordinasiya olunduqda hr 2 trf n faydaldr. ri firmalar n hiss, balama, trtibat, alt v s. zr ixtisaslam kiik firmlar z mstqilliklrini saxlamaqla iqtisadi inkiaflarnda onlardan geri qalmrlar. Mxtlif lklrin mxtlif maddi istehsal sahlrind iri, orta v kiik firmalarn ilynlrin sayna gr myynolunma meyar frqlnirlr. Kiik, orta v iri mssislrin myyn edilmsind iilrin say hddi Azrbaycan Respublikasnn qanunvericiliyi il aadak kimi tsbit olunmudur (cdvl 2.1). Cdvl 2.1 Mssislrin iilrin sayna gr qrupladrlmas ilrin sayna gr qrupladrma Sah mnsubiyytin gr mssislrin nvlri kiik orta iri Snaye 50 51-300 300-dn ox Nqliyyat 15 16-75 75-dn ox Tikinti 25 26-150 150-dn ox Ticart 10 11-50 50-dn ox Xidmt sahlri 10 11-50 50-dn ox Cdvldn grndy kimi, iilrin say hdlri mxtlif sahl-rin mssislri n mxtlifdir. Msln, snayed bu interval 50; 51-300 v 300-dn ox kimidirs, ticartd 10; 11-50 v 50-dn ox hddind myyn edilmidir. Azrbaycan Respublikasnda kiik v orta firmalarn say ilbil artmaqdadr. Bunun nticsidirki hal-hazrda snayenin hr 10 mssissindn 9-u kiik v orta, yanz 1-i iri mssislrdir. Azrbaycan Respublikas Nazirlr Kabineti znn qtisadi faliyyt nvlri zr kiik sahibkarlq subyektlrinin myynldi-rilmsi meyarlarnn hdlri haqqnda 20.04.2004-c il tarixli 57 sayl qrar il kiik mssislr iilrinin say v illik dvriyysi-nin hcmin gr yenidn baxm v qruplaman aadak kimi myyn etmidir: snaye iilrin say 40 nfr, illik dvriyynin hcmi 200 min manat; knd tsrrfat iilrin say 15 nfr, illik dvriyynin hcmi 100 min manat; tikinti iilrin say 40 nfr, illik dvriyynin hcmi 200 min manat; topdansat ticart iilrin say 10 nfr, illik dvriyynin hcmi 300 min manat; sair mssis- 34
• Fsil 2. stehsal firmalarnn tsnifat, quruluu v formalar lr iilrin say 5 nfr, illik dvriyynin hcmi 100 min manata qdr. Qeyd etmk lazmdr ki, bir ox inkiaf etmi lklrd orta v kiik firmalarn milli iqtisadiyyatn inkiafnda, halinin snaye mh-sullarna v istehsal xarakterli xidmtlr ehtiyaclarnn dnilmsin-d rol v hmiyytlri ox nmli miqyas almdr. Msln, AB v Yaponiyada orta v kiik firmalarn lknin DM istehsalndak paylar 50 faizdn oxdur. Yaxud mul olanlarn saynda taliyann orta v kiik firmalarnn pay 73 faiz, Yaponiyada 78 faizdir v s. Sosial v iqtisad inkiafn srtlndirilmsind kiik v orta fir-malarn imkanlar bunu gstrir ki, bu qbildn olan sahibkarlq gl-ck dvrlrd d inkiaf etdirilmlidir. xtisasladrlma drcsin gr firmalar ixtisasladrlm, universal v qarq firmalara ayrlr. xtisasladrlm firmalarda ha-zrlanma texnologiyasna gr oxar, konstruktiv quruluuna gr ey-ni v istehsal mtmadi olaraq tkrarlanan mmulatlar hazrlanrsa, universal firmalarda bir ne adda mmulatlar istehsal olunur v on-lar ox hallarda tkrarlanmr v ya vaxtar tkrarlanr. Qarq fir-malar is hr iki nvn lamtlrini znd ks etdirir. stehsal mrhlsini hat etmsin gr snaye mssislri qrupa ayrlrlar: a) mhsulun hazrlanmasnn bir mrhlsini hat edn snaye mssislri; bel mssislr misal olaraq metalritm, poren, in, diyirckli yastq, reduktor, karbrator v s. bu kimi mmulatlar isteh-sal edn zavodlar gstrmk olar; b) mhsulun hazrlanmasnn iki v ya daha ox mrhlsini hat edn snaye mssislri; bu nv mssislr yirm, toxuma v bzkvurma sexlri olan toxuculuq fabriklrini misal gtirmk olar; c) mhsulun hazrlanmasnn btn mrhllrini hat edn snaye mssislri; bel mssislr misal olaraq avtomobil, trak-tor, soyuducu v s. bu kimi tamamlanm mhsullar istehsal edn mssislri gstrmk olar. stehsaln tkili tipin gr snaye mssislrinin tipi: ktlvi, seriyal v frdi tiplri olur: ktlvi istehsal tipli mssislrd hcmc byk, lakin hm-cins v istehsal daima tkrarlanan mhsullar istehsal edilir; 35
• Telman Huseynov seriyal istehsal tipli mssislrd mhsullar seriyalarla bura-xlr v onlar myyn dvrlrdn bir tkrarlanr; frdi istehsal tipli snaye mssislrind geni nomenklaturada v ox hallarda istehsal tkrarlanmayan mhsullar istehsal edilir. stehsaln tkili suluna gr frdi, dstli v axnl istehsal suluna malik olan snaye mssislri frqlndirilir. Axnl istehsal sulu istehsaln tkilinin n mtrqqi sullarn-dan biridir. Axnl sulla tkil edilmi mssislr misal olaraq ma-nqayrma zavodlarn, metallurgiya v kimya kombinatlarn v s. gstrmk olar. stehsaln tkilinin dstli sulu mmulatlarn istehsala partiya-larla buraxlmas, bir i yerin bir ne mliyyatn thkim edilmsi, ixtisasladrlm avadanlqla yana universal avadanlqdan da geni istifad olunmas v s. lamtlrl xarakteriz olunur. Mssisd dst-li istehsal sulundan seriyal v kiik seriyal istehsallarda istifad edilir. stehsaln tkilinin frdi sulu mhsulun vahid nmunsinin v ya kiik partiya halnda istehsaln nzrd tutur. O, mrkkb, uni-kal (nadir) avadanln, xsusi lvazimatn v s. istehsalnda istifad olunur. Mexanikldirilmsi v avtomatladrlmas drcsin gr snaye mssislri nv: qismn mexanikldirilmi snaye ms-sislri; kompleks mexanikldirilmi snaye mssislri v avto-matladrlm snaye mssislrin blnrlr. Mlkiyyt mnsubiyytin gr snaye mssislri drd qrupa: dvlt, xsusi, kollektiv v qarq mlkiyyt saslanan snaye ms-sislrin blnrlr. Bazar iqtisadiyyat raitind iqtisadi faliyytin idar olunmas, sasn, firma v mssislrd qbul ediln frdi qrarlarn kmyi il hyata keirilir. Firma v mssisd qarya qoyulmu mqsd-lr v mvcud rait uyun olaraq mhdud istehsal resurslarndan optimal istifad olunmaq yolu il cmiyytin tlbatlarnn dnil-msinin iqtisadi, sosial, maliyy, texniki v s. msllri hll edilir. vvllr qeyd olunduu kimi, istehsal firmas lk iqtisadiyyat-nn sas v bazarn subyekti olub, myyn mlkiyyt formasna, frdi v ya kollektiv my saslanan, ictimai tlbat dmk v mnft ld etmk mqsdil mhsul istehsal edn v satan istehsal- 36
• Fsil 2. stehsal firmalarnn tsnifat, quruluu v formalar texniki, tkilati v iqtisadi vhdt malik olan, hquqi xs statuslu istehsal-tsrrfat vahididir. stehsal firmas v mssislrin trkibin daxil olan struktur bl-mlrinin istehsal-texniki vhdtliyi ya buraxlan mhsullarn iqti-sadi tyinatnn mumiliyi, ya da onlarn konstruktiv qurulular v hazrlanmas texnologiyalarnn oxarl il rtlnir. Bu, birincisi, istehsal proseslrinin qarlql laqlrin, yni hr bir xsusi istehsal texnologiyasnn mk predmetini hazr mhsula evir biln mumi bir prosesin trkib hisssi olmasna saslanr. kincisi, hmin vhdt-lik mk vasitlri v mk predmetlrinin myyn sistemin sy-knir, baqa szl, manlar (aqreqatlar) dsti v material-enerji axn-larnn kmiyyt asllna v hr bir firma trkibind nisbtn sabit mkan ballna malik olurlar. ncs, firmann istehsal-t-srrfat faliyytin xidmt gstrmk baxmndan mumi olan k-mki v xidmtedici blmlrin mvcudluuna v, lbtt, mssi-snin myyn raziy malik olmasna saslanr. Tkilati vhdtlik idaretmnin, perspektiv, cari v operativ planlarn, uot v hesabatn vahid sisteminin, vahid nizamnamnin mvcudluu il myyn olunur v btn mssislr zlrinin ni-zamnamlri sasnda faliyyt gstrirlr. Mssisnin nizamnam-si, tsisi bir fiziki v ya bir hquqi xs olduqda onlarn zlri t-rfindn, tsisilri iki v ya daha ox fiziki v hquqi xs olduqda is onlarn (tsisilrin) mumi ynca trfindn tsdiq edilir. qtisadi vhdtlik is z ksini firmann qarsnda duran iqtisadi v sosial vziflr, onlarn hlli n clb olunmu istehsal resurslar, hminin istehsal-tsrrfat faliyytinin nticlrinin mumiliyind tapr. qtisadi vhdtlik material-enerji resurslarnn v maliyy v-saitlrinin btn nvlrinin vahid dvriyyd birldirilmsi il ld olunur. Maliyy vsaitlri z nvbsind, mumi balansda (maliyy plannda) tsbit edilir. Firmann hquqi xs slahiyytlrin malik olmas o demkdir ki, o, mstqil balansa malik olmaqla, bankda hesab aa v hesabla-ma mliyyatlar apara bilr, digr mssis, tkilat v idarlr, hm-inin ayr-ayr fiziki xslrl mqavil mnasibtlrin gir bilr. Firma hquqi xs kimi itiraklarnn trkibindn asl olmayaraq, prinsipc, mddtsiz mvcud olur, ayr-ayr itiraklarnn iradlri il 37
• Telman Huseynov st-st dmyn, mstqil irady v itiraklarnn mlkiyytindn frqli olan, xsusilmi mlkiyyt malik olur, z mlak il z hd-liklrin gr mstqil msuliyyt dayr, z adndan qdlr balayr. Firma onun tsisilrinin mlkiyytindn frqli olan xsusilmi mlaka malikdir v bunun ml glmsi mnblri aadaklardr: tsisilrin pul v maddi paylar; mhsul satndan, grln ilrdn, gstriln xidmtlrdn v habel tsrrfat faliyytinin digr nvlrindn ld ediln glirlr; qiymtli kazlarn satndan ld ediln glirlr; bank kreditlri v digr kreditlr; kapital qoyuluu v bdcdn dotasiyalar; hquqi v fiziki xslrin vzsiz verdiklri vsaitlr; digr mnblrdn daxil olan vsaitlr. Firma v mssisd istehsal-tsrrfat faliyytinin hyata kei- rilmsi mhdud miqdarda istehsal resurslarndan istifady dair q-rarlarn qbul edilmsi il laqdardr. Qrarlarn qbulu smrlilik prinsipin cavab vermli, firma v ya mssisnin faliyytin tsir gstrn btn amillri nzr almal v qarya qoyulmu mqsdl-r uyun olmaldr. Firmann istehsal-kommersiya faliyytinin qarsnda duran mq-sdlr, qrarlarn qbul edilmsi il ld olunmas arzu ediln son n-ticlri znd ks etdirir. Qeyd etmk lazmdr ki, mumiyytl fikrin mhdud mnasnda firma v mssisnin yaradlmasnn sas mqsdi onun tsisilrinin maddi maraqlardr, onlarn rifah halnn yaxladrlmasdr. Bu is mn-ftin maksimumladrlmas il bal olduundan, firmann istehsal-kommersiya faliyyti, btn hallarda, hmin mqsdin realladrlma-sna ynldilir. El buna gr d mnftin maksimumladrlmas x-susi sahibkarln sas hrktverici motividir, onun lokomotividir. sas mqsdl laqdar firma v mssislrin qarsnda konk-ret vziflr qoyulur v bunlara aadaklar aiddirlr: n az xrcl daha yksk iqtisadi nticlr ld etmk; buraxlacaq mhsullarn keyfiyytini mtmadi olaraq yaxla- drmaq v onun rqabtqabiliyytini artrmaq; innovasiya sasnda yeni nv mhsullarn hazrlanmasn v mnimsnilmsini tmin etmk; 38
• Fsil 2. stehsal firmalarnn tsnifat, quruluu v formalar mk mhsulldarlnn yksldilmsin v fondveriminin art-rlmasna nail olmaq; elmi chtdn saslandrlm normativ v normalar ilyib ha-zrlamaq v mumiyytl, normaladrma ilrini tkmilldirmk; istehlaklarn sifarilrinin vaxtnda v tlb olunan keyfiyyt-d yerin yetirilmsini tmin etmk n zruri tkilati-texniki, iqti-sadi v digr tdbirlri ilyib hazrlamaq v onlar hyata keirmk; mssisnin rentabelli ilmsin, material-enerji, mk v ma-liyy resurslarndan smrli istifad etmkl mhsulun (iin, xidm-tin) maya dyrinin aa salnmasna nail olmaq; mk kollektivinin i raitini yaxladrmaq v sosial qbildn olan msllrin hlli n tdbirlr ilyib hazrlamaq v bunlar realiz etmk v s. 2. stehsal firmasnn quruluu v onu myyn edn amillr Hr hans bir firmann v ya mssisnin smrli faliyytinin z- ruri rtlrindn biri onlarn tkmil istehsal v idaretm (funksional) strukturunun formaladrlmasdr. Firmann istehsal quruluu bir-biril qarlql surtd bal v asllqda olan mxtlif vsillrdn: sexlrdn, istehsal sahlrindn v ayr-ayr i yerlrindn ibart olur. stehsal quruluu onun trkibin daxil olan vsillr arasndak kmiyyt nisbtini ifad edir. Firma v mssisnin iqtisadiyyatna aid dbiyyatda onun iki nvn: mumi v istehsal qurulularn frqlndirirlr. Mssisnin (firmann) mumi quruluu dedikd, onun trkibini t-kil edn hm istehsal, hm d qeyri-istehsal sahlrinin mul etdiklri meydanalarn, onlarn iilrinin saynn, mhsul buraxmaq v xidmt gstr bilmk qabliyytlrinin kmiyyt nisbtlri nzrd tutulur. stehsal firmasnn istehsal quruluu dedikd is, yalnz istehsal blmlri sexlrin, istehsal sahlrinin, xidmt blmlrinin (mh-sul istehsalnda birbaa v dolay yolla itirak edn blmlr) arasn-dak mcmu qarlql laqlri baa dlr. Firmann quruluu onun tsisilri trfindn, mssisdaxili blmlrin (msln, sexlrin) quruluu is mssisnin rhbrliyi trfindn myyn edilir. Fir-mann istehsal quruluu istehsal blmlri arasndak nisbtlri v qarlql laqlri, sexlr v istehsal sahlri arasnda mk 39
• Telman Huseynov blgsn (kooperasiyan), mhsul buraxlnda onlarn rolunu v hmiyytini myyn etmy imkan verir. Tsrrfatlq praktikasnda firmann istehsal quruluunu v on-da ba vern dyiikliklri xarakteriz etmk, qiymtlndirmk n aadak gstricilrdn istifad olunur: mhsul buraxlnn mumi hcmind ayr-ayr istehsal bl-mlrinin xssi kisi; ilynlrin mumi saynda bu v ya digr istehsal blmsinin pay; firmann istehsal sas fondlarnn mumi dyrind ayr-ayr istehsal blmlrin mxsus olan sas fondlarn xsusi kisi. Adlar kiln gstricilrdn mhsulun hcmi gstricisi ba- qalar il mqaisd mssisnin istehsal quruluunu daha dqiq xarakteriz edir. nki, mssisnin mhsul buraxma qabiliyytinin artrlmasnda istehsal blmlrinin rolu mvcud iilrin say v sas fondlarnn dyri il deyil, onlardan istifad sviyysindn, faliyytinin nticlri il daha dzgn qiymtlndiril bilr. Mssis v firmann istehsal quruluu mxtlif iqtisadi, tkilati v texniki amillrin tsiri altnda formalar ki, bu amillri d bir ne- qrupa makroiqtisadi, sah v regional amillr qruplarna bl-mk olar. Makroiqtisadi amillr mssisnin istehsal strukturunun komp-leksliyini v tamln myyn edir. Bu amillr lk itisadiyya-tndak sahlrin trkibi, onlarn diferensasiya drcsi, xarici ticart laqlri v s. aiddirlr. Firmann istehsal quruluuna onun mnsub olduu sahnin ixti-saslama sviyysi, elmi-tdqiqat v tcrb-konstruktor ilrinin ye-rin yetirilmsi imkanlar, sahd tchizat v satn tkili xsusiy-ytlri, baqa digr sahlrin xidmtlri il tmin olunma sviyysi kimi sah amillri d tsir gstrir. Mssisnin quruluuna (mumi v istehsal) tsir gstrn regio-nal amillr onun (mssisnin) mxtlif kommunikasiyalarla: qaz v su kmrlril, nqliyyatla, rabit vasitlri il v s. tmin olunmas sviyysi il laqdardr. Yuxarda qeyd olunan makroiqtisadi, sah v regional amill-rin mcmusu mssisnin faliyyt gstrdiyi xarici mhiti ml gtirirlr. 40
• Fsil 2. stehsal firmalarnn tsnifat, quruluu v formalar Mssisnin quruluunun formalamasna xarici mhitin dour-duu amillrl yana mssisdaxili amillr d z tsirlrini gst-rirlr. Onlar aadaklardr. a) istehsaln hcmi artdqca firmann hm sas istehsal, hm qeyri-istehsal blmlrinin saynn, lsnn genilnmsi v onlarda a-lan iilrin saynn oxalmas, blmlrin trkibinin dyimsi n-ticsind mssisnin istehsal quruluu mrkkblir. b) istehsaln ixtisasladrlmas v kooperativldirilmsi s-viyysi yksldikc mssislrin istehsal quruluu sadlir; c) mhsulun nomenklaturas mhdud olduqda firmann istehsal quruluu sad, geni olduqda is, ksin, mrkkb olur; d) istehlak olunan xammal v materiallarn nv, eidi ms-sisnin istehsal quruluuna dolay yolla tsir edir. Msln, xammal v materiallarn ls (qabariti) v formas anbarlarn sayna v hcmin, nqliyyat vasitlrinin nvlrin tsir gstrir; e) istehsala texniki xidmtin tkili sviyysi yksk olarsa, y-ni istehsala texniki xidmt ixtisasladrlm mssislr, sexlr v briqadalar trfindn hyata keirilrs, onda mssisd kmki v xidmtedici sex v tssrrfatlarn say azalr; f) mhsulun konstruktiv quruluu v onun hazrlanmas tex-nologiyas n qdr mrkkb olarsa, onda mssisd lav blm-lrin yaradlmas zrurti yaranr v s. Mssisnin istehsal, idaretm v xidmtedici blmlrinin trkibi v qarlql laqsi onun tkilati strukturunu ml gtirir. Firmann (mssisnin) tkilati strukturu aadak kimi olur (bax: kil 2.1). Firma Mssis daretm v xidmtedici blmlrstehsal blmlri Firmann (mssisnin) idar olunmas sas sexlr v istehsal sahlri Sosial-mit blmlri Kmki sexlr v sahlr stehsal tyinatl xidmtedici tsrrfatlar kil 2.1. Firmann (mssisnin) tkilati strukturu 41
• Telman Huseynov Mssisnin sas struktur vahidi sexdir. Sex mssisnin inziba-ti baxmdan xsusilmi hlqsi olmaqla, texnoloji baxmdan is-tehsal prosesinin mhsul istehsalnn myyn mrhlsi mhz burada yerin yetirilir. Bir qayda olaraq sexlr texnoloji pro-seslrin vhdtliyi, razi btvly v ixtisasladrlmas il xarakte-riz olunurlar. stehsal firmasnn trkibin daxil olan sexlr mhsulun hazrlan-masndak rollarna gr aadak 4 qrupa blnrlr: 1) sas sexlr xammal v materiallarn hazr mhsula evrilm-si zr texnoloji prosesin hanssa mrhlsinin bilavasit yerin yeti-rilmsi il mul olurlar. sas sexlrin istehsal imkanlar mssis-nin mhsulburaxma qabiliyytini myyn edir. sas sexlr misal olaraq manqayrma zavodlarnda hazrlq, mexaniki emal v yma sexlrini; metallurgiya kombinatlarnda domna, marten, yayma (pro-kat), koks sexlrini; toxuculuq fabriklrind is yirici, toxucu v na-xvurma sexlrini gstrmk olar; 2) kmki sexlr bilavasit mhsul istehsal il mul olmur-lar, lakin sas sexlrin normal faliyyt gstrmlri n btn z-ruri raiti yaradrlar. Kmki sexlr misal olaraq alt, tmir, mo-del v s. sexlri gstrmk olar; 3) xidmtedici sexlr kmki sexlr kimi bilavasit mhsulun hazrlanmas il mul olmurlar, lakin onlar hm sas v hm d k-mki sexlrin normal faliyyt gstrmlri n rait yaradrlar. Xidmtedici sexlr misal olaraq nqliyyat v enerji sexlrini, komp-ressor stansiyalarn, eksperimental sexlri, su tchizatn, anbar t-srrfatn v s. gstrmk olar; 4) yardm sexlr sas sexlrin istehsal tullantlarndan tkrar istifad edilmsi (tkrar istehsal) mqsdil yaradlr v onlar ms-sisd hazrlanan mhsullarn maya dyrinin aa salnmasnda mhm rol oynayrlar. Bel sex v tsrrfatlara misal olaraq tara ha-zrlayan sexlri, ilnmi yalarn regenerasiyas il mul olan sex-lri gstrmk olar. Firma sexlrinin zlri d ayr-ayr istehsal sahlrindn (sexli qurulua malik olan mssislrd) ibart olurlar. stehsal sahsi texnoloji chtdn hmcins mliyyatlar yerin yetirn v ya mhsulun hr hans bir hisssini hazrlayan v eyni mkanda t- 42
• Fsil 2. stehsal firmalarnn tsnifat, quruluu v formalar mrkzlmi i yerlrinin mcmusundan ibartdir. Mhsulun ha-zrlanmasnda itirak etmlrin gr istehsal sahlri d sas, k-mki v xidmtedici sahlr blnrlr. Fhlnin mk faliyyti n zruri olan texniki vasitlrl (dz-gah, man, alt, trtibat v s.) tchiz olunmu v istehsal meydana-snn hdudlanm hisssin fhlnin mk faliyyti zonasna i yeri deyilir. Snaye mssislrinin istehsal strukturunun texnoloji, predmet (ya) v qarq tiplri mvcuddur. stehsaln strukturunun texnoloji tipind sexlr hmcins texno-loji mliyyatlarn yerin yetirilmsi zr ixtisaslar, mstqillir-lr. Msln, manqayrma mssissind tkm, dmiri, mexaniki emal, yma v s. sexlr. stehsaln strukturunun ya (predmet) tipind sexlr myyn mmulatlarn v ya onlarn hisslrinin hazrlanmas zr ixtisaslarlar. Msln, avtomobil zavodunda mhrrik, neftmanqayrma zavodunda reduktor, nasos tanqlar v s. hazrlanmas zr ixtisaslam sexlr. stehsal strukturunun qarq tipind qeyd ediln tiplrin hr ikisinin texnoloji v predmet elementlri mvcud olurlar. Bazar iqtisadiyyatna keid mssis strukturunun bazar mnasi-btlrin uyunlamasn, onun btn blmlrinin iinin yenidn qurulmasn tlb edir. Firma v mssisnin bazar mnasibtlrin uyunladrlmas onlarn istehsal qurulularndan asl olmur. Mssisnin texnoloji blmlrind tbii-texniki proseslr getdiyindn istehsal (iqtisadi) mnasibtlr onlarn xarakterin tsir gstr bilmzlr. Yeni iqtisadi sistem keid texniki-texnoloji deyil, sosial-iqtisadi proseslrin ma-hiyytc dyiilmsini tlb ed bilr. Yeni tsrrfatlq metodlar, baqa szl, bazar iqtisadi mna-sibtlrin keid mssisnin idaretm (funksional) strukturu-nun tkmilldirilmsini zrurt evirir v daha da aktualladrr. Bu, xsusil marketinq, maddi-texniki tminat, istehsal v elmi-tex-niki inkiaf, sat v digr bu kimi idaretm strukturlarna daha ox aiddir. Mssislrin bazar mnasibtlrin uyunladrlmasnda mar-ketinq blrinin yaradlmas v onlarn faliyytinin gclndi- 43
• Telman Huseynov rilmsinin mstsna hmiyyti vardr. Marketinq yeni sahibkar-lq konsepsiyas olmaqla istehlaklarn tlabatnn yrnilmsi v onun dnilmsini tmin ed bilck tdbirlr hazrlamaq v onla-rn realladrlmasna nail olmaqdr. Marketinq istehsalla bazar ya-xnladrmaq, firmann (istehsaln) bazardan idar edilmsi konsep-siyasdr. Marketinq tdqiqatlar v onun nticlri btnlkd firmann, onun hr bir idaretm blmsinin il n faliyytini myyn edir. Ntic etibaril firmann iqtisadi inkiaf, ld edcyi glirin hcmi marketinq tdqiqatlarnn keyfiyytindn asl olur. Marketinq faliyyti istehlaklarn tmsil etdiyi firmann mh-sullarna ehtiyaclarnn myyn edilmsi il sona atmr. O habel z tkilatnn istehsal imkanlarnda myyn edir. Yalnz bundan sonra mhsul istehsal v xidmtlr gstrmk n qrar verilir, is-tehsal olunmu mhsulun qiymti myyn edilir v onun bazara istehlaklara doru hrktin balanlr. Marketinq tdqiqatlarnn nticlri sasnda firmaya il rzind lazm olacaq istehsal vasitlrinin hcmi v onlarn alnaca vaxtlar maddi-texniki tminat bsinin heyyti trfindn icra edilir. Bu zaman paralel olaraq xammal, material, yanacaq v s. istehsal amillrindn ehtiyyatlarn kmiyyti d hesablanr. Maddi-texniki tminat bsinin iilri firmann material resurs-larna ehtiyacn btn istiqamtlr zr mhsul istehsal, xidmt gstrmk, tmir, tikinti v s. ayr-ayrlqda v hm d mumiyyt-l deyil, mfssl kild myyn edirlr, nki konkret mhsul (mmulat, hiss) istehsal konkret nv material tlb edir. Onlar ha-bel istehsal ehtiyyatlarnn (anbar ehtiyyatlarnn) planladrlmasna xsusi diqqt yetirilr. Yeri glmikn, gr material gndrnlr on-lar vaxtnda v sifari normas mqabilind gndr bilsydilr so-nuncunun hesablanmasna ehtiyac qalmazd. stehsal firmasnn sas funksional faliyyt sferas istehsal v elmi-texniki inkiafdr. stehsal sahibkarlnn ilkin mrhlsi firma trfindn (onun tsisilri trfindn) istehsal amillrinin mk vasitlri, mk ci-simlri, i qvvsi v informasiyann alnmas v ya bunlardan bzi-lrinin ya tam, ya da qismn icary gtrlmsidir. 44
• Fsil 2. stehsal firmalarnn tsnifat, quruluu v formalar Firma maddi-texniki tminatla laqdar msllri hll etdikdn v bu msld minliy nail olduqdan sonra znn strateji vzif-sinin icrasna balayr. Bu istehlaklarn tlabatlarnn dmk n mhsullar istehsal etmk v xidmtlr gstrmkdir. Mhsul istehsal il mul olan firma znn marketinq faliy-yti il bazarn tlabatn, istehsal amillrinin qiymtlri v znn texnoloji istehsal suluna aid olan elmi-texniki yeniliklr haqqnda mlumatlar toplayr. Bundan sonra o, btn bunlar v znn daxi-li imkanlarn nzr almaqla, faliyyt balayr. stehsal v elmi-texniki inkiaf blmsi znn faliyytil birbaa laqdar olan elmi-texniki yeniliklri mtlq nzr alr. nki bazar (istehlak) daha mkmml v nisbtn ucuz mhsullar tlb edir. Bu da m-lum hqiqtdir ki, yeni mhsulu khn texnika v materiallarla istehsal etmk mmkn olmad kimi, khn mhsulu da yeni man v avadanlqla istehsal etmk mqsduyun sayla bil-mz. Bir szl, rqabt mbarizsin tab gtirmk n firma yeni texnika v texnologiya vasitsil keyfiyyti yksk v dyri aa olan mhsullar istehsal etmlidir. Qeyd etmk lazmdr ki, mhsul istehsal etmk firma n son mqsd deyil. Son mqsd istehsal etdiyi mhsullarn istehlaklara satnn tkilin nail olmaq v mnft ld etmkdir. Mhz buna grd hr bir firmann mtkkil sat xidmti v elmi chtdn saslandrlm sat siyasti olmaldr. Bazar mnasibtlri raitind ilyn mssisnin (firmann) evik v ycam idar aparat, gcl v sritli marketinq bl-msi, pekar heyti olan maliyy, mhasibat v hquq blri olmaldr. Lakin bunlar bazara ilmk n vasitlrdir, son mq-sd deyil. sas msl is mssisnin istehsal strukturunun, istehsal aparatnn bazarn dourduu tlblr uyunladrlmasdr. Masir dvrd lk snayesind mssislrin restrukturizasiya-s (yenidn strukturladrlmas) keirilmli v hr birinin bazarda yeri v rolu myyn edilmlidir. Bu ona gr vacibdir ki, hr bir mssis znn bazara daxil olma imkann bilmli, daha dorusu, mhsul istehsal etmk v xidmt gstr bilmk, rqabt dzmk qabiliyytini vvlcdn z n myynldirmlidir. Mhz bundan sonra hmin mssis onu hat edn qanunvericilikl 45
• Telman Huseynov onun n myyn olunmu iqtisadi, sosial, hquqi norma v normativlrdn istifad etmkl z faliyytind tbbskarlqla srbstlik gstr bilr, istehsaln smrliliyni yksldr, glirli-yini tmin etmi olar. Mssisnin bazar mnasibtlrin uyunladrman bir yoluda onun (mssisnin) firmaya evirilmsidir. Mssisnin firmaya evrilmsi 2 mrhldn a) mssisnin kommersiyaladrlmas v b) mssisnin yenidn strukturladrl-mas ibartdir. Mssisnin kommersiyaladrlmas onun mlkytinin dyidi-rilmsi dvlt sektorundan xarlaraq xsusi sektora daxil edilmsi sasnda ona tsrrfatlq mstqilliyinin verilmsidir. Bundan mqsd is mssisnin bazar mnasibtlrin uyunladrmaq, ona bazarn rqabt mhtnd vrdilr alamaqdr. Mssisnin firmaya transformasiya olunmasnn II mrhlsi onun (mssisnin) yenidn strukturladrlmasdr. Bu, kompleks tdbirlri texniki v tkilati nzrd tutur; mhsulun istehsaldan gtrlmsi, idar strukturunun tkmilldirilmsi (bzi blrin lvi, birldirilmsi, yenisinin yaradlmas), texnoloji avadanlqlarn moderinldirilmsi, mhsul keyfiyytin nzartin gclndirilmsi v s. bu qbildn olan tdbirlrdir. Msln, hr bir firmada kadrlar, mk v mk haqq, myin mhafizsi v texniki thlksizlik, so-sial inkiaf blri bazasnda istehsal heyytinin v kadr hazrlnn idar edilmsi xidmtini yaratmaq olar.Yaxud maddi texniki tmi-nat v sat blrinin bazasnda marketinq bsinin tsis etmk olar. Bu proses MDB nin qabaqcl lklrinin firma v mssisl-rind artq xeyli vaxtdr ki, balamdr. Bir szl, hm mssisnin kommersiyaladrlmas v hm d yenidn strukturladrlmas onun firmaya bazar subyektin evrilmsini rtlndirn hlledici pro-seslrdir. Mssislrin yenidn strukturladrlmas, btn baqa amillrl yana, onlarn makroiqtisadi sabitlik raitind hans istiqamtlrd tkmillcyi (sanasiya, rekonstruksiya, istehsal strukturunun dyi-dirilmsi v s.) msllrin hllin v bununla da mikroiqtisadi s-viyyd iqtisadi inkiafa nail olmaq istiqamtind z imkanlarn realladra bilrlr. 46
• Fsil 2. stehsal firmalarnn tsnifat, quruluu v formalar Btn bunlar, ntic etibaril, istehsal mssislrinin milli iqti-sadiyyatn sas kimi lknin sosial-iqtisadi inkiafndak rol v hmiyytini artra bilr. 3. Sahibkarlq v firmann (mssisnin) tkilati-hquqi formalar Tarixi tkaml baxmndan insann sahibkarlq faliyyti onun z n mhsul istehsal il yana hm d zgsi n, bazar n digr mtlrl mbadil mqsdil mhsul istehsal dv-rndn balamdr. Hmin vaxtlar bir istehsal znn istehsal olan mhsulu il baqasnn ehtiyacn, baqasnn istehsal etdiyi mhsulla is z ehtiyacn dy bilmidir. Bellikl, mhsullarn d-yidirilmsi (mbadilsi) sahibkarlq n ilkin rt, daha dorusu x nqtsi olmu, bazar mnasibtlrin keid is sahibkarlq tipli iqtisadiyyata transformasiyan mmkn etmidir. Sahibkarlq iqtisadi azadla syknn, lakin qanunvericlik aktlarna v tsrrfat riskin saslanmaqla, cmiyytin mhsul v xidmtlr ehtiyaclarn dmk n, mqsdi glir ld etmk v mlakn oxaltmaq olan faliyyt nvdr. Baqa szl, sahibkar-lq faliyytinin motivi v mqsdi mrkkb bazar situasiyalarn-da, gcl rqabt mbarizsi raitind hed xeyriyyilik etmk deyil, maddi mara, sahibkarlq gliri ld etmk istyi il laq-dardr. Sahibkarln tmlind duran mk blgs, mk kooperasiyas v mt (mhsul) istehsal v onun mbadilsinin ba tutmas n 4 amilin (resursun) mvcudluu hlledici rtdir. Bunlar mk (i qvvsi), kapital (sas v dvriyy), tbii resurslar v bird sahib-karlq faliyytinin zdr. mk istehsaln ba agenti olan i qvvsi insanlarn bilik (intelektual), tcrb, vrdi v fiziki enerjisini srf etmk bacardr ki, mhsul (mt) istehsalnda onlarn hamsndan mcmu kild istifad edir. Kapital insanlarn zlri trfindn yaradlm istehsal vasitl-ridir investisiya resurslardr. Bunlara mk vasitlri (bi

Mənfəət. Normal və xalis mənfəət.

Firmanın ümumi gəliri dedikdə, istehsal olunmuş məh-sul və xidmətlərin satışından əldə edilən pul vəsaiti nəzərdə tutulur. Gəlirin kəmiyyətinə aşağıdakı iki amil təsir göstərir; 1) istehsal edilmiş məhsulun həcmi; 2)qiymətlərin səviyyəsi.
Firma, azad rəqabət bazarında əmələ gələn qiymətlərlə bazarın imkan verdiyi qədər məhsul reallaşdıra bildiyinə görə ümumi gəlir (TR) istehsal edilmiş məhsulun dəyərinə (QP) bərabər olur.
Yəni:

TR=QP
Firmanın orta gəliri isə məhsul vahidinə görə belə mü-əyyən edilir:
TR:Q

Lakin xalis inhisar və oliqopoliya bazarlarında gəlirin müəyyən edilməsinə yanaşmada müxtəliflik vardır. Belə ki, xalis inhisarçı daha çox məhsul satmaq üçün qiymətləri aşa-ğı salmalıdır. Qiymət satışın həcmindən asılı olan dəyişən kə-miyyət olduğu üçün, aşağıdakı bərabərliyi yazmaq olar:

TR = P (Q)Q
Inhisarçının orta gəliri isə belə müəyyən edilir:
TR / Q
Məhsulun reallaşdırıldığı orta qiyməti inhisarçının şəxsən özü müəyyən edir. Başqa sözlə, inhisarçı satışın həcmini artırmaqla qiymətləri dəyişdirir (aşağı salır). Deməli qiymət sabit kəmiyyət deyildir.
Inhisarçının son gəliri onun əlavə daha bir məhsul va-hidinin satışından əldə etdiyi əlavə gəlir deməkdir
Firmaların fəaliyyətinə qiymət verərkən istifadə olu-nan göstəricilərdən biri də mənfəətdir.
Mənfəət sahibkarlıq fəaliyyətinin iqtisadi səmərəlilik göstəricisidir. Mənfəətin aşağıdakı növləri vardır: 1) iqtisadi və ya xalis mənfəət; 2) normal mənfəət.

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində ən mühüm anlayışlardan biri iqtisadi və ya xalis mənfəətdir. Iqtisadi mənfəət dedikdə firmanın ümumi gəliri ilə ümumi xərcləri (daxili və kənar) arasındakı fərq nəzərdə tutulur.
Iqtisadi mənfəətin müəyyən edilməsi nə qədər sadə görünsə də, onu normal mənfəətdən və ya sahibkar gəlirin-dən fərqləndirmək lazımdır. Artıq əvvəllərdə göstərildiyi ki-mi, daxili və ya kənar ödəmə olub olmamasından asılı olma-yaraq kapitala görə ödənilən faiz məbləği və iqtisadi renta kimi sahibkarın mənimsədiyi normal mənfəət də istehsal xərclərinə daxildir. Bazar nəzəriyyəsinə uyğun olaraq bütün istehsal amilləri (əmək, kapital, torpaq və sahibkarlıq qabi-liyyəti) yeni dəyər yaradır, onun konkret formaları (əmək haqqı, faiz məbləği, renta və sahibkar gəliri) isə həmin mül-kiyyət sahiblərinin gəlirlərini təşkil edir. Beləliklə, hər hansı bir sahədə sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olmaq və onu qoruyub saxlamaq üçün lazım olan mənfəət məbləğinə normal mənfəət deyilir. Normal mənfəət daxili xərclərin tərkib ünsürlərindən biridir. Normal mənfəət təmin olunmadıqda hətta bəzi hallarda muzdla işləməyə üstünlük verir.
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində iqtisadi mənfəəti marksist siyasi iqtisaddakı üstəlik izafi dəyər anlayışı ilə mü-qayisə etmək olar. Lakin müasir bazar iqtisadiyyatı nəzəriy-yəsindəki üstəlik mənfəətin əmələ gəlməsi başqa cür aydın-laşdırılır. K.Marksın irəli sürdüyü üstəlik mənfəət məhsul vahidinin istehsalına sərf olunan xərclərin azaldılmasına imkan verən ən yeni texnika və mütərəqqi texnologiyaları tətbiq edən kapitalistin əldə etdiyi izafi dəyərdir. Əmtəələri az xərclə istehsal edən və bazar qiymətləri ilə reallaşdıran firmalar digər istehsalçılara nisbətən üstəlik mənfəət əldə edirlər ki, onun da mənbəyi muzdlu işçilərin əməyidir.
Inhisar mənfəəti ehtiyatlardan istifadə olunması və ya təbii ehtiyatların məhdudluğu şəraitində məhsullara yüksək inhisar qiymətinin müəyyən edilməsi nəticəsində əldə edilə bilər. Ehtiyatlardan istifadə olunması ilə əlaqədar məhdu-diyyətlərə patent və lisenziyaları misal göstərmək olar. Bu, imkanlı şirkətlərin yeni texnika və texnologiyalardan başqa-larının istifadə etməmələri üçün təzyiq göstərmələri for-masında həyata keçirilir. Təbii ehtiyatların məhdudluğuna gəldikdə, çox nadir ehtiyatları çox az olan nadir resurslar öz sahibinə yüksək mənfəət, renta, faiz və əmək haqqı əldə etmək imkanı verə bilər.

Beləliklə, mənfəət sahibkarlıq fəaliyyətinin iqtisadi səmərəlilik göstəricisi olduğuna görə hər bir hüquqi və ya fiziki şəxs onun artı­rıl­ma­sına xüsusi diqqət yetirir və bu məqsədlə müxtəlif vasitə və yollardan istifadə edir. Görün-düyü kimi, mənfəət uğrunda mübarizə aparmaq və onu artırmaq üçün müxtəlif üsullardan istifadə etmək istehsalı təşkil edən hər bir sahibkarın başlıca məqsədidir. Və buna əsasən demək olar ki, mənfəət iqtisadi mexanizmdə çox mühüm rol oynayır. Bu isə onun yerinə yetirdiyi vəzifələrdən irəli gəlir.
Mənfəətin başlıca vəzifələrindən biri, onun istehsal-da əmək məsrəflərinə qənaət edilməsinin ölçüsü olmasıdır. Bu, mənfəətin digər və­zifələrinin yerinə yetirilməsi üçün əsasdır. Çünki mənfəət əməyə qə­naət olunduqda–əmək məhsuldarlığı yüksəldikdə, buraxılmış məh­sul­la­rın hər va-hidinə çəkilən xərc aşağı salındıqda, kapitalverimi artırıl-dıqda–müm­kün­dür. Mənfəətin kütləsinə təkcə əməyə qəna-ət edilməsi deyil, istehsal olunan və satılan məhsulların həcmi də təsir göstərir. Buna isə həm iş­çi­lə­rin sayının artı-rılması (ekstensiv amil), həm də əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsi (intensiv amil) yolu ilə nail olmaq mümkündür.
Mənfəətin artırılmasının ikinci amilindən istifadə edilməsi iqti­sadi cəhətdən daha sərfəlidir. Çünki işçilərin sayının artırılması müəy­yən həddə qədər mümkündür, digər tərəfdən isə əmək məhsuldarlığının yük­səldilməsi, həm də istehsal olunan məhsulların miqdarının artı­rıl-masına və onların istehsalına çəkilən xərclərin aşağı salın-masına im­kan verir.

Mənfəət həmçinin, yalnız kommersiya hesablı mü-əssisələrin kol­lektiv iqtisadi mənafelərini deyil, həm də ümumxalq mənafelərini ifadə edir. Deməli, onun hamısı müəssisənin sərəncamında qala bilməz, bir hissəsi ümum-dövlət pul vəsaitləri fonduna daxil olmalıdır. Bununla əla­qədar olaraq mənfəətin ikinci vəzifəsi–ehtiyatların alterna-tiv istehsal növləri arasında, habelə milli gəlirin bölgüsü və yenidən bölgüsünü hə­ya­ta keçirmək vəzifəsi mey­dana çıxır. Başqa sözlə, mənfəət milli gəlirin dövlət büdcəsi vasitəsilə bölgüsü və yenidən bölgüsü, ehtiyatların isteh­sal sahələri arasında böl­üşdürülməsü vəzifəsini yerinə yetirir.
Ölkəmizdə bazar münasibətlərinin formalaşması ilə əlaqədar mən­fəətin bölgü funksiyasında müəyyən dəyişik-liklər baş vermişdir. Bu, öz ifadəsini hər şeydən əvvəl müəs-sisələrin əldə etdikləri mənfəətdən dövlətə verdikləri vergi-də tapmışdır.
Mənfəətin vəzifələrindən biri də stimullaşdırmadır. Bu, onun ilk iki vəzifəsi ilə ələqadardır. Mənfəətin bu vəzifəsi öz əksini onun mü­əyyən nisbətdə bölüşdürülməsin-də, cəmiyyətin və müəssisələrin mənafelə­rinin düzgün əla-qələndirilməsində tapır. Mənfəət cəmiyyətlə müəssisə ara­sında düzgün bölüşdürüldükdə əməyə qənaət olunur, istehsal xərc­lərinin azaldılması, istehsalın nəticələrinin yaxşılaşdırılması üçün kol­lek­tivdə stimul yaranır.
Dəyər kateqoriyası olmaqla, mənfəətin müəyyən çatışmaz­lıq­ları da vardır. Bunlardan biri ondan ibarətdir ki, mənfəətin artırılması iqtisadiyyatda istehsal şəraitinin dəyişməsi nəticəsində baş verə bilər. Başqa sözlə, mənfəət, qiymətlərin artması nəticəsində artırsa, bu, isteh­salçı müəs-sisələrdə mənfəətin süni surətdə çoxalmasına, istehlakçı müəssisələrdə isə, əksinə, azalmasına səbəb olacaqdır. Bu isə o demək­dir ki, mənfəət müəssisələrin işinin səmərəliliyi göstəricisi kimi onu təh­rif edəcəkdir.
Mənfəət, müəssisə qiyməti daha yüksək olan məh-sulların isteh­salına «meyl» göstərdiyi hallarda da yanlış tə-səvvür yaradır
Mənfəət firmaların işini ifadə edən başlıca göstəri-cilərdən ol­duğuna görə onun artırılması amillərinin nəzərdən keçirilməsi böyük əhəmiyyətə malikdir.
Mənfəətin artırılmasına istehsal amilləri (əmək məhsuldarlığı, istehsal sahələrində çalışan işçilərin sayı, iş gününün uzunluğu, inves­tisiya ehtiyatlarından istifadə dərəcəsi, istehsalın üzvi quruluşu və i. a.), bölgü (məsələn, əmək haqqının artım sürəti) və mübadilə şəraiti də (qiy­mətlərin səviyyəsi, təklifin tələbə nə dərəcədə uyğun gəlməsi və i.a.) təsir göstərir. Lakin bunların içərisində istehsal amilləri həlledici rol oynayır. Digər amillərə gəldikdə, onlar mənfəətin kəmiyyətinə yalnız pul ifa­dəsində təsir göstərə bilər. Çünki bölgü və mübadilə mərhələsində nə d­ə­yər, nə də istehlak dəyəri yaranmır.
Müasir elmi-texniki inqilab şəraitində mənfəətin artırılmasında baş­lıca rolu əmək məhsuldarlığının yüksəl-dilməsi oynayır.