Fizikanın müasir problemləri bdu

Təhsilin yeniləşməsi, onun dövlətin təhsil siyasətinə uyğun olaraq qurulması üçün kifayət qədər işlər görülüb və görülməkdə davam edir. 19 may 2005-ci il tarixdən Azərbaycan Boloniya prosesinə qoşulmuş, həqiqi üzv seçilmişdir. Bunların həyata keçirilməsi üçün Təhsil Nazirliyi, eləcə də ali təhsil müəssisələri tərəfindən ciddi islahatlar aparılır və müasir tələblərə cavab verən elmi-metodiki işlər görülür. “Təhsil haqqında” Azərbaycan Respublikasının qanunu, Azərbaycan Respublikasında ümumi təhsilin Konsepsiyası (Milli Kurikulumu), eləcə də onlarla digər normativ-hüquqi sənədlər qəbul olunmuşdur. Əlbəttə, bu deyilənlərin, qoyulan tələblərin həyata keçirilməsinin elmi-nəzəri əsasları işlənilməlidir. Hesab edirəm ki, pedaqoq, psixoloq və metodistlərimiz təhsilin elmi-nəzəri əsaslarının işlənməsi, onların həyata keçirilməsi yollarının müəyyənləşdirilməsi baxımından müəyyən qədər passivlik göstərirlər. Bəziləri � sadəcə olaraq kənarda dayanıb tənqidçiliklə məşğul olur, bəziləri “keçmişdə daha yaxşı olduğunu” söyləməklə kifayətlənirlər. Lakin, sözün həqiqi mənasında, təhsilin müasir problemlərinin elmi-nəzəri, pedaqoji-psixoloji, metodiki problemlərinin araşdırılması, həyata keçirilməsi sahəsində ciddi işlər görən alimlərimiz də az deyildir. Onlar, sözün həqiqi mənasında, fədakarcasına axtarışlar aparır, qabaqcıl dünya dövlətlərinin təhsil sistemini, onun həlli yollarındakı təcrübələri öyrənir, milli xüsusiyyətlərimiz, dövlətimizin təhsil siyasəti nəzərə alınmaqla təhsilimizin inkişafı üçün cidd-cəhdlə çalışırlar. Azərbaycan Respublikasının Təhsil Problemləri İnstitutunun direktoru, professor Abdulla Mehrabov, sözün həqiqi mənasında, bütün varlığıyla axtarışda olan, Azərbaycan təhsilinin inkişafı üçün əlindən gələni edən alimlərimizdəndir.

Fizikanın müasir problemləri bdu

Müasir təhsilin konseptual problemlərinə dair dəyərli vəsait

Ötən əsrin 90-cı illərinədək SSRİ-nin tərkibində olan Azərbaycan Respublikası müstəqillik, suverenlik əldə etdikdən sonra dünyada, dünya siyasətində özünün geosiyasi yerini müəyyənləşdirməyə başladı. İndi Azərbaycan dövləti öz xarici siyasətini, iqtisadi, mədəni, hərbi sahədə münasibətlərini özü müstəqil şəkildə, həm də geosiyasi vəziyyəti nəzərə almaqla həyata keçirir. Biz bir tərəfdən inkişaf etmiş dünya dövlətlərinə inteqrasiyaya, digər tərəfdən milli xüsusiyyətlərimizi, adət-ənənəmizi, soy-kökümüzü qoruyub inkişaf etdirməyə çalışırıq. Təbii ki, bu deyilənlərin həyata keçirilməsində təhsil sistemi müstəsna rol oynayır.

Ümummilli lider Heydər Əliyev bu proseslərin həyata keçirilməsində, xalqın, cəmiyyətin inkişaf etdirilməsində təhsilin müstəsna rol oynadığını dönə-dönə qeyd etmişdir. Bununla bağlı demişdir: “Azərbaycan müstəqil dövlət kimi yeni iqtisadi, siyasi yolla gedərək, dünyanın bütün ölkələrinin, xüsusən Qərb ölkələrinin təcrübəsindən istifadə etməyə çalışır və təhsilin də təkmilləşdirilməsində bu təcrübədən istifadə etmək lazımdır”.

Bununla belə, təbii ki, təhsil sistemində nəzərə alınması zəruri hesab edilən amillərdən biri də milliliyin qorunması, inkişaf etdirilməsi ilə bağlıdır. “Dövlət müstəqilliyinin xalqımıza bəxş etdiyi nemətlərdən biri də odur ki, biz artıq təhsil sistemimizi xalqımızın, millətimizin tarixinə, mənəviyyatına, ənənələrinə uyğun qururuq” (Heydər Əliyev).

Təhsilin inkişaf istiqamətləri ilə bağlı tövsiyə və tələb edilən bu fikirlərin həyata keçirilməsi, ilk baxışdan göründüyü kimi, o qədər də asan və sadə bir proses deyil. “Doğrudur, bu proses çox mürəkkəb prosesdir. Bu proses qısa müddətdə başa çata bilməyəcəkdir. Bu gün təhsil sahəsində çalışan bütün vətəndaşlara, müəllimlərə, təhsil müəssisələrinin rəhbərlərinə müraciət edərək xahiş edirəm ki, onlar tezliklə təhsil sistemində işlərin müstəqil Azərbaycanın prinsipləri əsasında qurulmasına nail olsunlar” (Heydər Əliyev).

Təhsilin yeniləşməsi, onun dövlətin təhsil siyasətinə uyğun olaraq qurulması üçün kifayət qədər işlər görülüb və görülməkdə davam edir. 19 may 2005-ci il tarixdən Azərbaycan Boloniya prosesinə qoşulmuş, həqiqi üzv seçilmişdir. Bunların həyata keçirilməsi üçün Təhsil Nazirliyi, eləcə də ali təhsil müəssisələri tərəfindən ciddi islahatlar aparılır və müasir tələblərə cavab verən elmi-metodiki işlər görülür. “Təhsil haqqında” Azərbaycan Respublikasının qanunu, Azərbaycan Respublikasında ümumi təhsilin Konsepsiyası (Milli Kurikulumu), eləcə də onlarla digər normativ-hüquqi sənədlər qəbul olunmuşdur. Əlbəttə, bu deyilənlərin, qoyulan tələblərin həyata keçirilməsinin elmi-nəzəri əsasları işlənilməlidir. Hesab edirəm ki, pedaqoq, psixoloq və metodistlərimiz təhsilin elmi-nəzəri əsaslarının işlənməsi, onların həyata keçirilməsi yollarının müəyyənləşdirilməsi baxımından müəyyən qədər passivlik göstərirlər. Bəziləri � sadəcə olaraq kənarda dayanıb tənqidçiliklə məşğul olur, bəziləri “keçmişdə daha yaxşı olduğunu” söyləməklə kifayətlənirlər. Lakin, sözün həqiqi mənasında, təhsilin müasir problemlərinin elmi-nəzəri, pedaqoji-psixoloji, metodiki problemlərinin araşdırılması, həyata keçirilməsi sahəsində ciddi işlər görən alimlərimiz də az deyildir. Onlar, sözün həqiqi mənasında, fədakarcasına axtarışlar aparır, qabaqcıl dünya dövlətlərinin təhsil sistemini, onun həlli yollarındakı təcrübələri öyrənir, milli xüsusiyyətlərimiz, dövlətimizin təhsil siyasəti nəzərə alınmaqla təhsilimizin inkişafı üçün cidd-cəhdlə çalışırlar. Azərbaycan Respublikasının Təhsil Problemləri İnstitutunun direktoru, professor Abdulla Mehrabov, sözün həqiqi mənasında, bütün varlığıyla axtarışda olan, Azərbaycan təhsilinin inkişafı üçün əlindən gələni edən alimlərimizdəndir.

Onun Azərbaycan təhsilinin aktual problemlərindən bəhs edən onlarla məqaləsi, 2007-ci ildə nəşr olunan “Azərbaycan təhsilinin müasir problemləri” monoqrafiyası dediklərimizin sübutu kimi qəbul edilə bilər. Bu məqalələrdə və adını çəkdiyimiz monoqrafiyada A.Mehrabov Azərbaycan təhsilinin müasir elmi-nəzəri, konseptual məsələlərini araşdırır, təqdim edir, həmin problemlərin həlli ilə bağlı yeni yanaşmalar, modellər müəyyənləşdirir. Bu günlərdə A.O.Mehrabovun Azərbaycan təhsil sistemində həyata keçirilən islahatın konseptual problemlərindən, qarşıya çıxan bəzi problemləri doğuran obyektiv və subyektiv məsələlərdən bəhs edən “Müasir təhsilin konseptual problemləri” (Bakı: Mütərcim, 2010, 516 səh.) adlı irihəcmli yeni kitabı işıq üzü görmüşdür. Təhsilin müxtəlif problemlərini əhatə edən altı bölmədən ibarət kitabda təhsil sistemində aparılan islahatlar, təhsilin pedaqoji-psixoloji məsələləri, təhsil texnologiyaları, təhsilin keyfiyyət təminatında idarəetmənin rolu, monitorinq, qiymətləndirmə və sairə problemlərdən bəhs olunur. Kitabın ümumi qayəsini təhsilin keyfiyyətinin daha da yaxşılaşdırılması, təhsilin şəxsiyyətyönümlü və nəticəyönümlü olmasının elmi-nəzəri məsələləri və həyata keçirilməsi yollarının müəyyənləşdirilməsi təşkil edir.

Kitabda təhsilin modernləşdirilməsi, onun başlıca məqsədi ilə bağlı irəli sürülən ideya ondan ibarətdir ki, təhsil şəxsiyyətyönümlü, koqnitiv-informasion və kreativ olmalıdır. Nəticədə təhsil alanlarda müstəqil düşüncə qabiliyyəti, yaradıcı təfəkkür, özünüinkişafa, özünütəsdiqə meyil, tolerantlıq formalaşdırılmalıdır. Bununla bağlı A.Mehrabov yazır: “Qlobal dünyanın informasiya bolluğu şəraitində məktəbin, təhsilin vəzifələri dəyişir. Ağılın, intellektin inkişaf etdirilməsi ön plana keçir. Dünyanın təhsil məkanında sadəcə bilik və bacarıqlar deyil, dəyərlər, səriştələr şəxsiyyətin inkişafında mühüm atributlar kimi qiymətləndirilir və bugünkü təhsilin keyfiyyət göstəriciləri kimi qəbul edilir”.

Müəllif Azərbaycan təhsilinin getdikcə, pillə-pillə tələbyönümlü bir təhsil sisteminə çevrildiyini vurğulayır. Göstərir ki, cəmiyyətin ehtiyac və tələbatlarına uyğun belə bir təhsil sisteminin qurulmasında demokratikləşdirmə, humanistləşdirmə, inteqrasiya, diferensiallaşdırma, fərdiləşdirmə, humanitarlaşdırma mühüm pedaqoji prinsiplər kimi prioritet olmalıdır. Bütün bunlar isə öyrənənlərin maraq, arzu, meyil və qabiliyyətlərinin nəzərə alınması yolu ilə həyata keçirilməlidir.

Hələ vaxtilə V.A.Suxomlinski yazırdı: “Təhsil � müəllim � və � şagirdin özünütərbiyəsi və � özünütəsdiqi � üçün � imkan � və � şərait � yaratmalıdır. � Müəllim � insanın �� mənəvi � həyatının � yaradıcısı, � ruhlandırıcısı � olmalıdır”.

Kitabda qarşılıqlı münasibətlərin qurulmasının pedaqoji-psixoloji əsasları qırmızı xətt kimi keçir. Əsərdə bu sahədə ümumiləşdirilmiş başlıca ideya belədir ki, təhsilə yalnız çətinliklərin öyrənilməsi və onun dəf olunması kimi baxılmamalıdır. Pedaqoji priyomlar o vaxt səmərəli olur ki, məktəbdə öyrədən və öyrənənlər arasında hörmət və tələbkarlıq olsun. Təhsil alanların bütün xüsusiyyətləri nəzərə alınsın, onlara hörmətlə yanaşılsın. Bu mənada A.Mehrabovun fikirləri məşhur pedaqoq A.A.Kumanevin fikirləri ilə üst-üstə düşür. A.A.Kumanev yazır: “Dərin emosional tərbiyəyə əsaslanmayan bilik heç vaxt insanı xoşbəxt edə bilməz”.

A.Mehrabova görə, təhsil açıq, özünü inkişaf etdirən sistem olmalıdır. İdarəetmə prosesində şəxsiyyətin inkişaf qanunları nəzərə alınmalıdır. Təhsil son nəticədə şəxsiyyətin sosiallaşmasının effektiv təminatçısı olmalıdır. Bunun üçün isə çoxistiqamətli, bir-birindən kəskin fərqlənən modellər yox, vahid bir strateji xətt olmalıdır. Müəllif əsaslı fakt və dəlillərlə sübut edir ki, belə kəskin fərqlərin aradan qaldırılmasında “Kurikulum modelinə müraciət olunması onların bir məcraya gətirilməsinə, bir xətt üzrə qurulmasına imkan yaratmışdır”.

Ön söz əvəzi və 6 bölmədən ibarət olan kitabın hər bir bölməsi təhsilin müxtəlif sahələrini, problemlərini əhatə etsə də, onların arasında bir bağlılıq var, biri digərini tamamlayır.

Kitabın “Müasir təhsilin məzmununun pedaqoji-psixoloji məsələləri” adlanan I bölməsində XXI əsrdə təhsilin inkişafının əsas istiqamətləri, təhsilin konseptual məsələləri, təhsilin məzmunu və fəaliyyət, şəxsiyyətin formalaşdırılmasının pedaqoji-psixoloji məsələləri araşdırılır.

Alimlərin, dövlət xadimlərinin fikrinə görə, eləcə də inkişaf etmiş dünya dövlətlərinin təcrübəsinin təhlili göstərir ki, XXI əsrdə əsas kapital təbii ehtiyatlar, zəngin təbii sərvətlər deyil, insan kapitalı, onun intellektual zənginliyi, biliyidir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev yazır: “Biz öz imkanlarımızdan səmərəli istifadə edərək maddi kapitalı insan kapitalına çevirməliyik”. A.Mehrabova görə, intellektual potensialın formalaşması üçün təhsilin modernləşdirilməsi aşağıdakı prioritet istiqamətlər üzrə aparılmalıdır:

– millilik və bəşərilik;

– universal biliklərə yiyələnmə;

– bütün həyatı boyu təhsilalma;

– yeni maliyyələşdirmə modelinə keçid.

A.Mehrabov müasir dövrdə təhsil müəssisəsinin qarşısında duran ən vacib məsələlərdən birinin ayrı-ayrı fənlər üzrə biliklərin verilməsi yox, biliklərin toplanması yollarının mənimsədilməsi olduğunu göstərir. Qeyd edir ki, təlim prosesində şagirdlər hazır biliklərə deyil, nəzəri və tənqidi təfəkkürə sahib olmalıdırlar.

Aydın məsələdir ki, bütün dövrlərdə şəxsiyyətin formalaşdırılması psixoloq və pedaqoqların tədqiqat obyekti olmuş, təhsilin qarşısında duran vacib vəzifələrdən biri kimi səciyyələndirilmişdir. Lakin burada bir məsələni unutmaq olmaz ki, hər bir ictimai quruluş, ideoloji sistem öz tələblərinə cavab verən, onu həyata keçirə bilən şəxsiyyətlərin formalaşdırılmasını vacib hesab etmiş, ona çalışmışdır. A.Mehrabova görə, müasir Azərbaycan təhsili şəxsiyyətin formalaşdırılmasında mənəviyyata, özünütəşkilə, özünütəsdiqə, özünüreallaşdırmaya əsaslanmalıdır. Şəxsiyyət tamlığının təmin olunması üçün insan təbiətinin dərk olunması, təhsilin şəxsiyyətyönümlü olması, mənəvi-gedonist, metakoqnitiv prinsiplərə əməl olunmalıdır. Həm də bunlar ayrı-ayrılıqda, bir-birindən təcrid olunmuş şəkildə deyil, vəhdət halında götürülməlidir.

Kitabda maraq doğuran, diqqəti cəlb edən məsələlərdən biri də təhsilin humanistləşdirilməsi və humanitarlaşdırılması probleminə yanaşma ilə bağlıdır. Bu problem bir də ona görə diqqəti cəlb edir ki, təhsilin humanistləşdirilməsi və humanitarlaşdırılması ilə bağlı bir sıra fərqli yanaşma və mövqelər mövcuddur. Bir çoxları bu anlayışları humanitar fənlərin sayının və nisbətinin artırılmasında görürlər. Hesab edirlər ki, şagirdlərin humanistləşdirilməsi yalnız humanitar fənlərin tədrisi zamanı mümkündür. Fizika, riyaziyyat, kimya və s. təbiət elmləri şagirdlərdə bu keyfiyyətləri formalaşdıra bilməz. Təbii ki, bu, tamamilə yanlış bir yanaşmadır. Humanistləşdirilmə ayrı-ayrı fənlərin yox, bütövlükdə təhsilin qarşısında qoyulan tələbdir, vəzifədir. Bu məsələdə təbiət fənləri ilə humanitar fənlər eyni çəkiyə malikdir.

Biliklərin humanitar və qeyri-humanitar bölgüsü, ilk növbədə, mədəni dəyərlə bağlı biliklərə aiddir. Başqa sözlə, əgər bilik insan üçün şəxsi məna kəsb edirsə, onun daxili aləmini zənginləşdirirsə, sosiomədəni keyfiyyətlər aşılayırsa, həmin biliyin humanitar mahiyyət daşıdığını söyləyə bilərik. Hansısa bir bədii əsərdəki surətlərin, süjet xəttinin sadəcə olaraq öyrənilməsi bilik səviyyəsində qalırsa, şəxsi məna kəsb etmirsə, mənəvi zənginliyə xidmət göstərmirsə, bu biliyi qeyri-humanitar bilik adlandırmaq olar. Təbiət elmlərindən sayılan fizikanın tədrisi zamanı fiziki hadisələr, alimlərin həyatı, ətraf aləmin dərk olunması öyrənilirsə və bu, insanın idrak imkanlarını dərinləşdirir, şəxsi əhəmiyyət kəsb edirsə, onda fizikadan öyrənilənləri də eyni zamanda humanitar biliklər adlandırmaq olar.

“Humanitarlaşdırma təlimin məzmunu əsasında, onun səviyyəsindən və formasından asılı olmayaraq, insanın xoşbəxtliyi və inkişafı naminə əsas sosial məsələlərin həllinə hazır olan, müxtəlif millətlərin və xalqların peşə və ixtisas nümayəndələri ilə sərbəst ünsiyyət qurmaq. və nəticə çıxarmağı bacaran insanın formalaşmasına geniş imkan açır”.

Kitabda haqqında bəhs etdiyimiz problem barədə A.Mehrabovun mövqeyi belə təqdim olunur və biz bu mövqeyi doğru və haqlı hesab edirik.

Son dövrlərdə həyatımızın demək olar ki, bütün sahələrində sürətli yeniləşmə baş verir, dünyanın inkişaf etmiş ölkələrinin texnologiyaları Azərbaycana gətirilir. Bu isə eyni zamanda münasibətlər sistemində, düşüncə tərzində köklü dəyişikliklərə səbəb olur. Təhsil sistemində də yeni təlim texnologiyaları tətbiq edilir. Təbii ki, bu texnologiyaların tətbiqinin pozitiv və neqativ tərəfləri vardır. Lakin biz dünya dövlətlərinə inteqrasiya ediriksə, təhsil sistemimizi ən azı Avropa təhsil sisteminin tərkib hissəsi kimi qəbul ediriksə, onda dünyada istifadə olunan təlim texnologiyalarından istifadə olunması qaçılmazdır. Bununla belə, İKT-nın təhsilimizə zərər vurduğu fikrini vurğulayan alimlərimiz, təhsil işçilərimiz də az deyil. Onlar öz fikirlərini əsaslandırmaq üçün sovet təhsilinin uğurlarını önə çəkir, nəzəri materialların öyrədilməsini vacib amil kimi göstərirlər. Əlbəttə, sovet təhsilinin uğurlarını, nəzəri biliklərin faydalılığını heç kim inkar etmir. Lakin biz artıq təhsilimizi yeni dünyanın tələbləri əsasında qurmalı, şəxsiyyətləri, şəxsi keyfiyyətləri azad bazar iqtisadiyyatının normalarına uyğunlaşdırmalıyıq. Yeni təlim texnologiyalarının tətbiqi özlüyündə problemin həlli deyil. Burada tətbiq olunan metodika və texnologiya arasında vəhdətin yaradılması vacibdir. “Metodikanın predmetini təlim metodları və onun müxtəlif kompozisiyaları müəyyən edir. Təhsilin texnolojiləşdirilməsi isə təlimin məzmunu, tədris-təlim prosesi və onun təşkili ilə bağlı bütün məsələlərin kökündən yenidən qurulması olub, onun idarəolunması ilə birbaşa bağlıdır”.

Ümumən bütün dövrlərdə, xüsusilə bir iqtisadi, siyasi, ideoloji sistemdən digərinə keçdikdə istənilən sahədə, xüsusən təhsil sistemində təhsilin metodoloji əsasının müəyyənləşdirilməsi zəruri şərtlərdəndir. Metodologiya olmadan nə təhsilin məzmununu, nə onun istiqamətini, nə də böyüyən nəslin hansı keyfiyyətlərin daşıyıcısı olmasını, bir sözlə, nəyi və necə formalaşdırmaq mümkün deyildir. A.Mehrabovun kitabda araşdırdığı, mövqe bildirdiyi problemlərdən biri də təhsilin metodoloji problemləri ilə bağlıdır. A.Mehrabov öz mövqeyini belə şərh edir: “Müasir elmşünaslıqda metodologiya elmi idrak fəaliyyətinin təşkilinin prinsip, forma və metodları haqqında təlim kimi başa düşülür. Pedaqogikada isə metodologiyaya pedaqoji gerçəkliyin dərk edilməsi və dəyişdirilməsi haqqında nəzəri müddəaların məcmusu kimi baxılır”. Deməli, metodologiya təhsil sistemində tənzimləyici və normativ funksiyanı yerinə yetirir. Ona görə də müasir Azərbaycan təhsilinin başlıca vəzifəsi kimi təhsilin humanistləşdirilməsi, demokratikləşdirilməsi, öyrənənlərdə nəzəri və məntiqi təfəkkürün formalaşdırılması prioritet təşkil etməlidir.

Problemin elmi-nəzəri təhlilini aparan A.Mehrabov belə bir nəticəyə gəlir ki, təhsil sahəsində zəruri islahatların, modernləşmənin istiqamətlərinin düzgün müəyyənləşdirilməsi üçün birinci növbədə fundamental tədqiqatlar genişləndirilməli, elmi idrakın formalaşmasında xüsusi yeri olan öyrənmə və öyrətmə proseslərinin elmi, pedaqoji-psixoloji əsasları dərindən təhlil edilməlidir.

İnsanın həyat və fəaliyyəti yalnız və yalnız ünsiyyət və münasibətlər üzərində qurulur. Yerdə qalan nə varsa, hamısı onlardan yaranır və onlara xidmət edir. Təlim-tərbiyə prosesi isə bütövlükdə insan-insan münasibətləri üzərində qurulur və bu qaçılmazdır. Çünki tərəflərin hər birində insan dayanır. Öyrədən də, öyrənən də insandır. Lakin sadəcə olaraq zaman-zaman münasibətlər, onun əsasında isə mövqelər dəyişir. Əgər son vaxtlara qədər öyrədən və öyrənənlər arasında münasibətlər subyektin obyektə münasibəti kimi qurulurdusa və şagird yalnız öyrədilənləri, lazım bilinənləri öyrənməli idisə və burada əks əlaqə yaranmırdısa, indi münasibətlər subyektin subyektə münasibəti kimi qurulmalıdır. Çünki əks halda nə düşünən, nə yaradıcı təfəkkürün daşıyıcısı olan azad, humanist keyfiyyətlərə sahib olan şəxsiyyətdən danışmaq mümkün deyil.

Subyektin subyektə münasibəti hər iki tərəfdən dözümlülük, xeyirxahlıq, qarşılıqlı inam və hörmət tələb edir. Bununla belə, praktikada bəzən bu xüsusiyyətlər düzgün başa düşülmür. Düzgün pedaqoji ünsiyyət öyrənənin və öyrədənin özünütəsdiqi, özünüreallaşdırması, mənəvi zənginləşmə üçün yaradılan psixoloji mühit, şəraitdir.

Kitabda irəli sürülən, əsaslandırılan başlıca ideyanın məzmunu belədir. Bütün bunlar isə keyfiyyətli idarəetmə nəticəsində reallaşa bilər. A.Mehrabova görə, idarəetmə müxtəlif təbiətli (bioloji, sosial, texniki) sistemlərin elementi və funksiyası olub, onların müəyyən strukturunun saxlanılmasını, fəaliyyət rejiminin mühafizəsini, məqsədin reallaşmasını təmin edir. Təhsilin keyfiyyəti isə təhsil nəticələrinə uyğun olaraq əvvəlcədən müəyyən edilmiş normativlərə (standartlara) müvafiq, təhsil alanların səviyyəsi, ümumi halda isə təhsil sisteminin durumu ilə müəyyən edilir. Burada yalnız bilik deyil, həm də dünyagörüşü, şəxsi keyfiyyətlər prioritet götürülməlidir.

Kitabda eyni zamanda peşə-ixtisas təhsilinin problemləri, təhsildə innovasiyalar, informatlaşdırma problemləri, əlavə təhsilin modernləşdirilməsinin psixoloji-pedaqoji əsasları geniş şəkildə araşdırılaraq təhlil olunur.

Kitabda ali peşə-ixtisas təhsil sisteminin müasir problemlərinin verilməsi xüsusi aktuallıq kəsb edir. İlk növbədə, ona görə ki, ali təhsil sistemi pedaqoq və psixoloqlarımızın bu vaxtadək az diqqət yetirdiyi sahələrdəndir. Artıq neçə illərdir ki, respublikamız Boloniya prosesinə qoşulmuş, ali təhsillə bağlı bir sıra dövlət sənədləri qəbul olunmuşdur. Demək olar ki, ali təhsilin bir sıra vacib problemləri məhz bu kitabda öz əksini tapmış, onlara münasibət bildirilmişdir.

A.Mehrabovun “Müasir təhsilin konseptual problemləri” adlı 516 səhifəlik kitabını təhsil sisteminin müxtəlif sahələrini əhatə edən fundamental elmi-nəzəri əsər hesab etmək olar. Təhsilin pedaqoji, psixoloji, metodiki və metodoloji məsələlərini özündə vəhdət halında birləşdirən bu kitabı Azərbaycan pedaqoji-psixoloji elminin son dövrlərdəki ən böyük uğurlarından biri kimi qəbul etmək olar. Pedaqoji ictimaiyyət, məktəb rəhbərləri, müəllimlər və magistrlər, pedaqoji sahədə çalışan tədqiqatçılar və təhsillə maraqlanan digər peşə sahibləri üçün nəzərdə tutulan bu kitab inanırıq ki, onların stolüstü kitabına çevriləcək, ondan istifadə edənlər Azərbaycan təhsilinin inkişafı yolunda faydalı biliklər əldə edəcəklər. �

Azərbaycan müəllimi .- 2010.- 20 avqust.- S.4.

Fizikanın müasir problemləri bdu

Bakı Dövlət Universitetinin Fizika Problemləri Elmi-Tədqiqat İnstitutunda növbəti elmi seminar keçirilib.

Tehsil.biz xəbər verir ki, seminarda institutun Nəzəri fizika şöbəsinin aparıcı elmi işçisi Şahin Məmmədov “AdS/KXD-nin yumşaq divar modelindən mezon-nuklon qarşılıqlı təsir sabitinin temperatur asılılığı” mövzusunda məruzə ilə çıxış edib.

Şahin Məmmədov sonlu temperaturda vektor və aksial vektor mezonların nuklonlarla qarşılıqlı təsir sabitinin AdS/KXD-nin yumşaq divar modelində baxılmasından danışıb. Anti-de Sitter-Şvarsşild fəzasının içinə fermion və kalibrləşmə sahələri daxil edilib və onlar üçün hərəkət tənliklərinin həlli yazılıb. Bu sahələr arasında iç qarşılıqlı təsir laqranjianından sərhəd cərəyanının ifadəsi alınıb. Tapılan qarşılıqlı təsir sabitlərinin temperatur asılılıqları qurulub və temperaturun kritik nöqtəsində bu sabitlərin sıfır olduğu qeyd olunub.

Sonda Şahin Məmmədov iştirakçıların suallarını cavablandırıb, alınmış nəticələrin xüsusiyyətlərini izah edib.

Fizika fakültəsinin dekanı

1. GİRİŞ. Hesabat dövrü ərzində kafedranın əməkdaşları maddə quruluşunun nəzəri və təcrübi tədqiqi ilə məşğul olmuşlar. Əsas iki istiqamətdə – bioloji sistemlər fizikası və nüvə fizikası istiqamətində elmi-tədqiqat işləri aparılmışdır.

Kafedranın əməkdaşlarının rəhbərliyi ilə istilik fizikası və molekulyar fizika, polimerlər fizikası, nəzəri və riyazi fizika ixtisasları üzrə aspirant və dissertantlar elmi-tədqiqat işləri aparmışlar. Bioloji sistemlərin fizikası ixtisası üzrə magistratura fəaliyyət göstərmişdir. Hesabat ilində 1 kitab, 31 elmi iş çap olunmuşdur.

Kafedranın əməkdaşlaından prof. Məsimov E.Ə. və Əbdülvahabova S.Q. Müdafiə Şurasının üzvü, Əbdülvahabova S.Q. Az.MEA-nın nəzdində “Nüvə Tədqiqatları” üzrə Elmi Şuranın üzvü və fakültənin müdafiə şurasının nəzdində Elmi seminarın sədri, prof. Məmmədov M.Ş. isə fakültə Tədris-Metodik Şuranın sədridir. Bundan başqa prof. Məsimov E.Ə., prof Əbdülvahabova S.Q., və f.e.d. T.O.Bağırov fizika fakültəsinin Elmi Şurasının üzvləridir.

Hesabat müddətində dekstran-PEQ-su ikifazalı sistemlərinin hal diaqramları müxtəlif temperaturlarda və PEQ-in müxtəlif molekulyar kütlələri üçün tədqiq olunmuşdur Polietilenqlikolun müxtəlif fraksiyası ilə dekstranın əmələ gətirdiyi ikifazalı sistemlərin tədqiqi zamanı məlum olmuşdur ki, verilmiş temperaturda polimerin molekul kütləsinin artması ilə binodal əyrilərinin həm formaca dəyişməsi, həm də binodalların koordinat başlanğıcına doğru sürüşməsi müşahidə edilir. Alınan nəticələrə əsasən demək olar ki, PEQ-in molekulyar kütləsi artdıqda və temperatur azaldıqda fazaəmələgəlmə prosesi faza əmələ gətirən komponentlərin məhluldakı konsentrasiyasının daha kiçik qiymətlərində baş verir. Göstərilmişdir ki, hər iki halda fazalara ayrılma prosesi sistemin əsas hissəsini təşkil edən suyun strukturunun bu və ya digər istiqamətdə dəyişilməsi ilə izah edilir.

Na₂SO₄ və K₂SO₄ duzlarının PEQ-in sulu məhlullarının strukturuna təsiri tədqiq edilmişdir. PEQ-su-duz-sistemləri üçün duzların müxtəlif konsentrasiyalarında , K və  parametrlərinin və axmanın aktivləşmə parametrlərinin (H, G, S) qiymətləri hesablanmışdır.
İlk dəfə olaraq yeni ikifazalı polietilenqlikol-limon turşusunun natrium duzu-su sisteminin (PEQ- C₆H₅O₇Na₃-H₂O) binodal əyriləri qurulmuş, birləşdirici xətlərin bucaq əmsalları təyin edilmişdir. Həmçinin fazaəmələgəlmə prosesinə polimerin molekul kütləsinin təsirinə baxılmışdır. Alınan nəticələrə əsasən demək olar ki, istər polimer-polimer-su, istərsə də polimer-duz-su sistemlərində faza əmələ gətirən komponentlər özlərinə məxsus iki müxtəlif su strukturları yaradır və həmin su strukturları komponentlərin böyük konsentrasiyalarında ayrı-ayrı fazalarda cəmlənərək ikifazalı sistem yaradırlar.

Hesabat ilində ikinci mövzu üzrə nuklonların kvark quruluşu, yəni adronların kvark kisəciklərindən ibarət olması nəzərə al;naraq ötürülən momentin sıfırdan fərqli qiymətlərində formfaktorun nuklonların quruluşundan asılı olması faktı SU(3) yaxınlaşmasında tədqiq edilmişdir. Bu yaxınlaşmada bütün 3 kvarkın kütlələrinin bərabər olması, izotopik invariantlığın ödənilməsi üçün isə proton və neytronların kütlələrinin eyni olması qəbul edilmişdir. Nuklonların kvark quruluşlarının nəzərə alınması təcrübə ilə Qlauber nəzəriyyəsinə əsasən alınan nətıcələr arasındakı fərqlərın müəyyən qədər aradan qaldırılmasına gətirir.

Orta nüvələr üçün elektromaqnit təbiətli uzuna-təsir qarşılıqlı təsirini nəzərə almaqla neytronların nüvələrlə qarşılıqlı təsir effektiv kəsiklərinin nüvənin optik modelinə əsasən qiymətləndirilməsi müzakirə olunur. Bir neçə orta nüvələr üçün müəyyən edilmişdir ki, neytronların nüvələrlə nüvə qarşılıqlı təsirinə elektromaqnit təbiətli qarşılıqlı təsir əlavə etməklə neytronların enerjisinin kilovolt oblastında effektiv kəsik üçün təsvir məqsədəuyğun alınır.
2. STRUKTUR VƏ ŞTAT CƏDVƏLİ. Kafedrada 3 professor, 6 dosent, 1 baş müəllim (0,5 şt.), 1 müəllim (0,5 şt.) fəaliyyət göstərir.

3. KAFEDRALARDA APARILAN ELMİ-TƏDQİQAT İŞLƏRİNİN ƏSAS İSTİQAMƏTLƏRİ, ADI, SAYI, QISA ANNOTASİYASI VƏ YERİNƏ YETİRİLMƏSİ.
MÖVZU-1: Biopolimerlərin sulu məhlulları və bir sıra xarici amillərin onların fiziki-kimyəvi xassələrinə təsiri.
Rəhbər: prof. E.Ə.Məsimov
İŞ 1.1: Yeni polimer-su ikifazalı sistemlərinin hal diaqramlarının tədqiqi və tətbiq imkanlarının araş­dırılması.

Mərhələ 1: PEQ-lə üzvi turşuların duzlarının sulu qarışığında alınmış ikifazalı sistemlərin hal diaqramlarının qurulması
İcraçılar: prof. E.Ə.Məsimov,

dos. T.O.Bağırov,

dos. N.Ə. İbrahimov
Hesabat müddətində dekstran-PEQ-su ikifazalı sistemlərinin hal diaqramları müxtəlif temperaturlarda və PEQ-in müxtəlif molekulyar kütlələri üçün tədqiq olunmuşdur Polietilenqlikolun müxtəlif fraksiyası ilə dekstranın əmələ gətirdiyi ikifazalı sistemlərin tədqiqi zamanı məlum olmuşdur ki, verilmiş temperaturda polimerin molekul kütləsinin artması ilə binodal əyrilərinin həm formaca dəyişməsi, həm də binodalların koordinat başlanğıcına doğru sürüşməsi müşahidə edilir. Alınan nəticələrə əsasən demək olar ki, PEQ-in molekulyar kütləsi artdıqda və temperatur azaldıqda fazaəmələgəlmə prosesi faza əmələ gətirən komponentlərin məhluldakı konsentrasiyasının daha kiçik qiymətlərində baş verir. Göstərilmişdir ki, hər iki halda fazalara ayrılma prosesi sistemin əsas hissəsini təşkil edən suyun strukturunun bu və ya digər istiqamətdə dəyişilməsi ilə izah edilir.

Eyni zamanda polimer məhlulları üçün Flori-Xaqqins nəzəriyyəsini tətbiq edərək dekstran-PVPD-su, dekstran-PEQ-su və PEQ-C₄O₆H₄Na₂-H₂O ikifazalı sistemlərinin binodallarının termodinamik analizi nəticəsində sistemin komponentləri arasındakı qarşılıqlı təsir parametrləri hesablanmışdır. Qarşılıqlı təsir parametrləri üçün bu metodla alınmış qiymətlər ədəbiyyatdakı digər metodlarla alınmış qiymətlərə uyğun gəldiyindən təsdiq olunur ki, qeyri polyar həlledicilər üçün verilmiş Flori-Xaqqins nəzəriyyəsini polimer-su sistemlərinə də tətbiq etmək olar. Alınmış nəticələr həm də təsdiq edir ki, istər polimer-polimer-su və istərsə də polimer-elektrolit ikifazalı sistemlərində fazalara ayrılma mexanizmini izah etmək üçün suyun həlledici rola malik olmasını qəbul etmək lazımdır.

Hesabat ilində ur xəstəliyi (qalxanvarı vəzin şişi) olan pasientlərdən götürülmüş nümunələr PEQ-C₄O₆H₄Na₂-H₂O ikifazalı sistemində paylanma metodu ilə tədqiq olunmuş və göstərilmişdir ki, bu metoddan həmin xəstəliyin qeyd olunması məqsədi ilə istifadə oluna bilər.
İŞ 1.2: Çoxkomponentli Aqaroza (aqar) + PEQ+ su + müxtəlif əlavələr sistem­lərində geləmələgəlmə pro­sesinin tədqiqi

Mərhələ 1: Çoxkomponentli Aqaroza (aqar) + PEQ + su sistem­lərində geləmələgəlmə pro­sesinin tədqiqi

İcraçılar: E.Ə.Məsimov

dos. V.V.Prudko,

prof. M.Ş.Məmmədov
İşdə Na₂SO₄ və K₂SO₄ duzlarının PEQ-in sulu məhlullarının strukturuna təsiri tədqiq edilmişdir. PEQ-su-duz-sistemləri üçün duzların müxtəlif konsentrasiyalarında , K və  parametrlərinin və axmanın aktivləşmə parametrlərinin (H, G, S) qiymətləri hesablanmışdır.
Hesabat müddətində Polietilenqlikolun həm duru, həm də qatı sulu məhlulları və duzlu suda məhlulları tədqiq edilmişdir. Bu məhlullarda müxtəlif kalium və natrium sulfat duzlarının makromolekulu xarakterizə edən parametrlərə (Mark-Kun tənliyindəki k və  parametrlərinə) və məhlulun termodinamik parametrlərinə (axının aktivləşmə sərbəst enerjisinə G, entalpiyasına və entropiyasına) təsirlərinə baxılmışdır. Alınan nəticələr göstərir ki, tədqiq olunan duzlar PEQ-in sulu mhluluna stabilləşdirici təsir göstərirlər, həlledicinin keyfiyyətini artırırlar.
İŞ 1.3: PEQ-DUZ-su sistemlərinin struktur temperaturu

metodu ilə tədqiqi

I Mərhələ: Qeyri-üzvi duz-su sistemlərinin struktur

temperaturu metodu ilə tədqiqi

İcraçılar: prof. E.Ə.Məsimov, 0,5 şt.baş m. A.Ə.Həsənov

İlk dəfə olaraq yeni ikifazalı polietilenqlikol-limon turşusunun natrium duzu-su sisteminin (PEQ-C₆H₅O₇Na₃-H₂O) binodal əyriləri qurulmuş, birləşdirici xətlərin bucaq əmsalları təyin edilmişdir. Həmçinin fazaəmələgəlmə prosesinə polimerin molekul kütləsinin təsirinə baxılmışdır. Alınan nəticələrə əsasən demək olar ki, istər polimer-polimer-su, istərsə də polimer-duz-su sistemlərində faza əmələ gətirən komponentlər özlərinə məxsus iki müxtəlif su strukturları yaradır və həmin su strukturları komponentlərin böyük konsentrasiyalarında ayrı-ayrı fazalarda cəmlənərək ikifazalı sistem yaradırlar.

Hesabat dövründə yeni ikifazali polietilenqlikol – limon turşusunun natrium duzu – su (PEQ- C₆H₅O₇Na₃-H₂O) ikifazalı sistemdə fazaəmələgəlmə prosesinə polimerin molekul kütləsinin təsirinə baxılmışdır. Bu məqsədlə həmin sistemlərin binodal əyriləri qurulmuş, birləşdirici xətlərin bucaq əmsalları təyin edilmişdir. Molekul kütləsinin dəyişməsilə birləşdirici xəttin bucaq əmsalı mütləq qiymətcə aşağıdakı şəkildə dəyişir;
PEQ(1500) –  (-1,33)

PEQ(3000) –  (-1,459)

PEQ(4000) –  (-1,582)

PEQ(6000) –  (-1,732)

PEQ(20 000)-  (-2,79)

Müəyyən edilmişdir ki, PEQ-in molekul kütləsi artdıqca fazalara ayrılma komponentlərin konsentrasiyalarının daha kiçik qiymətlərində baş verir. Bu nəticəni onunla izah etmək olar ki, polimerin molekul kütləsi artdıqca makromolekulun ölçüsü böyüdüyündən onun hidrat təbəqəsindəki su molekullarının sayı artır və sistemdə sərbəst su molekullarının sayı azalır və bu zaman həllolma çətinləşir, əmələ gəlmiş iki müxtəlif strukturlu suyun bir-birində həllolması qeyri-mümkün olur və fazalara ayrılma komponentlərin daha kiçik konsentrasiyalarında baş verir. Başqa sözlə, istər polimer-polimer-su, istərsə də polimer-duz-su sistemlərində faza əmələ gətirən komponentlər özlərinə məxsus iki müxtəlif su strukturları yaradır və həmin su strukturları komponentlərin böyük konsentrasiyalarında ayrı-ayrı fazalarda cəmlənərək ikifazalı sistem yaradırlar.

İŞ 1.4: Polimerlərin qarışığında plastifikatorların yaranması

qanunauyğunlu­ğuna reoloji xassələrin təsiri.
I mərhələ: Plastifikatorlaşma zamanı polimerlərin şüşələş­mə və axma

temperaturunun dəyişməsi.
İcraçılar: prof. Məsimov E.Ə., 0,5 şt müəl. N.F.Əhmədov

Dekstran-PEQ-su ikifazalı sistemlərinin hal diaqramları müxtəlif temperaturlarda və PEQ-in müxtəlif molekulyar kütlələri üçün tədqiq olunmuşdur. Alınan nəticələrə əsasən demək olar ki, polietilenqlikolun molekulyar kütləsi artdıqca fazaəmələgəlmə prosesi faza əmələ gətirən komponentlərin məhluldakı konsentrasiyasının daha kiçik qiymətlərində baş verir. Göstərilmişdir ki, hər iki halda fazalara ayrılma prosesi sistemin əsas hissəsini təşkil edən suyun strukturunun bu və ya digər istiqamətdə dəyişilməsi ilə izah edilir.

MÖVZU-2: Adronların nüvə və nuklonlarla toqquşması nəticəsində yaranan proses­lərin tədqiqi.
Rəhbər: prof. S.Q.Əbdülvahabova
İŞ 2.1: Yüksək enerjilərdə adronların adronlardan və nüvələrdən səpilməsinin və yaranan ikincili zərrəcik­lərin tədqiqi
I mərhələ: Adronların kvark quruluşunu nəzərə alaraq adronların yüngül nüvələr­dən səpilməsi zamanı ikincili zərrəciklərin yaran­masının effektiv kəsiyinin hesablan­ması.
İcraçılar: prof.S.Q.Əbdülvahabova,

baş müəl.N.Ş.Barxalova,

müəl.T.O.Bayramova
İşdə nuklonların kvark quruluşu, yəni adronların kvark kisəciklərindən ibarət olması nəzərə al;naraq ötürülən momentin sıfırdan fərqli qiymətlərində formfaktorun nuklonların quruluşundan asılı olması faktı SU(3) yaxınlaşmasında tədqiq edilmişdir. Bu yaxınlaşmada bütün 3 kvarkın kütlələrinin bərabər olması, izotopik invariantlığın ödənilməsi üçün isə proton və neytronların kütlələrinin eyni olması qəbul edilmişdir. Nuklonların kvark quruluşlarının nəzərə alınması təcrübə ilə Qlauber nəzəriyyəsinə əsasən alınan nətıcələr arasındakı fərqlərın müəyyən qədər aradan qaldırılmasına gətirir.

Elementar zərrəciklərin qarşılıqlı təsirlərinin kvark modelində adronların adronlardan yüksək enerjilərdə və ötürülən impulsun kiçik qiymətlərində difraksiya səpilməsi adronların formfaktorlarını nəzərə alınması ilə tədqiq edilmişdir. Tədqiqat zamanı unitarlıq şərti nəzərə alınaraq enerjinin funksiyası olan elastiki səpilmənin amplitudunun analitiklik xassəsinə diqqət yetirilmiş və analitiklik oblastının genişlənməsinə baxılmışdır. Səpilmənin amplitudunun analitik xassələrinin öyrənilməsi səpilmənin aksiomatık tədqiqinin nəticələrini sadə fiziki məna verməyə imkan verir. Proton-proton və proton-antiproton elastiki səpilmələrinin differensial kəsiklərinin kvark modeli ilə müqayəsəsi proton-proton səpilməsi zamanı amplitud yalnız bir difraksiya maksimumuna, proton-antiproton səpilməsi zamanı isə bir neçə difraksiya maksimumuna malik olur.

Nüvə klaster modelində, yəni nuklonlartın kvark kisəciklərindən ibarət olma modelində nüvəyə kvark dəyişənlərindən antisimmetrik asılı olan kisəciklərdən ibarət olması fərz edilir. Kvarklara bir-birlərindən asılı olmayan sistem kimi baxılaraq, sistemin tam dalğa funksiyası hər bir kvarkın dalğa funksiyalarının hasili kimi götürülmüşdür. Nuklon-nuklon səpilməsində qarşılıqlı təsir mezonlar vasitəsilə baş verir ki, bu mezonlar da kvark-antikvarkdan ibarət olur.

Kvark kisəciyinin fəza koordinatlarından asılı olan funksiyası kvarkların eyni bir səviyyədə yerləşməklərindən asılı olaraq simmetrik olacaqdır. SU(3) yaxınlaşmasında ossilyator kvark kisəsi modelində adronun fəza funksiyası aşağıdakı kimi verilir:

,
haradakı и R – uyğun olaraq kvarkların və kütlə mərkəzinin koordinatlarıdır

Kütlə mərkəzinin nəzərə alınması ötürülən impulsun kiçik qiymətlərində konkret proseslərə baxmağa imkan verir. Nuklonların kvark quruluşlarının nəzərə alınması təcrübə ilə Qlauber nəzəriyyəsinə əsasən alınan nətıcələr arasındakı fərqlərın müəyyən qədər aradan qaldırılmasına gətirir. Müəyyən edilmişdir ki, yüksək enerjilərdə effektiv kəsiyin ötürülən impulsun qiymətindən eksponensial asılı olur.

İŞ 2.2. Uzağa-təsir elektro­maqnit qarşılıqlı təsirini nəzərə almaqla orta və ağır nüvələr üçün nüvənin optik-kaskad modelinə görə neytron ef­fek­­tiv kəsiklərinin qiymət­ləndirilməsi.
I mərhələ: Bi və Mo elementləri üçün neytron effektiv kəsiklərinin uzağa təsir effektini nəzərə almaq­la nüvə optik-kaskad mo­delinə görə tədqiq edilməsi.
İcraçı: dosent X.Ş.Abdullayev
Orta nüvələr üçün elektromaqnit təbiətli uzuna-təsir qarşılıqlı təsirini nəzərə almaqla neytronların nüvələrlə qarşılıqlı təsir effektiv kəsiklərinin nüvənin optik modelinə əsasən qiymətləndirilməsi müzakirə olunur. Bir neçə orta nüvələr üçün müəyyən edilmişdir ki, neytronların nüvələrlə nüvə qarşılıqlı təsirinə elektromaqnit təbiətli qarşılıqlı təsir əlavə etməklə neytronların enerjisinin kilovolt oblastında effektiv kəsik üçün təsvir məqsədəuyğun alınır.
Hesabat müdətində orta kütləli nüvələr üçün (Bi və Mo) neytronların enerjisinin 0,5 KeV – 14 MeV intervalında nüvənin ümumi qəbul edilmiş optik potensialı şəklindən istifadə etməklə və uzunatəsir elektromaqnit təbiətli qarşılıqlı təsir daxil etməklə neytronların nüvələrdən elastiki səpilmə eksperimental nəticələrindən istifadə etməklə müxtəlif effektiv kəsiklərin qiymətləndirilməsi müzakirə edilmişdir. Ümumi optik potensiala əlavə olunan elektromaqnit təbiətli uzunatəsir potensialı aşağıdakı şəkildə daxil edilmişdir.

Müəyyən edilmişdir ki, araşdırılan nüvələr üçün neytronların enerjisinin 1-3 MeV oblastında neytron üçün 0,710 40 sm 2 polyarizasiya əmsalı daxil etdikdə alınan nəticələr əsasdı şəkildə məqsədəuyğun alınır.

4. DƏRC OLUNMUŞ ELMİ İŞLƏRİN XARAKTERİSTİKASI.

№

Mövzunun adı

Jurnalın adı, tarixi,№-si, səhifəsi

Müəlliflər