Fiziki kimyəvi analiz metodu metodları

37 Maddələr qarışığının təyini neçə üsulla mümkündür? A.3 B.2 C.1 D.4 E.5

Analitik kimya

Analitik kimya — maddələrin tərkibinin tədqiqat metodları haqqında elm. Analitik kimyanın predmeti analiz metodları işləyib hazırlamaq, onların praktiki həyata keçirilməsini müəyyənləşdirməklə yanaşı bu metodların nəzəri əsaslarını yaratmaqdan ibarətdir. [1] O iki müxtəlif bölmədən ibarətdir: keyfiyyət analizi (vəsfi analiz) və miqdari analiz. Vəsfi analiz üsullarının köməyi ilə bizi maraqlandıran maddənin hansı kimyəvi komponentlərdən təşkil olunduğunu müəyyən etmək olar. Miqdari analizin məqsədi analiz olunan maddənin tərkibinə daxil olan kimyəvi elementlərin miqdarca nisbətini müəyyən etməkdir. Eləcə də analiz olunan nümunənin vahid həcminə və ya kütləsinə daxil olan elementin və ya digər tərkib hissəsinin kütləsini və ya qatılığını bilmək çox vacibdir. [2]

Mündəricat

• 1 Növləri
• 2 Analiz metodları
• 3 Tarixi
• 4 İstifadə olunduğu sahələr
• 5 İstinadlar
• 6 Xarici keçidlər

Kimyəvi analiz sırasıyla kalitatif (keyfiyyət) və kantitatif (nicel) olmaq üzrə iki şəkildə tətbiq olunur. Bir maddənin hansı komponentlərdən (element və ya mürəkkəblərdən) meydana gəldiyini tapmağa yarayan analiz növünə kalitatif; bu komponentlərdən hər birinin nə formada olduğunu tapmağa yarayan analiz növünə də kantitatif analiz deyilir.

Kantitatif analiz, metodlar cəhətdən klassik və müasir olmaq üzrə ikiyə ayrılar. Klassik metodlar maddənin ağırlıq və həcm xüsusiyyətlərinə söykənən metodlardır. Maddənin ağırlığı göz önünə alınaraq edilən analizə gravimetrik, həcm göz önünə alınaraq edilənə də volumetrik analiz deyilir. Gravimetrik və volumetrik analizlərin hər ikisi də indiki vaxtda çox istifadə edilməkdədir. Xüsusilə fən və şəhərçiliyin inkişafıyla, mədəniyyəti təhdid etməyə başlıyan ətraf məsələlərinin təsbiti işləri bu metodların əhəmiyyətini bir qat daha artırmışdır.

Müasir metodlara İnstrumental metodlar (enstrümental analiz) də deyilməkdə olub, 1930-cu ildən sonra sürətli olaraq inkişafa başlamışdır. Bu metodlar, maddənin işıq absorbsiyonu, işıq emisyonu, magnetik, elektrik, radyoaktiflik kimi xüsusiyyətləri üzərinə qurulmuşdur. Bu gün yalnız bir xüsusiyyət üzərinə qurulmuş olan metodlar dərilərlə kitab doldurulacaq qədər çoxalmışdır. İnstrumental analiz klassik analizdən daha həssas, daha az zaman alıcı və daha asan olmaqla birlikdə, nəticələndirərinin qiymətləndirilməsi baxımından mütəxəssis kimyaçılara ehtiyac göstərər.

Bir analiz üçün tətbiq olunacaq analiz metodu maddə miqdarına bağlı olaraq dəyişər. 50 mgdən daha çox maddə miqdarı ilə edilən analizə makro analiz, 10–50 mg arasındakı miqdarla edilən analizə yarı-mikro analiz, 1–10 mg arasındakı miqdarla edilən analizə mikro analiz, 0,001–1 mg arasındakı miqdarla edilən analizə ultra-mikro analiz və 0,001 mgin altında qalan miqdarla edilən analizə də sub-mikro analiz deyilir. Mikro, ultra-mikro və sub-mikro analizlərə elmi işlərdə müraciət edilər.

Analiz metodları Redaktə

Qeyri-üzvi maddələri analiz etdikdə hər şeydən əvvəl kimyəvi elementlər və ionlar təyin edilir. Üzvi təbiətli materiallar və ya maddələri təyin edərkən element və molekulyar analiz çox geniş tətbiq sahəsinə malikdir. O, mühüm təsərrüfat və elmi-texniki məsələlərin həll edilməsində çox vacibdir. Əridilmə zamanı poladın tərkibinin analizi metallurgiya prosesininin lazımi şəraitdə aparılmasına kömək edir. Suyu və havanı çirkləndirən qarışıqların qatılığını təyin etmədən ətraf mühitin vəziyətinə nəzarət etmək olur. Dağ mədənlərinin və filizlərinin kimyəvi analizi qiymətli mineralların axtarışının və kəşfiyyatının mühüm tərkib hissəsidir. Kosmik tədqiqatların məqsədi isə kosmik obyektlərin – Veneranın atmosferindəki qazların, Marsdakı dağ mədənlərinin Aydakı qruntların kimyəvi analizidir. [2]

Analiz olunan nümunəvi parçalamadan – həll etmədən, əritmədən və s. aparılan qeyri-destruktiv analiz metodlarına çoxlu bilik, seçicilik, yaradıcılıq enerjisi sərf etmək lazımdır. Ən mürəkkəb məsələlərdən biri uzaq məsafədən analiz metodlarının yaradılmasıdır. Bu metodlar okeanın dibində və kosmosda gedən prosesləri laboratoriyada analiz etməyə imkan verir. Eləcə də sürətlə və eyni zamanda dəqiq analiz aparmaq üçün ekspress-metodlar lazımdır.

Analitik kimya böyük inkişaf yolu keçmişdir. XVIII əsrdə və XIX əsrin başlanğıcında bütün kimya xeyli dərəcədə analitik kimyaya meylli olmuşdur. Həqiqətən də müxtəlif təbii birləşmələrin tərkibinin öyrənilməsi, yeni elementlərin kəşfi, maddələrin keyfiyyət tərkibinin müəyyən edilməsi müxtəlif analitik məsələlərin həlli ilə həyata keçirildi. [3]

Kimyəvi analiz termini XVIII əsrdə ingilis Robert Boyl təklif etmişdir. XVIII əsrdə və XIX əsrin başlanğıcında Karl Vilhem Şeyele, Antuan Lavuazye, Q.Devi, Yens Yakov Bertselius görkəmli analitiklər olmişdular. Analitik kimya ilə ən çox məşğul olan İsveç elimi T.Berqman olmuşdur. Onu ilk peşəkar analitik-kimyaçı hesab etmək olar. Kimyəvi analizin əhəmiyyətini başa düşərək M.V.Lomonosov öz tədqiqatlarında ondan istifadə etmişdir.

XIX əsrdə klassik analiz metodları – qravimetrik, titrimetrik, qaz analiz metodları inkişaf etdi. XIX yüzilliyin sonunda V.Ostvald məhlulda ionların tarazlığına əsaslanaraq analitik kimyanın nəzəri əsaslarını yaratdı. [3]

XX əsr analitik kimyanı çox effektiv analiz metodları ilə zənginləşdirdi. Müasir analitiklər öz işlərində kimyəvi, fiziki-kimyəvi, fiziki və hətta bioloji tədqiqat üsullarından istifadə edirlər. Ən dəqiq analiz metodlarından biri radiaktivasiya metodudur. Bu üsul nümunədə kimyəvi elementin milyonda bir faizini müəyyən etməyə imkan verir. Bunun üçün müasir cihazlar yaradılır, sənayedə cürbəcür analitik reaktivlər istehsal olunur. [3]

İstifadə olunduğu sahələr Redaktə

Elmin, texnologiyanın, klinikaların ehtiyaclarına görə müxtəlif cihaz və metodlar inkişaf etdirilmişdir. Məsələn: şəkər fabriklərində nizamlanmış polarimetreler köməyiylə şəkər çuğundurundakı şəkər nisbəti ölçülə bildiyi kimi, klinikalarda qan və sidikdəki törə, şəkər, azot; nizamlı vasitələrlə təyin edilə bilməkdədir.

İstinadlar Redaktə

1. ↑”Terminlər — Analitik kimya”. 2020-12-02 tarixində arxivləşdirilib . İstifadə tarixi: 2013-10-19 .
2. ↑ 12 M. Abbasov, S. Məşədibəyova, R. İbadov. Təbiət elmləri lüğəti, Bakı 2006, səh. 24
3. ↑ 123 M. Abbasov, S. Məşədibəyova, R. İbadov. Təbiət elmləri lüğəti, Bakı 2006, səh. 25

Miqdari analiz hansı üsullarla yerinə yetirilir ?A. Fotometrik, elektrokimyəvi. B. Qravimetrik

üsulla qravimetrik , titrimetrik E.1 üsulla fiziki üsulla.

Elektrokimyəvi metodlar hansılardır? A.Çökmə,kompleksəmələgəlmə B.Elektroqravimetrik,

mübadilə C.Kompleksəmələgəlmə, parçalanma D.Elektroqravimetrik, potensiometrik,

konduktometrik, polyaroqrafik. E.Polyaroqrafik, mübadilə, parçalanma, potensiometrik.

Məhlulun PH- nı təyin etmək üçün hansı metod tətbiq edilir? A.Elektroqravimetrik. B.

Konduktometrik. C.Potensiometrik. D. Polyaroqrafik E.Xromotoqrafik.

Hansı metodu bütün maddələrin təyininə tətbiq etmək olar? A. Çökmə metodu. B.Ayrılma metodu

C.Qovma metodu. D.Ayrılma və qovma. E.Çökmə və qovma metodu.

Çökmə metodunda hansı reaksiyalardan istifadə olunur? A. Neytrallaşdırma, parçalanma

B.Oksidləşmə- reduksiya C.Mübadilə, neytrallaşdırma D.Mübadilə, kompleksəmələgəlmə,

parçalanma. E. Neytrallaşdırma, mübadilə, oksidləşmə – reduksiya.

Bariumun qravimetrik təyinatında BaCl

məhluluna hansı maddə ilə təsir edirlər? A.Qatı H

Qravimetrik analiz neçə üsulla həyata keçirilir və hansılardır? A.2üsülla: ayrılma , çökmə B.3üsulla:

ayrılma , qovma və çökmə. C.2 üsulla: ayrılma və qovma. D.Yalnız bir üsulla: qovma. E. 2 üsulla:

Qravimetrik analizin mühüm əməliyyatlarına aid deyil. A.Butaların hazırlanması. B. Çökdürmə.

C.Filtrləmə və çöküntünün yuyulması. D. Çöküntünün qurudilması və közərdilməsi E. Alınan

maddələrin həll olunması.

Titrimetrik analiz metoduna aid deyil A.Turşu – əsas metodları B. Oksidləşmə – reduksiya

metodları. C. Polyaroqrafik metod. D. Çökmə metodları. E. Kompleks əmələ gəlmə metodları.

Titrləmə prosesinin hansı üsulları vardır? A.Birbaşa, əksinə, dolayı titrləmə. B.Makro, mikro və

yarım- mikro titrləmə. C. Düzünə, əksinə titrləmə D. Yalnız dolayı titrləmə. E.Əksinə və dolayı

Titrimetrik analizdə müəyyən qatılıqlı məhlul hazırlamaq üçün nümunənin kütləsi hansı düsturla

hesablanır?A. B. C. D. E.

Aşağıdakılardan hansı standart maddələrin tələblərinə uyğun deyil?A. Hiqroskopik olmamalı.

B.Suda yaxşı həll olmalı. C.Məhlul parçalanmamalı. D. Məhlul havanın oksigeni və ya karbon

qazının təsirinə məruz qalmamalı. E. Hiqroskopik olmalı.

Alkalimetriyada (turşuların miqdari təyinində) işçi məhlul olaraq maddələrdən istifadə olunur?

A.NaOH KOH B.NaCl, KCl C.HCl, HBr D.H

Asidimetriyada ( qələvinin miqdari təyinində ) işçi məhlul hansı maddələrdir? A. H

COOH + Na OH Titrləmə zamanı ekvivalent nöqtəsində

məhlulda hansı maddələr olacaq?A.CH3 COOH , NaOH. B.NaOH , H

Turşu – əsas titrləməsi nə zaman susuz məhlullarda aparılır ? A.Əgər maddə suda həll olursa

B.Əgər maddə su ilə reaksiyaya daxil olursa C. Maddə suda həll olmur və ya su onu parçalayırsa.

D.Maddə turşuda həll olursa E.Maddə suyu udursa

Titrləmə göstəricisi nədir ? A.İndiqatorun rənginin kəskin dəyişməsi baş verən pH – ın qiymətidir

B.pH – ın qiymətinin 7- yə bərabər olduğu qiymətdir C. H

ionlarının bir – birinə bərabər

olduğu qiymətdir D.İndiqatorun rənginin kəskin dəyişməməsidir.

19 Fenolftalein üçün titrləmə göstəricisinin qiyməti neçədir ? A. 2 B. 3 C.4 D.10 E.9.

20 Metiloranjın titrləmə göstəricisi neçədir ? A.3 B.1 C. 5 D. 4 .E. 8

Turşu – əsas metodunda işçi məhlul olaraq hansı maddələrdən istifadə olunur? A.Zəif əsas və

qüvvətli turşulardan B.Zəif əsas və zəif turşulardan C. Qüvvətli turşu və zəif əsaslardan D. Qüvvətli

turşu və qüvvətli əsaslardan. E. Zəif əsaslardan

Aşağıdakılardan hansı titrləmə növünə aid deyil ? A. Qüvvətli turşunun qüvvətli əsasla titrlənməsi

B.Zəif turşunun qüvvətli əsasla titrlənməsi C.Zəif əsasın qüvvətli turşu ilə titrlənməsi D. Qüvvətli

turşunun qüvvətli turşu ilə titrlənməsi .

Qüvvətli turşu ilə qüvvətli əsasın titrləmə əyrisində sıçrayış hansı qiymətlər oblastındadır? A. 2 –

4 B. 3-5 C.4,0 – 8,0 D. 4,0-10,0 E. 3,0- 6,0

Hansı titrimetrik analizdə istifadə olunan çökmə reaksiyalarının tələblərinə uyğun deyil? A.Göküntü

praktiki olaraq həll olmamalıdır B.Çökmə sürətli olmalıdır C. Çökmə yavaş getməlidir. D.

Titrləmənin nəticələrinə təsir edə biləcək kənar reaksiyalar getməməlidir. E. Ekvivalent nöqtəsi

asan və dəqiq təyin edilə bilməlidir.

Həcmi çökmə metoduna çökdürücüsündən asılı olaraq hansı metod aid deyil? A.Fotometriya.

B.Argentometriya C.Merkurimetriya D. Kompleksəmələgəlmə

26 Mor metodunda işçi məhlul hansı maddədir? A. Ag NO

Mor metodunda indiqator olaraq hansı maddədən istifadə olunur ? A.Lakmus. B.Metiloranj

C.Fenolftalein D. K

Mor metodu ilə hansı maddələrin miqdarı təyin olunur? A.Yodidlər. B.Turşular C.Duzlar D.Xlorid

və bromidlər E.Yodid və flüoridlər.

Mor metodu ilə hansı maddələrin miqdarı təyin oluna bilməz? A.Yodidlərin. B.Xloridlərin

C.Bromidlərin D.Xlorid və bromidlərin

Folqard metodunda işçi məhlul kimi hansı maddədən istifadə olunur? A.AgSCN B.NaSCN

C.AgSCN və NaSCN D.Ag NO

Merkurometriya metodunda işçi məhlul hansı maddədir? A. Ag NO

– nin titrini müəyyənləşdirmək üçün ilkin maddə kimi hansı maddənin məhlulundan

istifadə olunur? A. NaCl B. NaNO

Xloridlərin merkurometrik təyinatı zamanı Hg

-ın hansı məhlullardan istifadə olunur?

34 Neçə qrup kompleksonometrik indiqatorlar var? A.2 B.3 C.5 D.4 E.6

Kompleksonometrik metodla hansı maddələr təyin oluna bilər? A.Duzlar və duzların qarışığı.

B.Turşular və qələvilər C.Qələvilər D.Birəsaslı turşular E.Suda həll olmayan əsaslar

Fərdi maddələrin təyini hansı titrləmə ilə yerinə yetirilir? A.Ardıcıl titrləmə B.Birbaşa titrləmə

C.Düzünə və əksinə titrləmə. D.Yalnız düzünə titrləmə E.Yalnız əksinə titrləmə

37 Maddələr qarışığının təyini neçə üsulla mümkündür? A.3 B.2 C.1 D.4 E.5

Trilon – B vasitəsilə hansı ionlar təyin olunur? A.Na

Yodometriya metodunda indiqator olaraq hansı məhluldan istifadə olunur? A.NaOH məhlulu

B.KOH məhlulu C. H

məhlulu D.Nişasta məhlulu E.HCl məhlulu.

Fotometrik analiz metodları təyin olunan maddənin hansı xassəsinə əsaslanır? A.Oksidləşməsi

B.Reduksiya olunması C.Parçalanması D.Buxarlanması E.İşığı udma və səpməsi.

Aşağıdakılardan hansı fotometrik metodlara aid deyil? A.Spektrofotometriya B. Kolorimetriya

C. Nefelometriya D.Argentometriya E.Flyorometriya

Standart məhlulların qatılığı necə ifadə olunur ? A. 1 ml məhlulda maddə miqdarı mq – larla ( mq /

ml ) ifadə olunur? B.Faizlə ifadə olunur C. Mol / l – lə ifadə olunur D.Qramlarla ifadə olunur E.L /

mol ilə ifadə olunur

Hansılar kompleksonometrik titrləmənin şərtlərinə aid deyil? A.Titrlənən metal ionları ilə əlavə

reaksiyalar getməməlidir B.İndiqator rənginin kəskin keçidi olmalıdır C.Titrlənən metal ionları ilə

əlavə reaksiyalar getməlidir D.Titrlənən metalın pH – ı dəqiq müəyyən olmalıdır.

Kliniki tədqiqatlarda Folqard üsulundan nə zaman istifadə olunur? A.Qanda xloridləri təyin etmək

üçün B.Qanda şəkəri təyin etmək üçün C.Böyrək xəstəliklərində D.Ürək xəstəliklərində

Hansı Folqard metodu ilə titrləmənin şərtlərinə uyğun deyil? A.Gümüş duzu rodanidlə titrlənir

B.Təyinat turş mühitdə aparılır C.Təyinat əsasi mühitdə aparılır D.Təyinat civə duzlarının iştirakı ilə

aparılır E.Təyinat qüvvətli oksidləşdiricilərin iştirakı ilə aparılır

Mor metodunda təyinat hansi mühitdə aparıla bilər? A.Neytral mühitdə B.Turş mühitdə C.Əsasi

mühitdə D.Həm turş , həm də əsasi mühitdə

47 Mor metodunda halogenid hansı duzla titrlənir? A.NaCl B.KCl C. NaNO

Hansı şərt titrimetrik analizdə istifadə olunan çökmə reaksiyalarının tələblərini ödəmir? A.Çöküntü

praktiki olaraq həll olmamalıdır B.Çökmə sürətli olmalıdır C.Titrləmənin nəticələrinə təsir edə

biləcək kənar reaksiyalar getməməlidir D.Çöküntü həll olmalıdır E.Ekvivalent nöqtəsi asan və dəqiq

təyin edilə bilməlidir

Argentometriya metodu hansı ionların təyinində tətbiq edilə bilməz? A.Xlorid B.Bromid C.Rodanid

Hansı metod həcmi çökmə metoduna aid deyil? A.Kolorimetriya B.Argentometriya

C.Merkurimetriya D.Kompleks əmələ gəlmə

Do’stlaringiz bilan baham:

Ma’lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2023
ma’muriyatiga murojaat qiling

MUXTAR ABDUYEV

Şəraitdən asılı olaraq, məhlulun daxilində birləşmələr dissosiasiya olunursa, bu halda ayrı-ayrı ionlar torpaq tərəfindən udula bilər. Əgər torpaq tərəfindən kimyəvi reaksiya nəticəsində ancaq kationlar udulmuş olursa və bu reaksiya müəyyən fiziki qüvvə altında keçirsə, belə udulmaya torpağın fiziki-kimyəvi udma qabiliyyəti deyilir. Aşağıda yazdığımız reaksiya bunu aydınlaşdıra bilər:
[torpaq] Ca + 2Na Cl = [torpaq] Na + Ca Cl2
Fiziki kimyəvi udma qabiliyyətinin bir xüsusiyyəti var, dəyişmə reaksiyası nəticəsində torpaq ilə məhlulun kationları bir-birini əvəz edir. Bu reaksiya ilə udulan kationlara “dəyişmə” kationları və yaxud “udulmuş” kationlar deyilir. Xüsusən qeyd etmək lazımdır ki, udma prosesində torpağın bütün kütləsi iştirak etmir. Udma prosesini yaradan torpaqda olan ən narın kolloid zərrəcikləridir.
Bu kimi kolloid zərrəciklərə torpağın “udma qabiliyyəti” deyilir. Bu kompleksin ən səciyyəvi əlaməti, özündə olan kationu məhlulun kationu ilə əvəz etmə qabiliyyətidir. Tərkibcə udma kompleksi çox müxtəlif kimyəvi birləşmələrdən ibarətdir. Buraya istər mineral və istərsə üzvi kalloidlər daxil edilir. Bu səbəbədən də buna kompleks adı verilmişdir. Müxtəlif torpaq tiplərində udma kompleksinin miqdarı çox müxtəlif olur. Belə ki, bəzi torpaqlarda udma kompleksi çox yüksək, bəzilərində isə çox az olur. Narın zərrəli, gilli, gillicə və üzvü maddələrlə zəngin torpaqlarda udma kompleksinin miqdarı yüksək, qumsal humus maddəsi az olan torpaqlarda isə udma kompleksinin miqdarı az olur.
Kimyəvi udma qabiliyyəti:
Yuxarıda qeyd etdiyimiz müxtəlif növlü udulma üsullarından başqa, qida maddələrinin torpaq tərəfindən kimyəvi udma qabiliyyəti üzrə tutulub mühafizə oluna bilirlər. Məhlulun tərkibində olan müxtəlif birləşmələr, və yaxud məhlullar torpaq ilə təmasda olduqdan (birləşdikdən) sonra burada olan duzlar bir-biri ilə reaksiyaya girərək, yeni birləşmələr əmələ gətirirlər. Torpağın bu udulma qabiliyyəti ancaq müəyyən kimyəvi reaksiya üzrə keçdiyinə görə, buna kimyəvi udma qabiliyyəti deyilir. Bu udma qabiliyyətinin əsas xüsusiyyətlərindən biri reaksiya nəticəsində bəzən zəif həll olunan, bəzən isə heç də həll olunmayan birləşmələr verir.
Bildiyimiz kimi, torpaq məhlulunun tərkibində müxtəlif duzlar vardır. Ms: “Na3 CO4” duzu “Ca Cl” duzu ilə müəyyən kimyəvi reaksiyaya girərək nəticədə çətin həll olunan kalsium fosfat duzu verir.
3Ca2 Cl + 2Na3 PO4 =
=Ca3 (PO4) + 6Na Cl
Bu reaksiya nəticəsində çətin həll olunan “Ca3 (PO4)2” duzu məhlulun tərkibindən tamamilə çöküb, torpaq tərəfindən tutula bilir. Bütün həll olunan duzlar kimyəvi udma prosesi nəticəsində torpaq tərəfindən tutula bilmir, ancaq reaksiya nəticəsində çətin birləşmələr verən duzlar kimyəvi üsulla tutulub torpaqda saxlanıla bilər.
Udma enerjisi: Müxtəlif kationlar müxtəlif udma energilərinə malikdirlər. Bəzi kationlar torpaq tərəfindən tez, bəziləri isə gec udula bilir. Ümumilikdə kationların udma enerjisi onların valentliyindən asılıdır. Bir valentlik kationlar: Na, K, NH4. Bir qədər zəif iki valentli kationlar: – Ca, Mg torpaq tərəfindən nisbətən şiddətlə udula bilir. Bu kationlar arasında “H” ionunun bir valentliyinə baxmayaraq, onun udma enerjisi yuxarıda qeyd etdiyimiz bütün kationlardan yüksəkdir. Buna görə də, hidrogen ionu udulmuş kationlar arasında xüsusi bir yer tutur. Bir sözlə demək olar ki, torpağın udma komleksi daima kationlarla doymuş halda olur. Torpaq əmələ gəlmə şəraitindən asılı olaraq, udma kompleksinin də tərkibi çox müxtəlif olur. Bəzi hallarda, udma kompleksi hidrogen, bəzi kalsium və bəzən isə natrium kationu ilə doymuş halda olurlar.
Udulmuş kationlardan asılı olaraq torpaqlar “əsaslarla doymuş” və “əsaslarla doymamış” deyə iki yerə ayrılır. Əsaslarla doymuş torpaqların udma kompleksində Ca, Mg, Na yerləşmişdir. Əsaslarla doymamış torpaqların udma kompleksində isə hidrogen ionu yerləşmişdir. Buna görə də birincilərin reaksiyası neytral və zəif qələvi olduğu kimi, ikincilərin reaksiyası isə turş olur. Əsaslarla doymuş torpaqlardan qara torpaqları, şabalıdı, boz, qonur, şoran, şorakət torpaqları qeyd etmək olar. Əsaslarla doymamış torpaqlar isə podzol və bataqlıq torpaqlar sayılır. Bundan başqa, hər torpaq tipində udulmuş kateonlar çox müxtəlif olur. Qara torpaqların udma kompleksində Ca, Mg, şorakət torpaqların udma kompleksində Na əsas götürülür. Nəhayət podzol torpaqların udma kompleksində hidrogen ionu yerləşmişdir. Udulmuş kationların tərkibindən asılı olaraq, torpaqlar çox müxtəlif fiziki- kimyəvi tərkibə və struktura malik olurlar. Ms: Ca, Mg, torpağın kolloid zərrələrini möhkəm püxtələştirdiyinə görə bu torpaqların da çox aydın və davamlı strukturu olur. Bir torpağın strukturu nə qədər aydın olursa, torpağın fiziki xassəsi daha doğrusu havalanması və suyu keçirməsi bir o qədər yüksək olur. Ona görə də, qara torpaqlar daima yüksək məhsuldarlığını mühafizə edə bilir. Şorakət torpaqların udma kompleksində qeyd etdiyimiz kimi, Na kationu ötürmüşdur. Bu kation bir valentli olduğuna görə, kolloidlərində püxtələşdirilməsi zəif keçdiyinə görə əmələ gələn torpağın strukturu da suya o qədər davamlı olmur və suvarılma nəticəsində torpaq tədricən öz quruluşunu itirir. Bu kimi torpaqların strukturu pozulduqca onların fiziki xassəsi korlanır və get-gedə öz məhsuldarlığını itirə bilir. Nəhayət, podzol tipli torpaqlarda udma kompleksində hidrogen ionu olduğuna görə, torpaq məhlullarında bəzən yüksək turşuluq yaranır. Bu da torpaqda humusun yuyulması üçün əlverişli şərait yaradır. Bu kimi torpaqlarda çürüntü maddələrinin və xüsusən humusun miqdarı get-gedə azaldığına görə onların məhsuldarlığı azala bilər.

Bioloji udma qabiliyyəti.

Torpaqda qida maddələrin udulımasında və mühafizə olunmasında bioloji udma qabiliyyətinin böyük rolu vardır. Torpağın bioloji udma qabiliyyətini yaradan, onun tərkibində olan xırda orqanizmlərdir. Bu orqanizmlərin fəaliyyəti nəticəsində torpaqda bir çox qida maddələri mənimsənilir və beləliklə, bu maddələrin torpaqdan yuyulmasını mühafizə edirlər.
Bioloji udma qabiliyyətində bitkilərin də əhəmiyyəti böyükdür. Bitki kökləri torpağın dərin qatlarına keçərək, orada olan qida maddələrini üst qata çıxarır və bitki qalıqları şəklində torpaqda toplayırlar. Torpaqda nitratların əmələ gəlməsində və tutulmasında bioloji udma qabiliyyəti xüsusi bir yer tutur. Nitratlar torpaqda ancaq bioloji udma qabiliyyəti vasitəsilə tutula bilər. Ümumiyyətlə, bioloji faktorun nəinki udma qabiliyyətində, hətta bir çox qida maddələrinin törəməsində və torpaq məhsuldarlığının eyni səviyyədə saxlanmasında yaxından iştirakı danılmazdır.
Torpağın mexaniki tərkibi.
Aşınma prosesi təsiri altında süxurlar torpağa çevrilərkən çox dərin kimyəvi və mexaniki dəyişmələrə rast gəlinir. Aşınmış süxurlarda biz aydıncasına müxtəlif ölçü və diametrdə mexaniki zərrələrə təsadüf edə bilərik. Süxurun pertoqrafik və kimyəvi tərkibindən asılı olaraq, aşınmış süxurlarda diametri bir neçə sm. olan iri süxur qırıntılarına daha sonra qum və gil zərrələri belə yayılmışdır. Torpağın mexaniki elementlərinin əmələ gəlməsində bitki köklərinin və torpaqda yaşayan həşaratların da belə böyük rolu vardır. Bitki kökləri və həşaratlar iri süxur qırıntılarını get-gedə parçalayaraq narın zərrə şəklinə salırlar. Torpaqda olan müxtəlif diamertli mexaniki zərrələrə, həmin torpağın mexaniki tərkibi deyilir. Normal torpaqlarda bu kimi mexaniki zərrələr biri- birinə yapışaraq torpağın strukturunu əmələ gətirir.
Əgər biz torpağın nümunəsini suda bulandırmış olsaq, tədricən zərrələrin diametrdən asılı olaraq suyun dibinə çökməsini aydınca görə bilərik. Torpaqda olan bu mexaniki zərrələr istər öz şəklinə görə, istərsə də zərrələrin diametrinə görə çox müxtəlif olurlar. Mexaniki tərkibcə torpağı 2 yerə ayırırlar:
1. Torpağın skeleti – > 1mm
2. Narın hissəsi – 10 mm çox
Xırda daş 10 – 3 m

İri 1 – 05 m
Qum Orta 0,5 – 0,25
Narın 0,25 – 0,01

Orta 02,01 – 0,005
Narın 0,005 – 0,001
Lil < 0,001
Torpaq üçün əhəmiyyətli mexaniki fraksiya torpağın lil fraksiyası sayılır. Çünki bu fraksiyada torpağın ən aktiv hissəsi – kolloidləri toplanmışdır.
Bu faraksiyalarda:
Kvars, feldşpat, avgit, qranat, limonit, kalsit və dolomit adlanan mineral qırıntıları yayılmışdır.

Hər bir torpaq kütləsi öz inkişafı müddətində müxtəlif fiziki, kimyəvi, bioloji proseslərin təsiri altında özünə aid xüsusi xarici morfoloji əlamətlər mənimsəyir. Torpağın morfoloji əlaməti torpaq əmələ gəlmə prosesinin şəraitindən asılıdır. Bu şəraitin dəyişməsi ilə əlaqədar torpaqlar müxtəlif morfoloji əlamətlərə malik olurlar. Demək olar ki, torpağın morfoloji əlaməti onun daxili kimyəvi xassəsini və məhsuldarlığını əks etdirir. Hal-hazırda torpağın morfoloji metodu çöl tədqiqatlarında əsas metodlardan biri sayılır. Birinci növbədə torpağın morfoloji metodunu inkişaf etdirən rus torpaqşünasları olmuşlar. Akademik Ruprext, professor Dokuçayev, Sibirtsev öz geniş torpaq tədqiqatlarında morfoloji metodları daha da inkişaf etdirib, təkmilləşdirmişdilər. Adi gözlə xarakterizə edilən torpaqların xarici əlamətlərinə həmin torpağın “morfoloji əlamətləri” deyilir. Torpağın morfoloji əlaməti onun daxili keyfiyyətini göstərir. Ms: torpağın rənginin tünd olaması həmin torpaqda üzvü maddələrin zənginliyini, sarımtıl rəngdə olması isə torpaqda olan dəmir birləşmələrini, ağumtıl rəngdə olması isə torpaqda kalsium-karbonat duzlarının olmasını göstərir. Bundan başqa, torpağın morfoloji əlamətinə görə, biz həmin torpağın törəməsini və hansı növə aid olmasını təyin edə bilərik. Bu səbəbdən də, torpaq morfolojisinin istər teoretik, istərsə də praktiki böyük əhəmiyyəti vardır. Xalq arasında torpağın rənginə görə onun məhsuldarlıq dərəcəsi də təyin edilir; ms: qara torpaqların boz, qonur torpaqlara görə məhsuldarlığının yüksək olması artıq məlum olan bir faktdır. Torpaqların əsas morfoloji əlamətləri aşağıda qeyd etdiklərimizdən ibarətdir:
1. Torpağın rəngi
2. Torpağın strukturu
3. Torpaöın kipliyi
4. Torpaq layının və torpaq qatlarının qalınlığı
5. Torpağın yeni törəmələri və mədxulları
6. Torpağın skeleti
7. Torpağın quruluşu

1. Torpağın rəngi: Torpağın rəngi aydın gözə çarpan morfoloji əlamətlərdən sayılır. Qədim zamanlarda torpağın adını onun rənginə görə veriblər: qara, sarı, boz, qonur və s. torpaqlar. Torpaqlar rənginə görə çox müxtəlif olurlar. Torpağın rəngini xarakterizə etdikdə onu sadə bir rənglə adlandırmaq çətindir. Buna görə də torpaqların rəngini təyin etdikdə birinci növbədə rənginin tonunu və çeşidini ayırmaq lazımdır. Bundan başqa rəngin dərəcəsini də vermək lazımdır. Ms: qara, tünd qara, qaramtul, boz, açıq boz, tünd boz, bozumtul və sairə. Torpağın rəngi onun kimyəvi tərkibindən və fiziki vəziyyətindən asılıdır. Birinci növbədə torpağa rəng verən torpağın daxilindəki kimyəvi birləşmələrdir. Ms: dəmir birləşmələri torpağa; sarı və qırmızımtraq, üzvü birləşmələr torpağa qara, silisium o iki (Si O2) və Ca CO2 torpağa ağımtıl rəng verir bu 3 əsas qeyd etdiyimiz rənglər bir-birinə müxtəlif sürətdə qarışdıqda çox müxtəlif rəngli torpaqlar əmələ gəlir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi torpağın rənginin kənd təsərrüfatında böyük əhəmiyyəti vardır. Çünki torpağın rənginə görə onun təsərrüfat yararlığını təyin etmək mümkündür. Qara torpaqlarda üzvü maddə çox olduğuna görə ən yararlı torpaqlardan sayılırlar. Boz və açıq rəngli torpaqlar isə o qədər də yüksək təsərrüfat dəyərinə malik deyildirlər.
2. Torpağın strukturu: müəyyən fiziki qüvvə təsiri altında bir torpaq kütləsinin, müxtəlif şəkildə, boyca ayrı-ayrı hissələrə ayrılmasına o torpağın stukturluğu, ayrılmış hissələrə isə torpağın strukturu deyilir.
Torpağın strukturası o torpaqda olan istər üzvü istərsə mineral kolloidlərdən və əhəng duzlarından asılıdır. Buna görə də bəzi qumsal torpaqlarda biz torpağın strukturasına təsadüf etmirik. Bunu əsas tutaraq ümumən torpaqlar strukturlu və srukturasız deyə iki yerə ayrılır. Şəkilcə torpağın strukturası dənəvari, qozvari, kəltənli və kəsəkli deyə bir neçə yerə ayrılır. Xüsusən qey etmək lazımdır ki, hər torpaq tipinin özünə aid strukturası vardır. Ms: qara torpaqlarda dənəvari meşə, boz, şabalıdı torpaqlarda qozvari, şorakət torpaqlarda isə nazik layvari struktura təsadüf edilir. Torpaq strukturunun bilavasitə öz fiziki xassəsinə təsiri vardır. Suyun, havanın və istiliyin keçməsində torpaq strukturunun əlverişli olması, ilkin şərtlərdən sayılır. Buna görə də, kənd təsərrüfatında dənəvari struktur ən dəyərli strukturlardan sayılır.
3. Torpağın kipliyi: Torpaqda olan məsamələrin az və ya çoxluğu torpaqda müəyyən bir kiplik yaradır. Bu cəhətdən torpaqları bərk, çox bərk, yumşaq və boş kiplik adlanan ayrı-ayrı qruplara ayırırlar. Bəzi halda torpaqda kiplik dərəcəsi olmur, onlar səpici halda olurlar. Ümumiyyətlə, torpağın kiplik dərəcəsi yuxarı qatdan aşağı qatlara endikcə yüksəlir. Bu bir tərəfdən aşağı qatlarda üzvü maddələrin az olması və duzların çox miqdarda toplanması ilə əlaqədardır. Xüsusən şorakət torpaqlarda aşağı qatlarda olan duzlar çox yüksək kiplik verir. Bu da şorakət torpaqların əsas morfoloji əlamətlərindən sayılır.
Torpğın və torpaq qatlarının qalınlığı.

Təbii şəraitdən və torpaq əmələ gəlmə prosesin təsirindən asılı olaraq, torpaqların qalınlığı çox müxtəlif olur.
Torpağın üst qatından ana süxuruna qədər olan qalınlığa- torpaq layının qalınlığı deyilir. Bir çox hallarda torpağın qalınlığı 40-150 sm-ə qədər olur. Bəzi hallarda isə xüsusən tipik qara torpaqlarda torpağın qalınlığı 2,5 metrə qədər çata bilir. Coğrafi vəziyyətdən asılı olaraq, torpağın qalınlığı bəzən az, bəzən də çox ola bilir. Yüksək dağ rayonlarında torpağın ümumi qalınlığı 30-40 sm-dən yuxarı olmur. Bu bir tərəfdən dağlıq rayonlarda torpaq əmələ gəlmə prosesinin zəif keçməsi, o biri tərəfdən isə törəmiş torpaqların sellər vasitəsilə yuyulması ilə izah oluna bilər. Dağ ətəyi rayonlarda torpaq layınınn qalınlığı 90-100 sm-ə qədər olur. Nəhayət düzənlik rayonlarda isə torpağın qalınlığı 150-200 sm-ə qədər çata bilir. Bu kimi rayonlarda torpaq layının qalın olması dağ ətəklərindən yuyulmuş çöküntülərin düzənliklərdə çökməsi və get-gedə torpağın qalınlığını artması ilə də izah oluna bilir. Torpağın təsərrüfat dəyəri ayrı-ayrı qatların qalınlığı ilə təyin edilir. Ms: qara torpaqlarda humus qatının qalın olması, həmin torpaqlarda üzvü maddələrin zənginliyini göstərir. Bəzi hallarda humus qatı zəif qalınlığa malik olursa, həmin torpaqlarda yuylma təsiri altında üzvü maddələrin tədricən itirməsi qeydə alınır:

Torpağın yeni törəmələri və mədxulları.

Torpaq boşluğunda torpaq əmələ gəlmə prosesi təsiri altında törənmiş birləşmələrə həmin torpağın yeni törəmələri deyilir. Torpağın yeni törəmələrinin öyrənilməsində əsas əhəmiyyət həmin torpağın kimyəvi tərkibini təyin etməkdir. Torpağın yeni törəmələri, müəyyən şəraitin dəyişilməsinə əsasən torpaq məhlullarından çökmüş birləşmələrdən ibarətdir. Ümumiyyətlə, törəmələr kimyəvi və bioloji deyə 2 qrupa ayrılır. Yeni kimyəvi törəmələrdən CaCO3, CaSO4 H2 O (gips), dəmir birləşmələri və SiO2-ni göstərmək olar. Ca Ca3-in yeni törəmələri əksərən torpağın 50-60 sm dərinliyində yayılmışdır. Bu kimi törəmələrə ağ gözcüklər deyilir.
Ağ gözcüklər şabalıdı tipli torpaqlar üçün xarakterik morfoloji əlamətlərdən sayılır.
Gips yeni törəmələrə əksərən şoranlaşmış torpaqlarda təsadüf olunur. Bu törəmələr bəzən xırda kristal şəklində, bəzən isə iri druza şəklində şoran torpaqların dərin qatlarında yayılmışlar. Bataqlıq torpaqlarda yeni törəmələrdən dəmir oksidlərinin birləşmələri yayılmışdır. Bu kimi birləşmələr torpağın müəyyən dərinliyində yaşıla çalan od rəngində bir qat əmələ gətirir ki, buna da qrey qatı deyilir. Bəzi hallarda isə xüsusən podzol torpaqlarda dəmir oksidlərinin birləşmələri torpaq layında yuvacıqlar əmələ gətirir ki, bu kimi törəmələrə ortşteyn törəmələri deyilir.
Tipik podzol torpaqlarda ortşteyn törəmələrinin miqdarı o qədər çox olur ki, bu hətta ortşteyn qatı əmələ gətirir. Nəhayət, SiO2 –nin törəmələri bəzən kristallik, bəzən isə amorf şəklində ağımtıl rəngdə podzol torpaqlarda rast olunur. Bu kimi törəmələr podzol torpaqlarda ayrıca bir qat əmələ gətirir ki, buna da podzol qatı deyilir.
Üzvü yeni törəmələrdən bitki köklərinin və həşaratların qalıqlarını qeyd etmək olar. Bəzi torpaqlarda torpaq layının içərisində qırıntı süxur parçalarına təsadüf etmək olar. Bəzən isə ağac və bitkinin iri qalıqlarına da rast gəlinir, bu kimi qalıqlar torpaq əmələ gəlmə prosesi ilə törəmiş birləşmələrdən sayılır. Buna görə də bu kimi qalıqlara torpağın mədxulları deyilir. Subtropik zonalarda torpağın qırmızımtıl olmasına səbəb, buradakı ana süxurlardakı Fe2 O3 (hematit)-in yüksək temperatur və çox miqdarda yağıntının təsiri nəticəsində aşınmasıdır. Bu aşınma o qədər sürətli gedir ki, dəmiri ana süxurdan ayrılaraq torpağa keçir, onun rəngini və tərkibini dəyişdirir.