Azərbaycanda maarifçilik fəlsəfəsi

İctimai şüur – cəmiyyətin mənəvi istehsalının böyük bir hissəsini təşkil etməklə ictimai varlığın inikasıdır. Sosial hadisələrin inikasına və onun məna dərinliyinə görə adi və nəzəri şüur da bir-birindən fərqləndirilir. Adi gündəlik şüur ictimai şüurun ən küütləvi forması olmaq etibarı ilə konkret ictimai varlığa, adi gündəlik həyata münasibətdə fərdlərin əldə etdikləri konkret bilikləri, təsəvvürləri, insan birgəyaşayışına, milli və etnoqrafik xüsusiyyətlərinə, əxlaq normalarına, ailə və məişətə və həyat şəraitinə aid olan şüur səviyyəsidir.
Elmi-nəzəri şüur sosial gerçəkliyin elmi və nəzəri cəhətdən sistemli və ümumiləşdirilmiş inikasıdır. O, daxili mahiyyətli qanun və kateqoriyalar vasitəsilə ifadə olunan inikasıdır. Son vaxtlar elmi ədəbiyyatda «mentalitet» anlayışından istifadə olunur.
Mentalitet (lat. ağıl, düşüncə, təfəkkür tərzi) deməkdir. O, ilk dəfə 1856-cı ildə Amerika alimi R.Emerson tərəfindən işlədilmiş, fransa alimi Marsel Prust onu tərtib etdiyi lüğətə daxil etmiş, XX əsrdə L.Febr və başqaları onun haqqında müxtəlif fikirlər söyləmişlər.
İctimai şüura nisbətdə mentalitet fərdi və kollektiv şüurun, emosiyaların, əhval-ruhiyyələrin mövcud sosial gerçəkliyə münasibətinin inkişaf dərəcəsini göstərir. Mentaliteti cəmiyyətin mənəvi psixoloji siması adlandırmaq olar.
Sosial varlıq şəraitinin ümumiliyi daxilində hər bir fərdin öz inkişaf spesifikliyi onun mənəvi aləminin digər fərdlərin mənəvi aləmindən fərqini müəyyən edir, insan fəaliyyətinin zənginliyini yaradır.
İctimai şüur nisbi müstəqilliyə malikdir. Lakin həmin müstəqillik mütləq olmayıb ictimai varlığın ictimai şüura müəyyənedici təsiri çərçivəsində baş verir. Bu cür nisbi müstəqil inkişafın əsasında ictimai varlıqla ictimai şüur arasında «sərt əlaqələrin» istisnalığı qanunudur. Bu qanunauyğunluq isə bir halda ictimai şüurun ictimai varlıqdan geridə qalmasına, digər halda isə onu ötüb keçməsində ifadə olunur. İctimai şüurun inkişafının varislik qanunauyğunluğu da mövcuddur. Bu, həm də ictimai şüurun səviyyələrində, həm də onun formalarının inkişafında təsir göstərən qanunauyğunluqdur.

FƏLSƏFƏ İÇTİMAİ ŞÜurun spesfik formasi kiMİ. FƏLSƏFƏNİn geneziSİ VƏ predmeti

Fəlsəfə dünyagörüşü formalarından biridir.Fəlsəfə 3000 il bundan əvvəl ilk böyük filosofların yaşayıb-yaratdığı dövrdə meydana gəlmişdi. Fəlsəfədə dinlə bağlı isə Allaha inam xüsusi məna kəsb edir. Dinə göre o cümlədən allaha inam insanın yaradıldığı andan ona xas olan təbii qabiliyyət həqiqi həyat və davranış tərzidir.Allah bu qabiliyyəti insanda lap əzəldən cilovlana bilməyən heyvani instinklərdən nəzarət edilə bilməyən kamilliyə doğru aparan düz yoldan sapdıran arzulardan qorunma vasitəsi kimi proqramlaşdırmışdır. Bu vəzifənin yerinə yetirilməsi üçün O, insana hər şey vermişdir- biliyin nur saçdığı zəka,böyük quruculuq imkanları.Lakin insanlar heç də həmişə bu dinə sadiq olmamışlar.Dünya yaranandan insan nəsil-nəsil öz biliklərindən uzaqlaşmış ,yanılmış,süni tanrılarda müdafiə axtarmış və Allahı bu fərdi obyektlərlə eyniləşdirərək çoxallahlı bütpərəstlərə çevrilmiş,miflər yaratmışlar.

İctimai şüur – cəmiyyətin mənəvi istehsalının böyük bir hissəsini təşkil etməklə ictimai varlığın inikasıdır. Sosial hadisələrin inikasına və onun məna dərinliyinə görə adi və nəzəri şüur da bir-birindən fərqləndirilir. Adi gündəlik şüur ictimai şüurun ən küütləvi forması olmaq etibarı ilə konkret ictimai varlığa, adi gündəlik həyata münasibətdə fərdlərin əldə etdikləri konkret bilikləri, təsəvvürləri, insan birgəyaşayışına, milli və etnoqrafik xüsusiyyətlərinə, əxlaq normalarına, ailə və məişətə və həyat şəraitinə aid olan şüur səviyyəsidir.
Elmi-nəzəri şüur sosial gerçəkliyin elmi və nəzəri cəhətdən sistemli və ümumiləşdirilmiş inikasıdır. O, daxili mahiyyətli qanun və kateqoriyalar vasitəsilə ifadə olunan inikasıdır. Son vaxtlar elmi ədəbiyyatda «mentalitet» anlayışından istifadə olunur.
Mentalitet (lat. ağıl, düşüncə, təfəkkür tərzi) deməkdir. O, ilk dəfə 1856-cı ildə Amerika alimi R.Emerson tərəfindən işlədilmiş, fransa alimi Marsel Prust onu tərtib etdiyi lüğətə daxil etmiş, XX əsrdə L.Febr və başqaları onun haqqında müxtəlif fikirlər söyləmişlər.
İctimai şüura nisbətdə mentalitet fərdi və kollektiv şüurun, emosiyaların, əhval-ruhiyyələrin mövcud sosial gerçəkliyə münasibətinin inkişaf dərəcəsini göstərir. Mentaliteti cəmiyyətin mənəvi psixoloji siması adlandırmaq olar.
Sosial varlıq şəraitinin ümumiliyi daxilində hər bir fərdin öz inkişaf spesifikliyi onun mənəvi aləminin digər fərdlərin mənəvi aləmindən fərqini müəyyən edir, insan fəaliyyətinin zənginliyini yaradır.
İctimai şüur nisbi müstəqilliyə malikdir. Lakin həmin müstəqillik mütləq olmayıb ictimai varlığın ictimai şüura müəyyənedici təsiri çərçivəsində baş verir. Bu cür nisbi müstəqil inkişafın əsasında ictimai varlıqla ictimai şüur arasında «sərt əlaqələrin» istisnalığı qanunudur. Bu qanunauyğunluq isə bir halda ictimai şüurun ictimai varlıqdan geridə qalmasına, digər halda isə onu ötüb keçməsində ifadə olunur. İctimai şüurun inkişafının varislik qanunauyğunluğu da mövcuddur. Bu, həm də ictimai şüurun səviyyələrində, həm də onun formalarının inkişafında təsir göstərən qanunauyğunluqdur.

İctimai şüurun ictimai varlığa fəal əks təsiri qanunu da mövcuddur. İctimai varlıqla ictimai şüur bir-birinə nisbətdə nə isə xarici bir şey deyildir, ictimai varlıq özünü ictimai şüur vasitəsilə reallaşır və şüur vasitəsilə fəaliyyət göstərir. İctimai varlıq özündə öz fəaliyyətinin zəruri daxili elementi olan özünün inikaslarını ehtiva edir. Bu üzvi sistemli asılılıq ictimai şüura fəallıq verir.

1. Dini təsəvvürlər və ya mifoloji elementlər;
2. Dini hisslər və ya emosiyalar;
3. Dini fəaliyyət və ya sitayiş.

FƏLSƏFƏ VƏ HÜQUQ

Şüurun konkret tipləri olan fəlsəfə və hüquq mənəvi həyatın müxtəlif sahələridir.

Fəlsəfə dünyagörüşü xarakterli problemlərin qoyuluşuna və həllinə yönəldiyi halda ,

sosial obyektlərin hüquq və vəzifələrinin tənzimlənməsi üçün dövlət hakimiyyəti tərəfindən sanksiyalaşdırılmış normalar və qaydalar rəsmləşdirilir və təsbit olunur.Onların istifadə etdiyi fəaliyyət metodları,ilkin şərtlər və prinsiplər həmçninin dillər də müxtəlifdir.Bununla belə,fəlsəfə ilə hüquq arasında müəyyən oxşarlığın olması şəksizdir:mənəvi fəaliyyətin hər iki sahəsində ictimai inkişafın obyektiv qanuna uyğunluqları və təlabatış.müəyyən sosial qrupların mövqe və maraqları,dörün ruhu və probremləri öz spesifik əksini tapır.Həm fəlsəfə həm də hüquq insan və cəmiyyətin təbiətini dərk edir,onların təkmilləşdirilməsi şəraitini təmin etməyə çalışırlar.Fəlsəfə ilə hüququn qarşılıqlı münasibətləri məsələsinə fəlsəfənin hüququ probremlərin həllinə təsir göstərməklə,bu sahəyə necə müdaxilə etməsi və hüququn dövrün fəlsəfi təsəvvürlərinə necə təsir göstərməsi baxımından yanaşmaq lazımdır.Nəzəri biliyin ilk forması kimi fəsəfə dini mifoloji dünya baxışından ayrılmışdır. Bu həm fəlsıfınin həm də hüququ şüurun müstəqil yanaşması üçün zəruri idi.Hələ qədim yunan mütəfəkkirləri Fales,Anaksimandr və Anaksimen o uzaq dövrdə yerin,günəşin,ulduzların,heyvanların və insanın mənşəyi barədə doqmatik dünyagörüşü təsəvvürləri ilə razılaşmadıqlarını bildirir və göstərirdilə ki,bütün şeylərin əsası su, hava, və ya oddur.Filosoflardan Sokrat,Platon və Aristotel “ədalətli” hər kəsin tabeçilik göstərməli olduğu qanunamüvafiqlik və ictimai sazişin nəticəsi kimi təsəvvür edirdilər. Beləliklə, qədim yunan cəmiyyəti nəzəri hüquqi şüuru ilk dəfə fəlsəfə əsasında yaratmışdır. Fəlsəfə bütövlükdə dini xarakter daşıdığı Orta əsrlərdə hüquqi şüur ilə Fəlsəfə arasında ciddi oxşarlıq olduğunu görmək mümkündür. Orta əsrlərdə Fəlsəfə kimi hüquqi şüur da dinin co güclü təsirinə məruz qalmışdır.Həmin dövrdə hüquq yaradıcılığı kilsə və şəriət normaları ilə məhdudlaşırdı.

FƏLSƏFƏNİN GENEZİSİ VƏ PREDMETİ

Fəlsəfə qəbilə – icma mədəniyyətinin uzun sürən tənəzzülü prosesində və onun nəticələrindən biri kimi meydana gəlmişdir. Bu mədəniyyətin süqutu onun dünyagörüşü əsasını təşkil edən mifologiyanın böhranı ilə bağlı idi. Mifologiyanın əsasını fantastik varlıqlar haqqındakı müхtəlif rəvayətlər – miflər (əsatirlər) təşkil edir. Miflərin səciyyəvi хüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, burada təbiət hadisələri və cansız predmetlər canlı varlıqlar şəklində təsvir olunurdu. «Hilozoizm» adlanan bu canlılaşdırma prinsipi mifi yaradan ibtidai təfəkkürün хüsusiyyətlərindən irəli gəlirdi. Bu хüsusiyyətləri başa düşmək üçün mifologiyanı yaradan qəbilə-icma cəmiyyətinin bəzi məqamları üzərində dayanmaq lazımdır.

Əmək alətlərinin son dərəcə bəsit səviyyəsi və əmək vərdişlərinin inkişaf etməməsi üzündən ibtidai insan öz yaşayışını qəbilədən kənarda, təkbaşına təmin edən bilməzdi. Sağ qalmaq üçün bütün adamların öz səylərini birləşdirərək, vahid sosial orqanizm – icma şəklində təşkil olunması həyati əhəmiyyətə malik olan bir zərurət idi. Insanın icmadan sərt asılılığı o dərəcədə ən ümumi səciyyə daşıyırdı ki, potensial olaraq müstəqil fərd kimi özünü qəbiləyə (icmaya) qarşı qoymaq onun heç ağlına də gəlmirdi. Ibtidai insan özünün real həyat fəaliyyəti prosesində özünü icmadan ayıra bilmədiyi kimi, onun şüuru da özünü icmaya qarşı qoya bilməzdi. Fərdlə onun qəbilə icmasının belə bir qovuşuqluğu şəraitində fərdi həyat öz gerçəkliyində bütöv bir tam kimi qavranılan icmanın həyat fəaliyyətindən heç nə ilə fərqlənmirdi. Buna görə də ibtidai insanın şüuru bütünlüklə icmadaхili həyatın хüsusiyyətləri ilə şərtlənirdi. Bu həyatın səciyyəvi cəhətini icmada fəaliyyət növlərinə münasibətdə əmək bölgüsünün yoхluğu təşkil edirdi. Qəbilənin yaşayışı üçün gərəkli olan fəaliyyət növlərinin hamısı ilə hər bir kəs eyni dərəcədə məşğul olurdu. Buna görə də qəbilədaхili həyat da öz tərkib hissələrinə ayrılmayaraq, sinkretik (bütöv) bir tam kimi mövcud idi. Özünü müstəqil şəkildə bu həyata qarşı qoya bilməyən ibtidai şüurun da səciyyəvi хüsusiyyətini, bu səbəbdən, onun sinkretizmi təşkil edir. Ibtidai insanın təfəkküründə dünyanın təbiət və insana, fərdi və sosial olana, maddi və mənəviyə, təbii və fövqəltəbiiyə, subyekt və obyektə bölgüsü mövcud deyildi. Öz məcmusunda dünyanı təkiş edən bu inqrediyentlər (tərkib hissələri) mifik şüurda hələ bir-birindən ayrılmayaraq, qovuşuq şəkildə mövcuddurlar.

Ibtidai şüurun başlıca mənbəyini qəbilə icmasının həyat fəaliyyəti təşkil etdiyinə görə, qəbilə insanın dünyanı qavrama formasını müəyyən edən başlıcı model kimi çıхış edirdi. Buna görə də qəbilə üçün səciyyəvi olan əlamətlər tədricən təbiətə şamil edilməyə başladı. Qəbilə canlı insanlardan ibarət olduğuna görə, təbiət hadisələri və predmetlər də canlı varlıqlar kimi təsəvvür edilirdi.

Lakin təbiət qüvvələri öz miqyasına və təsir gücünə görə insandan müqayisəolunmaz dərəcəə üstün olduğuna görə tezliklə onlara pərəstiş kultu formalaşdı. Mifologiyada təbiətin müхtəlif kortəbii qüvvələrinin təmsilçilərinə çevrilmiş allahlar haqqında təsəvvürlər belə meydana gəldi. Əvvəlcə təbiətin, vaхtaşırı olaraq, ibtidai insanın həyatına müdaхilə edərək ona fəlakətlər gətirən bu dağıdıcı qüvvələrini rəhmə gətirmək, sonralar isə bu nəhənglərdən faydalanma məqsədilə allahların şərəfinə müхtəlif ayinlər, mərasimlər icra etməyə başladılar. Bu mərasimlərin vaхtaşırı olaraq və daha böyük vüsətlə keçirilməsi ibtidai-icma cəmiyyətinin həyatında böyük rol oynayan adət-ənənələrin, müqəddəslər haqqında təsəvvürlərin və bunlardan irəli gələn qadağanlar sistemininin formalaşmasına səbəb oldu. Mifoloji dünyagörüşünün bu struktur elementləri qəbilə icmasının normal fəaliyyətinin başlıca təminatiçısı hesab olunduğuna görə onlara sözsüz əməl edilməsi hamının müqəddəs borcu hesab olunurdu. Beləliklə, mifologiya ibtidai cəmiyyətin mənəvi həyatında insanlar arasındakı münasibətləri tənzim edərək nizamlamaq kimi olduqca vacib bir funksiya yerinə yetirirdi. Fəlsəfə tariхən nəzəriyyənin ən ilkin forması kimi təşəkkül tapmışdır. Insanların gündəlik həyat fəaliyyəti prosesində kortəbii surətdə meydana gələn müхtəlif biliklər hələ lap qədim zamanlardan başlayaraq, toplanmağa başlıca da, onlar pərakəndə şəkildə səpələnərək sistemləşdirilməmişdi. Bu biliklər insanların müхtəlif хarakterli tələbatlarını ödəmə vasitəsi kimi meydana gələrək, başlıca olaraq, praktik məqsədlərə хidmət edirdi. Əqli əməyin fiziki əməkdən ayrılmasından sonra dünya haqqında insan biliklərinin qeyri-praktik səciyyə daşıyan yeni mənbəyi meydana çıхdı. Intellektual fəaliyyəti özlərinə başlıca məşğuliyyət növü seçən adamların tədqiq etmək, dünyanı dərk etmək istəyi artıq praktik ehtiyaclardan doğmurdu. Ibtidai insanın bütün ömrü yaşayış uğrunda gündəlik sərt mübarizədə keçirdi. Bu, onun sağ qalması üçün yeganə mümkün yol idi. Qədim yunanların «fəlsəfə» adlandırdıqları ilk nəzəriyyələr gerçəkliyin ayrı-ayrı sahələri haqqında toplanmış konkret biliklər sistemi deyil, daha çoх dünya, onun mənşəyi və mahiyyəti haqqındakı ümumi və sadəlövh təsəvvürlərin vahid sistemi idi. Lakin mifologiyadan fərqli olaraq, bu sadəlövh təlimlər dünya haqqında heç bir məntiqə söykənməyən fantastik təsəvvürlərin nizamsız kütləsi olmayıb, məntiqi izaha əsaslanan mühakimələr sisteimndən ibarət idi. Hər bir tariхi dövrdə olduğu kimi, Yeni dövrün fəlsəfəsi də konkret mənbələrdən irəli gəlirdi və buna görə də onun müvəffəqiyyətsizliyini, ümumiyyətlə, fəlsəfənin təbiətində deyil, onu doğuran bu konkret səbəblərdə aхtarmaq lazımdır.

1. Rüstəmov Y. Fəlsəfənin əsasları.
2. Fəlsəfə (prof. F.Ramazanovun redaktorluğu ilə).
3. Fərhadoğlu Maqsud. Fəlsəfənin əsasları.
4. Imanov H.Fəlsəfənin əsasları.
5. Fəlsəfə kursu üzrə mühazirələr (I,II,III hissələr).

İnzibati İdarəetmə fakultəsi

Açar sözlər: maarifçilik, fəlsəfə, Azərbaycan, ziddiyyətlər, inkişaf.

Bildiyimiz kimi, maarifçilik – bilik və mədəniyyətin ötürülməsi, yayılması ilə bağlı olan fəaliyyətdir. Maarifçilik XVIII əsrdən başlayaraq geniş vüsət almışdır. Əslində isə maarifçilik ideyaları, fəlsəfi görüşləri ta qədim zamanlardan mövcud olmuşdur. Maarifçilər cəmiyyətdəki avamlığın, savadsızlığın, nöqsanların, ziddiyyətlərin aradan qaldırılması üçün daim çalışmışdılar və buna da nail olmuşdular.

Maarifçilik ideyaları Azərbaycanda bir çox maarifçilərin gördüyü işlərdə və fəlsəfi ideyalarında özünü göstərirdi. Bu baxımdan maarifçilik ideyalarının Azərbaycan üçün nəticələri çox təsirli olmuşdur.

ПРОСВЕТЛЕНИЕ ФИЛОСОФИЯ В АЗЕРБАЙДЖАНЕ

Ключевые слова:просвещение, философия, Азербайджан, противоречия, развитие.

Резюме

Как известно, просвещение – это деятельность, связанная с передачей и распространением знаний и культуры. Просвещение набирало обороты с 18-го века. На самом деле идеи просветления и философские взгляды существовали с древних времен. Педагоги avamlıgın общества, неграмотность, отсутствие противоречия постоянно пытались снять его и смогли добиться этого.

Идеи просвещения были отражены в работах и философских идеях многих педагогов в Азербайджане. С этой точки зрения, результаты просветительских идей для Азербайджана были очень эффективными.

ENLIGHTENMENT PHILOSOPHY IN AZERBAIJAN

Key words: enlightenment, philosophy, Azerbaijan, contradictions, development.

Summary

As we know, enlightenment is an activity related to the transmission and dissemination of knowledge and culture. Enlightenment has gained momentum since the 18th century. In fact, the ideas of enlightenment and philosophical views existed from ancient times. The educators have always worked hard to eliminate society’s illiteracy, illiteracy, contradictions, and have succeeded.

The ideas of enlightenment have been reflected in works and philosophical ideas of many educators in Azerbaijan. From this point of view, the results of enlightenment ideas for Azerbaijan have been very effective.

XIX əsr Azərbaycan fəlsəfəsi qədim və zəngin ictimai-fəlsəfi fikir tariximizdə, mədəniyyətimizdə millilik və müasirlik meyilləri əsasında yaranan, mahiyyətcə köklü bir dönüş, məzmunca yeni bir dövr kimi əvəzsiz yer tutur və mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Bir həqiqət kimi o da məlumdur ki, XIX əsr Azərbaycan xalqının tarixinə ən faciəli, ziddiyyətli və həm də təzadlı bir dövr kimi daxil olmuşdur. Bu xalqın 1828-ci ildə Rusiya ilə İran arasındakı Türkmənçay müqaviləsi ilə torpaqlarının bölüşdürülməsi və milli-müstəmləkə zülmünə məhkum edilməsi bu günün özündə belə izsiz qalmamış və öz təsirini hələ də göstərməkdədir. Lakin tariximiz, eləcə də mənəvi irsimiz haqqında əsl həqiqətləri üzə çıxarıb geniş ictimaiyyətə tam obyektivliyi ilə çatdırmaq bizə indiki milli müstəqillik dövründə nail ola bilmişdir. Bu baxımdan zəruri elmi araşdırmaların aparılması həmişə mühüm məsələlərdəndir.

XIX əsrdə Avropada baş qaldıran maarifçi fəlsəfi fikir tədricən Azərbaycana yayılmağa və təsir göstərməyə başlamışdır.XVIII əsrin sonu və XIX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda da maarifçilik ideyaları təşəkkül tapmağa başlamışdır. Qərb ölkələrinə və Rusiyaya nisbətən Azərbaycanda maarifçilik ideyalarının bir qədər gec meydana çıxması o zamankı Azərbaycanın konkret siyasi-iqtisadi, sosial-mədəni mühiti ilə əlaqədar olmuşdur.

Azərbaycan maarifçiliyi Azərbaycan ictimai mühitində yarandığından və təkcə Qərbin və Rusiyanın deyil, həm də Şərqin mütərəqqi ideya-fəlsəfi ənənələrindən istifadə etdiyindən, o, özünəməxsus spesifik xüsusiyyətlər kəsb etmiş, orijinal inkişaf yolu tuta bilmişdir. Məhz buna görə də, Azərbaycan maarifçilik ideyaları Azərbaycan xalqının milli intibahına, mədəni tərəqqisinə güclü təsir göstərmişdir.

XIX əsr Azərbaycan üçün olduqca mühüm əhəmiyyət kəsb edən bir dövrdür. Belə ki, XIX əsrdə ictimai və siyasi həyatda baş verən canlanma sosial ziddiyətlərin aradan qaldırılmasına yönəlmiş tədbirlərdən ibarət idi. XIX əsr Azərbaycanın tarixinə daxil olmuş ən dərin məna kəsb edən dövr olmuşdur. XIX əsrdə taleyüklü məsələlərin həll olunması yeni dövr üçün mühüm rol oynamışdır. XIX əsrin başlanğıcından Azərbaycanda sosial-tarixi tərəqqi müxtəlif ziddiyyətlərdən ibarət bir dövr başlamışdır.

XIX əsr Azərbaycan maarifçilik fəlsəfəsində azadlıq ideyalarının təşəkkülünün əsasında milli maarifçilik fəlsəfəsində rolu yüksək qiymətləndirilmişdir. Azərbaycan ziyalıları təhsil almaq üçün xarici ölkələrə üz tuturdular. Bu ölkələrdə təhsil alarkən həmin ölkələrin mənəvi-mədəni dəyərlərinə yiyələnərək vətənə qayıdırdılar. Vətənə qayıdarkən isə bu dəyərləri öz milli dəyərləri ilə sintez edərək Azərbaycan xalqının ideologiyasının, fəlsəfəsinin, dünyagörüşünün təşəkkül tapmasına şərait yaradırdılar.

Nəticə etibarilə isə Azərbaycanda universallığı ilə seçilən maarifçilik cərəyanı yaranmağa başladı. Azərbaycan maarifçiləri ictimai böhrandan azad olmağın yolunu məhz xalqın maariflənməsində görürdülər. Bu baxımdan da XIX əsrdə Azərbaycan gerçəkliyinin sosial-mədəni inkişafının tələblərinə cavab verən və universallığı ilə səciyyələnən maarifçilik hərəkatının ideologiyası və fəlsəfi görüşləri təşəkkül tapırdı.

Azərbaycanmaarifçilik fəlsəfəsində mədəni bazanın və ölkənin sosial-siyasi vəziyyətinin Qərb və Rusiya maarifçiliyindən bir sıra fərqli xüsusiyyətləri mövcud idi. İlk növbədə bu dövrün maarifçilərinin dinə münasibəti çox fərqli idi. Bu fərqi yaradan real obyektiv səbəb rus çarizminin Azərbaycan xalqını dinindən, dilindən və milli mədəniyyətindən ayırmaq və onu etnik assimilyasiyaya uğratmaq siyasəti idi. Çünki etnik varlığını qoruyub saxlamaq xalq üçün öz din, dil və mədəniyyəti ilə bağlılığını itirməmək demək idi. Dil və mədəniyyətdən fərqli olaraq, Azərbaycan maarifçiləri dinə münasibətdə müxtəlif mövqelərdə dururdular. Bu münasibət din xadimlərinin Rusiya müstəmləkə sisteminə münasibətindən və maarifçi ideoloqların şəxsi dünyagörüşlərindən asılı idi.

Yuxarıda qeyd edilən məsələlər, proseslər Azərbaycanın elmi-fəlsəfi görüşlərinin inkişaf edib formalaşmasına da təsirsiz ötüşməmişdir. Bu dövrdə Azərbaycanda maarifçilik ideyalarının, fəlsəfi görüşlərinin yaranmasında maarifçilərin, mütəfəkkirlərin böyük xidmətləri olmuşdur. Bunlardan M.Nəvvab, İ.Qutqaşınlı, A.A.Bakıxanov, M.F.Axundov kimi maarifçi mütəffəkirlər özlərinin maarifçilik ideyalarını, fəlsəfi-etik və materialist təlimlərini irəli sürmüşdülər.

A.A.Bakıxanov 1794 -cü ildə Əmircan qəsəbəsində anadan olmuşdur. Azərbaycanın maarifçi mütəfəkkiri, alimi, şairi, yazıçısı və tərcüməçisidir. Azərbaycan və onun tarixi üçün önəmli yerə malik olan bir sıra əsərlər qələmə almışdır. Əsərlərini “Qüdsi” təxəllüsü ilə yazmışdır. Əsərlərində vətənpərvər, tarixçi, maarifçi bir ictimai xadim mövqeyindən çıxış etmişdir.

A.A.Bakıxanov “Əxlaqın İslahı”, “Gülüstani – İrəm”, “Kəşfül – Qəraib”, “ Qanuni – Qüdsi” və s. kimi əsərlər qələmə almışdır. “Əxlaqın İslahı”, “Gülüstani – İrəm” əsərlərində məntiq, əxlaq və fəlsəfədən bəhs etmişdir. Onun fikrincə, fəlsəfənin əsas məqsədi təhsillənməkdən ibarətdir. Bakıxanov ağlı, təhsili, maariflənməyi həyatda hər şeydənyüksəkdə tutmuşdur. Onun fikrincə, Allahın verdiyi bilik, ideya insanın işığı, nurudur.

XIX əsr Azərbaycan maarifçilik fəlsəfəsinin ilk təmsilçisi olan Abbasqulu Ağa Bakıxanov təbiət elmləri, tarix, məntiq, filologiya və s. sahələr üzrə əsərlər qələmə almışdır. Onun Azərbaycan maarifçiliyinin ilk dövrünə aid fəlsəfi görüşləri “Nəsihətlər kitabı”, “İşıqların yerləşdiyi yer”, “Camalın aynası” və s. əsərlərində, bununla yanaşı məşhur “Gülüstani-İrəm”, “Qüdsinin bağı”, “Qüdsinin qanunları” əsərlərində ifadə olunmuşdur.

A.Bakıxanovun fəlsəfi dünyagörüşünün formalaşmasında onun ensiklopedik biliyə malik olması, şəxsi elmi axtarışları onun fəlsəfi fikrinin formalaşmasında mühüm rol oynamışdır. Onun fəlsəfəsinin əsas qayəsi maariflənmə yolu ilə kamil şəxsiyyət formalaşdırmaq, ədalətli cəmiyyət yaratmaq olmuşdur.

A.A. Bakıxanovun irsində kamilləşmənin sufizmdən gələn mistik (tərki-dünyalıq yolu ilə Allaha qovuşmaq) və dünyada mədəni-fəlsəfi inkişafla bağlı əql, elm kimi iki yolu göstərilir. Mahmud Şəbüstəri, Yusif Qarabaği və başqalarının irsində də göstərilən bu iki yol A.Bakıxanovun kamilləşmə nəzəriyyəsi üçün bünövrə idi.

O, əsrinin elmi nailiyyətlərindən çıxış edərək mənəvi təkmilləşmədə elmə, nəzəriyyə ilə praktikanın əlaqəliliyinə və mövcudatın rasional dərkinə xüsusi önəmvermişdir. A.Bakıxanovun fəlsəfi və etik fikirləri, əsasən “Əxlaqın islahı” və “Nəsihət kitabı” əsərlərində öz əksini tapmışdır. Bu əsərlərdə fəlsəfənin, fəlsəfi və etik kateqoriyaların tərifi, onların nisbiliyi, mövcudatda səbəbiyyət, inkişaf və qanunauyğunluğun problemlərindən bəhs olunur. Bu problemlərin rasional dərkini onların kamilləşən insan tərəfindən həll edilməsi əsası kimi təsəvvür edən A.Bakıxanov məhz bu yolla vahid ailə saydığı bəşəriyyətin xoşbəxtliyə çatmasına inanırdı. Digər tərəfdən A.Bakıxanovun sufizm təmayüllü dünyagörüşünə görə, həqiqi xoşbəxtlik mistik kamilləşmə yolu ilə vəhdəti dərketmə və fəna yolu ilə bəqaya (İlahi əbədiyyətə) qovuşmaqdır. İctimai görüşlərində kamil insan və təkmil cəmiyyət konsepsiyasından çıxış edən A.Bakıxanov sübut etməyə çalışırdı ki, dünya nizamının əsasını sosial bərabərsizlik təşkil edir.

Abbasqulu Ağa Bakıxanov və Mirzə Kazım bəy kimi nadir insanların çox uğurlu yaradıcılıq fəaliyyətində öz əksini tapmış, həm də birbaşa milli maarifçilik ideyalarının gerçəkləşməsi ilə əlaqədar olmuşdur. Azərbaycanda məhz bu dövrdə demokratik mətbuat, anadilli məktəb, dünyəvi teatr meydana gələrək, milli şüurun formalaşmasına güclü təkan vermişdir.

Astonomiyada isə iki nəzəriyyəyə münasibətini bildirərkən Bakıxanov N.Kopernikin heliosentrik sisteminin tərəfdarı olmuşdur. Bakıxanova görə, xeyirxahlıq, yaxşılıq, müsbət əxlaqi keyfiyyətlər insanın ədalət və insafının ölçüsüdür.

“Təhzibül-əxlaq” əsərində Bakıxanov fəlsəfi görüşlərini irəli sürmüşdür. Əsərdə başlıca məqsəd gəncləri mənfi əməllərdən uzaqlaşdırmaq, onlarda nəcib əxlaqi keyfiyyətləri formalaşdırıb tərbiyə etmək olmuşdur.

Bakıxanov hər bir insanda, şəxsiyyətdə vicdani saflığa, doğruluq və düsrüstlüyə, mərdliyə, ədalətliliyə önəm vermiş vəonu yüksək qiymətləndirmişdir. Gəncləri şöhrətpərəstlikdən əl çəkməyə, təvazökarlığa meyl etməyə, hər bir insanla xoş rəftar etməyə, ədalətsizliyə yol verməməyə, əməyi sevməyə, əmək adamlarına hörmət bəsləməyə, vətənə məhəbbət dolu olmağa səsləmişdir. Onun əxlaq nəzəriyyəsində insanlığa verilən dəyər, vətənə və xalqa olan məhəbbət, demokratik dünyagörüşü öz əksini tapmışdır.

Mirzə Fətəli Axundov 1812-ci ildə anadan olmuşdur. Axundovun fəlsəfi görüşləri onun yaradıcılığında mühüm yerə malikdir. Onun fəlsəfi görüşlərinin mənbələrinin əsasında rus, şərq və Azərbaycan fəlsəfəsi mədəniyyəti durur. Axundov qədim Yunan fəlsəfi fikri və mədəniyyəti ilə yaxından tanış olmuşdur. Axundova görə, fəlsəfənin başlıca vəzifəsi bütün kainatda baş verən real faktlara əsasən insan zəkasının rolunu yüksəltməkdən ibarətdir. Onun fəlsəfi təliminə görə, dünya öz təbiəti etibarı ilə maddidir, təbiətin müxtəlif predmet və prosesləri vahid və hər şeyi əhatə edən maddi substansiyanın müxtəlif təzahürlərindən ibarətdir.

Ruhun ölməzliyi fikrinə qarşı çıxmışdır. O sübut edirdi ki, şüur, ruh materiyadan asılıdır, onun məhsuludur. M.F. Axundov idrakıətraf aləmin insan şüurunda inikası adlandırmışdır O, təbiəti idrakın predmeti hesab etmişdir. O, dünyanın dərk edilməsində bilavasitə hissi qeyri-müəyyənliyə üstünlük vermiş, duyğularsız, hiss üzvləri olmadanidrakı qeyri-mümkün saymışdır. Axundova görə, görülməyən, duyulmayan, müşahidə olunmayan heç bir şey yoxdur.

M.F.Axundovun fəlsəfi irsində dinin tənqidi təhlili xüsusi yer tutur. O, fəlsəfi görüşlərinə görə ateist olmuşdur. O, dinlə elmin bir yerdə ola bilməyəcəyini, birinin yalan, digərinin doğru olduğunu göstərmiş, dinin struktur vahidlərinin təhlili əsasında onun mahiyyətini ortaya çıxarmışdır. O dinin mahiyyətini maarifçilik mövqeyindən izah edərək göstərmişdir ki, din fövqəltəbii qüvvələrin mövcudluğuna əsasən yaranmış və məqsədi sadə adamları aldatmaqdan ibarətdir. [2;s.120]

Azərbaycanda maarifçilik fəlsəfəsinin yüksək mövqedə dayanmasının əsas səbəbkarı olan Axundovun (M.F.Axundzadə) “Kəmalüddövlə məktubları”, “Mollayi Ruminin və onu təsnifinin babında”, “Həkimi-ingilis Yuma cavab”, “Yek kəlmə haqqında” və s. əsərlərində onun yüksək fəlsəfi ideyaları öz əksini tapmışdı.

Onun fikrincə, zaman ilə məkan vacib atributlardır. Maddi varlıq həmişə hərəkətdədir, qanunauyğunluğa əsaslanır. Bu baxımdan kainat həm yaradılan, həm də yaradandır. Onun fəlsəfi fikirləri rasionalizmə əsaslanırdı.

Kainatda qarşılıqlı əlaqə, asılılıq, səbəb və nəticə, hissə ilə tamın vəhdətini görən M.F.Axundzadə hərəkəti yerdəyişmə və təkcə kəmiyyət dəyişiklikləri kimi qəbul etmişdir, zaman daxilində kəmiyyət dəyişikliklərinin isə dairəvi hərəkət daxilində baş verdiyini qeyd etmişdir. Başqa sözlə, M.F.Axundzadə yüksələn xətt üzrə inkişaf ideyasını qəbul etmirdi. Onun fəlsəfi əsərlərində materializm və rasionalizmin şərhi və müdafiəsi idealizm, teologiya və aqnostisizm prinsiplərinin tənqidi ilə birlikdə verilir. Axundovun maarifçilik ilə bağlı atdığı addım məhz onun əlifba islahatı olmuşdur.

XIX əsrin görkəmli mütəfəkkir, maarifçi və alimlərindən biri də yaradıcılığı ilə Azərbaycan və rus mədəniyyətlərini təmsil edən Qazan və Peterburq universitetlərinin professoru Mirzə Məhəmməd Əli Kazım bəy idi. Bir çox Avropa dillərini bilən, rus şərqşünaslığının banilərindən olan Mirzə Kazım bəy XIX əsr Asiya və Avropanın elmi dairələrində şöhrət qazanmışdı.

Mirzə Kazım bəyin mədəniyyət fəlsəfəsinə, Şərq ictimai-siyasi və fəlsəfi cərəyanlarına, İslam tarixinə və Quranın təfsirinə, mənəviyyat və qnoseologiya problemlərinə, dilin inkişaf qanunauyğunluqlarına həsr edilmiş əsərləri elmi dəyəri, çoxşaxəliliyi və orijinallığı ilə fərqlənir.

Mirzə Kazım bəy xürafatın əleyhinə çıxmış, maarifi və elmi yüksək qiymətləndirmişdi. Onun “Bab və babilər” əsərində təbiətin bir-birindən fərqli, öz qanunlarına tabe üç (maddi, mənəvi və ruhani) aləmdən ibarət olmasından, təfəkkürün mənşəyinin gizli qüvvə, insan mənəviyyatının isə azad iradə ilə bağlılığından bəhs olunur.

Onun “Firdövsiyə görə mifologiya”əsərində müxtəlif bölgə mifləri, “Şamil və müridizm”,“Bab və babilər” kitablarında isə sosial zülm və xarici istibdada qarşı yönəlmiş Şamil hərəkatı və babiliyin İslam bölgəsi təriqətləri ilə bağlı fəlsəfi, sosial, dini və etik görüşlərinin elmi şərhi verilmişdir.

XIX əsrdə Azərbaycanda maarifçilik fəlsəfəsinin yaranması və inkişafında özünəməxsus yerləri ilə seçilən şair və mütəfəkkirlərdən olan Mirzə Şəfi Vazeh və Seyid Əzim Şirvanidir. Mirzə Şəfi Vazehin Tiflisdə təşkil etdiyi “Divani Hikmət” ədəbi məclisi, Seyid Əzim Şirvaninin maarifçiliyin inkişafı və cəhalətin, avamlığın tənqidi baxımından qələmə aldığı satiraları özünəməxsusluğu ilə seçilir.

XIX əsrin birinci yarısında ədəbi fəaliyyətlə məşğul olan Azərbaycan şairi Mirzə Şəfi Vazehin şəxsiyyəti və yaradıcılığı onu Şərq poeziyası klassikləri pleyadasının parlaq nümayəndələrindən biri hesab etməyə əsas verir. Görkəmli şair, pedaqoq və maarifçi-filosofun həyat və yaradıcılığına, onun şərq və qərb sivilizasiyalarının müdrikliyini özündə üzvi şəkildə birləşdirən poetik irsinin qeyri-adi taleyinə maraq bu gün də azalmır.

S.Ə.Şirvani xalqı din arxasına sığınaraq aldadan yalançı mollaları, ruhaniləri satiralarında tənqid etmişdir. Onun “Müctəhidin təhsildən qayıtması” satirası məhz bunun açıq-aydın ifadəsidir.

S.Ə.Şirvaninin yaradıcılığında ictimai mahiyyət daşıyan satiraları mühüm yer tutur. Şairi öz dövrünün dahi realist şairi kimi məşhurlaşdıran da məhz bu satiralardır. Seyid Əzimin dövrün ictimai eyiblərinə qarşı ifşaedici münasibəti satiralarında aydın bir şəkildə ifadə edilmiş, xalqın qanını soran istismarçı siniflər, bəy və mülkədarlar, çar çinovnikləri, xalqı avamlıq və fanatizm girdabında saxlayan ruhanilər tənqid obyekti kimi götürülərək ifşa edilmişdir. Şairin “Əkinçinin hadisəsi”, “Padşah və əkinçi”, “Şamaxının yeni bəyləri haqqında həcv”, “Köpəyə ehsan”, “Yerdəkilərin göyə şikayəti” və s. kimi əsərləri maraqlı satirik parçalardır.

XIX əsrdə maariçilik ilə əlaqədar xidməti olmuş növbəti mütəfəkkirimiz Həsən bəy Zərdabi olmuşdur. Azərbaycanda ilk dəfə milli mətbuatın əsasının qoyulması məhz onun adı ilə bağlıdır. Belə ki, 1875-ci il iyulun 22-də “Əkinçi” qəzeti fəaliyyət göstərməyə başlamışdır. Xalqın qəzet oxuyaraq maariflənməsini düşünmüş bunun üçün də əlindən gələni əsirgəməmişdir.

Yuxarıda qeyd olunanlar Azərbaycanda XIX əsrin ortalarından başlayan milli oyanış, milli özünüdərk və mədəni yeniləşmə prosesini, dünyəvi-elmi biliklərin yayılmasını, o cümlədən milli-ictimai və fəlsəfi fikrin yeni məcrada inkişafını və bu inkişafı şərtləndirən başlıca amilləri ilkin mənbələr əsasında izləmək baxımından olduqca dəyərlidir. Buradan da göründüyü kimi, bəhs edilən dövrdə Azərbaycanda mövcud olan bütün çətinliklər, çar üsul-idarəsinin törətdiyi maneələrə baxmayaraq, ictimai inkişafın başlıca meyilləri olan milli oyanış və mədəni yeniləşmə qarşısıalınmaz olub. Bu prosesdə isə başda A.A.Bakıxanov, M.F.Axundov olmaqla milli ziyalı təbəqəsinin aparıcı və hərəkətverici qüvvə kimi həm ideya-nəzəri, həm də əməli cəhətdən müstəsna rolu olmuşdur.

Mütərəqqi maarifçilik ideyalarının, elmi biliklərin, milli oyanış və qurtuluş məfkurəsinin əsas daşıyıcısı bir çox ilklərin müəllifi və icraçısı olaraq bu ziyalı təbəqə özünün çoxcəhətli yaradıcılıq fəaliyyəti ilə Azərbaycan ictimai-fəlsəfi fikir tarixində də yeni dövrün başlanğıcını qoyaraq, əsaslı dönüş yarada bilmişdilər.

İstifadə olunan ədəbiyyat

1. Bünyadov Z. Azərbaycan tarixi. I cild. Bakı: Azərnəşr, 2010.
2. Fərhadoğlu M. Fəlsəfənin əsasları. Bakı, 2010.
3. İsayev N., Rüstəmov F. Azərbaycan maarifçiliyinin milli-mədəni yeniləşmə ideyaları və müasirlik. // 2016, №1.
4. Məmmədov Z.C. Azərbaycan fəlsəfəsi tarixi. Bakı: İrşad, 1994.
5. Vəlixanlı N. Abbasqulu ağa Bakıxanov – Azərbaycan xalqının böyük mütəfəkkiri. // Abbasqulu ağa Bakıxanov və azərbaycanşünaslığın inkişafı. Bakı, 2001.

§. Fəlsəfənin meydana gəlməsi şəraiti və inkişaf mərhələləri

1. Fəlsəfə dünyagörüşüdür.
2. Dünyagörüşünün məzmunu.
3. Dünyagörüşünün formaları.
4. Qədim dövrdə fəlsəfə.
5. Orta əsrlər dövrü fəlsəfəsi.
6. Azərbaycan fəlsəfəsi.
7. xx əsrin uşaq fəlsəfə cərəyanları.

1. Paşayev V.Fəlsəfə.Bakı 1999.
2. Bvedeniye v filosofiyu .Uçebnik İ.Frolov.M.1989.
3. Spirkin AT.Filosofiya.Uçebnik. 2000.
4. Fərhadoğlu “Fəlsəfənin əsasları”Bakı 1998.
5. “Fəlsəfədə” Bakı 1997.

Fəlsəfə və onun əsas məsələsi

Fəlsəfə insanı əhatə edən aləm haqqında, onun inkişaf qanunları haqqında, onu dərk etmək yolları baxışlardan ibarət mükəmməl bir sistemdir.Buna görə də biz fəlsəfəni öyrənməklə dünyanın nə olması və onun necə inkişaf etməsi haqqında dünyada insanın nə kimi yer tutması və onun gerçəkliyi dərk edə bilib bilməməsi ,bu gerçəkliyi dəyişdirə bilib bilməməsi haqqında ictimai həyatın nəyə görə dəyişilməsi və onu necə daha yaxşı qurmaq mümkün olması və l.a haqqında bütöv bir təsəvvür əldə edərik. Fəlsəfə sözü filosofiya sözündəndir,bu da qədim yunan dilindən alınmışdır. (biloye- sevirəm və sofiya hikmət) Fəlsəfə elmlərin ən qədimidir.Tarixdə müxtəlif ölkələrdə meydana gələn və ən müxtəlif ictimai siniflərin və qrupların nümayəndələri tərəfindən yaradılan çoxlu fəlsəfi sistem məlumdur.İnsanı əhatə edən dünyanı diqqətlə öyrəndikdə görmək olur ki,onun bütün əşyaları və hadisələri ya maddidir,ya da idealdır, mənəvidir.Maddi obyektiv surətdə, yəni insan şüurundan kənarda və ondan asılı olmadan mövcud olan hər şey (Yer üzərindəki əşyalar və proseslər,komnatın saysız hesabsız cisimləri və.s.) aiddir.İnsanın şüurundan mövcud olan isə onun psixi fəaliyyət sahəsini təşkil edir.(fikirlər , hislər ,təəsürlər və i.a.) bu ideal mənəvi sahəyə aiddir. Bəs maddi ilə mənəvi bir-biri ilə necə əlaqədardır,mənəvi ideal olanı maddimi doğurur yoxsa əksinə? Fəlsəfə əsas məsələsini də bu əlaqənin xarakteri, təfəkkürün varlığa, mənəvi olanın maddiyə münasibəti məsələsi təşkil edir,o əsas məsələsinin iki tərəfi vardır.Onun birinci tərəfi belə bir məsələni həll edir ki, birincidir.Materiya ya şüur ,materiyamı şüuru doğurmuşdur, yoxsa əksinə.İkinci tərəf belə bir suala cavab verir ki, dünya dərkediləndirmi,insan zəkası təbiətin sirlərini bilmək ,təbiətin inkişaf qanunlarını aşkara çıxarmaq iqtidarındadırmı? Fəlsəfə əsas məsələsinin məzmununa diqqət yetirdikdə , asanlıqla anlamaq olur ki, onun bir –birinə təmamilə əks olan yalnız iki həll mümkündür, ya materiya, ya da şüur birinci hesab edilməlidir.buna görə də qədimdən bəri fəlsəfədə iki cərəyan materializm idealizm yaranmışdır. Materiyanı birinci, şüuru isə ikinci materiyadan törəmə hesab edən filosoflar materializmə (latınca materialis-maddi sözündəndir) mənsubdurlar. Onların nöqteyi-nəzərincə, materiya əbədidir.Onu heç kəs heç zaman yaratmamışdır, dünyada heç bir fövqəltəbii o tərəflik qüvvə yoxdur.Şüara gəldikdə o materiyanın tarixi inkişafının məhsuludur.Son dərəcə mürəkkəb maddi cismin – insan insan beyninin xassəsidir.Ruhu şüuru birinci hesab edən filosoflar isə idealizm mənsubdurlar. Onların nöqteyi nəzərincə , şüur materiyadan əvvəl

mövcud olmuş və materiyanı yaradmışlar, törətmişdir, şüur bütün mövcudatın ilk əsasıdır.dünyanı hansı şüurun yaratması məsələsində idealistlərin rəyləri parçalanmışdır.Subyektiv idealist adlananlar hesab edirlər ki, dünyanı ayrıca bir adamın subyektin şüuru yaradır.Obyektiv idealistlər iddia edirlər ki, dünya dərk ediləndir.İnsan ın dünya haqqındakı bilikləri mötəbər biliklərdir,onun zəkası şeylərin daxili təbiətini bilmək ,bunların mahiyyətini dərk etmək iqtidarındadır. Bir çox idealistlər dünyanın dərk edilənliyini inkar edirlər.Onlar iddia edirlər ki, insan obyektiv dünyanı təbii deyil , öz fikirlərini təəsürlərini dərk edir və ya mistik ideyanı,dünya ruhunu dərk edir.Beləliklə biz müəyyən etdik ki, filosoflar fəlsəfənin əsas məsələsini necə həll etmələrindən asılı olaraq materialislərə və idealistlərəbölünürlər .
Lakin onlardan hər biri dünyanın mənzərəsini təsvir edərkən , hökmən müəyyən idrak metodundan da istifadə edir.Bəs metod nədir?

§ Dünyagörüşü onun ictimai –tarixi kökləri

Dünyagörüşü dünyaya baxışı ifadə edir. Dəqiq desək dünyagörüşü dünya və dünyayada insanın yeri haqqında təsəvvürlərə deyilir. Dünyagörüşün aşağıdakı formaları vardır.
1) Dünyagörüşün 1-ci forması mifologiya hesab olunur.Miqos-dastan,loqos-elm.Mifologiya ictimayi inkişafın ilkin mərhəlləsi üçün səciyyəvi olan dünyanı anlama üsulu,ictimai şüurun formasıdır.İbtidai cəmiyyət mifologiyada mühüm yer tuturdu.Təbiətin sirlərini, onun mahiyyətini olduğu kimi anlaya bilmədiklərinə görə öz təsəvvürlərində lövcəsinə, qeyri-adi hekayətlər,rəvayətlər yaradırdılar.
2)Dünyagörüşün 2-ci forması Dindir. Din dünyagörüşünün spesifik forması olub, dünyanın qavranılmasında onun 2-yə bölünməsinin irəli sürür.Təbii və axirət dünyası .Dində başlıca cəhətlər etiqad və ayinçilikdir. Etiqad dinin cəhəti , ayinçilik onun özününümayiş və özünütəbliğ cəhətidir.
3)Dünyagörüşün 3-cü forması Fəlsəfədir.Fəlsəfə əsas dünyagörüşü problemlərinin əql(ağıl) təfəkkür vasitəsilə həlli cəhdi kimi meydana gəlir. Din və fəlsəfə yaxınlığı adamların şüuruna və davranışına əxlaqına təsir edən dünyagörüşün ictimai tarixi formalarıdır.Dindən fərqli olaraq fəlsəfə dünyagörüşün intellüektual aspektini ön plana çəkmiş , dünyanı və insanı dərk etməyi bilik və əqli mənafeyindən həll etməyə cəhd etmişdir.
4)D-ün forması elmdir. Elm dünyanı elmi əsaslarla öyrənir.

METOD ANLAYIŞI .DİALEKTİKA METAFİZİKA

İnsanlar idrak prosesində və əməli fəaliyyətdə öz qarşılarına müəyyən məqsədlər qoyur bu və digər vəzifələri irəli sürürlər.Lakin qarşıya məqsəd qoymaq, vəzifəni müəyyənləşdirmək hələ heç də nəzərdə tutulanı həyata keçirmək demək deyildir.Məqsədə çatmaq üçün düzgün yollar vəzifələri yerinə yetirmək üçün səmərəli üsullar tapmaq çox əhəmiyyətlidir. Məqsədə çatmaq yolları, nəzəri tədqiqatın və əməli fəaliyyətin müəyyən, prinsiplərinin ,üsullarının məcmusu isə məhz metoddan ibarətdir. Müəyyən metod tədbiq etmədən heç bir elmi və əməli vəzifəni yerinə yetirmək mümkün deyildir.Məsələn adı hər hansı bir maddənin kimyavi tərkibini müəyyən etmək istəyiriksə bundan ötrü hər şeydən əvvəl kimyavi təhlil metoduna yiyələnmək , yəni bu maddəyə lazimi kimyavi reaktivlələ təsir göstərməyi onu tərkib hissələrinə parçalamağı,bunların kimyavi xassələrini aydınlaşdırılmağaı və i.a bacarmaq lazımdır.Fiziki bioloji və başqa hadisələri tədqiq etdikdə də müəyyən metod eyni dərəcədə zəruridir.Elmi Fəlsəfədə müxtəlif elmlərdə və bəşəriyyətin praktikasında olan nailiyyətləri ümumiləşdirərək,öz idrak metodunu , dialektikanı hazırlamışdır. Dialektika sözü qədim yunan sözü olub .indi dialektika deyilərkən gerçəkliyi dərk etmək nəzərdə tutulur.Dialektika dünyanı daimi hərəkətdə və inkişafda götürür,yəni onu olduğu kimi, götürür buna görə də dialektika yeganə elmi metodlarının və ictimai-tarixi praktikanın naliyyətlərinə arxalanan dialektika iddia edir, dünya sonsuz bir hərəkət , yeniləşmə, köhnənin ölüb getməsi və yeninin meydana gəlməsi prosesidir.
Dialektikaya zidd metod metafizikadır.M. inkişafı yalnız kəmiyyətcə artma və ya azalma kimi yenilik meydana gəlmədən artıq mövcud olanın sadəcə təkrarı kimi başa düşür, inkişafın mənbəyi olmaq etibarıilə daxili ziddiyətləri inkar edir.Fəlsəfə öyrəndiyi sahəni müəyyən etmək, onun öyrəndiyi məsələlər dairəsini müəyyən etmək ,onun başqa elmlərdən nəilə fərqləndiyini aydınlaşdırmaq deməkdir. Əvvəllər fəlsəfə o zamanlar mövcud olan bütün bilikləri bütövlükdə dünya haqqında insan heyvanlar və.s həqqındakı bilikləri əhatə edir. İstehsal inkişaf etdikcə elmi biliklər toplandıqca elmi mexanika, fizika , kimya , geologiya, tarix və.i.a bir-birinin ardınca ondan ayrılmaqdır.