Formal mntiq haqqında kitab

Оламдаги нарса ва ходисалар орасидаги алокадорлик (таъсир ва акс таъсир)лар улардаги харакат, узгариш, тараккиёт жараёнларини келтириб чикаради.

Formal mantiq. Uning ilmiy bilishdagi o`rni

Формал мантик фикрлар орасидаги алокадорликларни тахлил килади. Формал мантик аник, асосланган, зиддиятсиз, мантикий фикр юритиш тугрисидаги таълимот булиб хисобланади. Формал мантикнинг бу функцияси бизга тугри, изчил, зиддиятсиз, асосланган мантикий фикр юритиш йулларини ургатади; хосил килган хулосаларимизнинг асос килиб олган фикрларимизга кай даражада мувофик келишини аниклашга ёрдам беради. Шу маънода формал мантик мантикий хулосаларнинг чинлигини таъминлайдиган конун-коидалар йигиндиси хисобланади.

Формал мантик чин билимларни хосил килишнинг мантикий йуллари тутрисида бахс юритади. У хакикатни чин фикр сифатида олиб карайди ва фикрнин*’ чинлигини таъминлашнинг асосий талаблари: аниклик, изчиллик, зиддиятсизлик, етарли асосланганлик хакида маълумот беради.

Формал мантик конун-коидалари тадкикотчига чин асослардан тугри хулосалар чикариш имконини беради. Тугри фикрлаш, тугри хулосалар чикариш билишнинг асосий шарти булиб хисобланади.

Биз утган сафарги машгулотимизда илмий ижодда формал мантикнинг тутган урни хакида тухталиб, тафаккур шакллари – тушунча, мушохада, хулосаларнинг хосил булишида формал мантикнинг тутган урни, мантик конунлари ва уларнинг илмий ижодда амал килиш хусусиятлари хакида гапирган эдик,

Пекин факат формал мантикнинг узигина билимларимизнинг чинлигини кафолатлай олмайди. Билим натижапарининг чинлигини таъминлаш, чин билим — илмий хакикатни хосил килиш диалектик мантикни билишни, унинг конунлари, категориялари, тамойилларини илмий ижодда куллай олишни талаб килади.

Формал мантик конунлари тугри

тафаккурлаш конунлари деб юритилади.

Мантик конунларини билиш ва уларга амал килиш фикрни тугри баен

этиш, унинг чинлигини таъминлаш, ростни ёлгондан ажратиш имконини

Тафаккур конунлари фикрлашнинг энг умумий, универсал конунлари

хисобланади. Формал мантик конунлари факат тафаккурда амал киладиган

хусусий конунлар булиб, улар олам хакида аввал хосил килинган билимлар

асосида янги билимларни келтириб чикариш учун кулланади.

Мантик конунлари фанга кадимдан маълум булган. Мантик конунлари

1) айният 2) нозидлик 3) учинчиси истисно 4) етарли асос конунлари киради.

24.Dialektika tamoyillari, ularning ilmiy bilishdagi o`rni.

Dialektika tamoyillari: Dialektika olamni undagi narsa, hodisa, jarayonlar mohiyatini to`g`ri anglash imkonini beradi. rivojlanish, ob`ektivlik; har tomonlamalik; determizm, tarixiylik, tizimlilik, yagonalilikning qarama-qarshiliklardan tashkil qopganligi.

Диалектика илмий билиш усули, илм-фан тараккиёти конунларини урганадиган фалсафий метод сифатида XVII-XVII асрлардан бошлаб кенг куллана бошлади. Диалектика методининг марказида ривожланиш (тараккиёт) гояси ётади. Ривожланиш деганда: а) янги сифатга эга объект (нарса ва ходиса)нинг пайдо булиши; б) харакат, узгариш, тараккиёт борликдаги барча нарсаларнинг энг мухим сифати эканлиги ва мукаррарлиги; в) тараккиётдаги илгариланма харакат (прогресс) ва оркага кайташ (регресс)нинг узаро алокадорлиги; г) унинг зидциятли тарзда кечиши; д) тараккиётнинг спиралсимон характерда юз бериши назарда тутилади.

Оламнинг барча куриниш (табиат, жамият. инсон)ларида кечадиган тараккиёт жараёнлари объектив диалектика, инсон билимлари ривожи мубъектив диалектика тушунчаларида ифодаланади.

Диалектика илмий билишнинг энг умумий , универсал методи ва методологияси хисобланади. Илмий билишнинг диалектик методи деганда:

а) диалектика тафаккурлаш (фикр юритиш) усули; б) диалектика категория лари; в) диалектика конунлари – хамда г) диалектика тамойиллари назарда тутилади.

Тафаккурлаш (фикрлаш) услуби деганда оламни, ундаги нарса ва ходисаларни англаш, тушуниш назарда тутилади.

1. Тафаккурлаш услуби объектив борликнинг инсон онгидаги воситали инъикосидир. Унда хиссий ва мантикий билиш натижалари умумлаштирилган холда акс эттирилади.

2. Инсон тафаккурида акс этган буюмлар мантикий образлар тушунчалар, мулохазалар, хулосаларда намоён булади.

3. Муайян тушунчалар, мулохазалар ёрдамида эришилган билимлар мохиятини мантикий англаб олиш фалсафий тафаккур услубининг узига хос томонини ташкил этади. Бундай англаб олишга кайта-кайта мулохаза килиш (фикр юритиш) оркали зришилади. Натижада инсон онгида акс этган турли нарсалар, ходисалар хамда уларнинг томонлари, хоссалари уртасидаги богланишлар билимлар шаклида намоён булади. Дастлаб, диалектик ва софистик тафаккур усуллари кадимги юнон фалсафасида ишлаб чикилган. Диалектик тафаккурлаш (фикрлаш) усули диалектик методнинг мухим элементи хисобланади.

Диалектик фикрлаш деганда оламни, ундаги предмет, нарса ва ходисаларни кандай булса, шундайлигича тугри англаш назарда тутилади. Оламдаги хеч бир нарса, ходиса уз-узича, мустакил, алохлда мавжуд була олмайди. Нарса ва ходисалар узаро бир-бирини такозо этади, факат алокадорликда (богланишда) мавжуд булади ва шу асосда оламнинг яхлитлигини ташкил этади..

Оламдаги нарса ва ходисалар орасидаги алокадорлик (таъсир ва акс таъсир)лар улардаги харакат, узгариш, тараккиёт жараёнларини келтириб чикаради.

Бундан келиб чикадиган хулоса шуки, инсон оламни тугри англамоги (тушунмоги) учун ундаги нарса ва ходисаларни узаро алокадорликда ва узлуксиз кечадиган харакат, узгариш, тараккиёт жараёнида урганмоги лозим булади.

25.Ilmiy tadqiqotning zamonaviy metodlari. Sinergetika metodi.

Синергетика юнонча “sinergiya” сузидан олинган, хамкорлик, хамжихатлик маъноларини англатади.

СИНЕРГЕТИКА — ўз-ўзини бошқариш, ночизиқли ҳодисаларни ўрганиш, ўз-ўзидан ташкил бўлиш назяси. Оламни янгича изоҳлашга қаратилган, мураккабликни ўрганадиган, табиий ва ижтимоий-иқтисодий жараёнларнинг табиатини билишга қаратилган илмий йўналиш, тафаккур услуби. С. илмий йўналиш сифатида 20-а.нинг 60-70-й.ларида шаклланди.

Синергетика баркарорлик ва хаос (бекарорлик)нинг узаро муносабатларини урганади.

Олимлар фикрича хар кандай эски тузилма янгиси билан алмашар экан, дастлаб бекарорлик (хаос) кузатилади, яъни тизимдаги унсурлар баркарорлигига путур етади. Ана шундай холатда оддий тасодиф, кичкина узгариш хам нарса ва ходиса ривожида мухим ахамият касб этиши мумкин.

Синергетика методига кура оламдаги нарса, ходиса, жараёнлар узини-узи ташкил этиш, уз-узини бошкариш хусусиятига эга. Уз-узини бошкариш деганда тартибдан тартибсизликка, чизиклилиликдан чизиксизликка, баркарорликдан бекарорликка утиш назарда тутилади. Синергетиканинг асосий гояси: оламдаги нарса ва ходисалар муайян тизимлардан иборат. Бу тизимда 2 холат мувозанат ва мувозанатсизликдан (танглик, бекарорлик, чизиксизлик) холатлари кузатилади. Ана шундай шароитда тизимга бирон бир нарса, ходиса сезилар-сезилмас таъсир курсатиши мумкин.

Бундай у даражада ахамиятли булмаган таъсир (флуктуация) туфайли бутун тизими, нарса, ходиса уз холатини кескин узгартириши мумкин. Бу узгариш тартибсизлик-хаосдан тартибга утиши тарзида содир булади. Синергетика хаосни бузувчи тизимгина эмас, тузувчи механизм сифатида бахолайди ва оламдан барча нарсапардаги харакат, узгариш, тараккиёт, сабаб-окибат тарзида кечавермаслигини, тараккиётга детерминистик караш чизиксиз тизимлар учун хар доим мос келавермаслигини курсатади. Tizim ikki xil ko`rinishda bo`ladi Ochiq tizim Yopiq tizim Ochiq tizim atrof muhit bilan modda, axborot almashinuvi sodir bo`ladigan tizimdir. Ochiq tizim o`z o`zini tashkillashtirish, rivojlantirish xususiyatiga ega. Jonli tabiat ochiq tizimga misol bo`la oladi.

Yopiq tizim esa tom ma’noda ochiq tizimning aksi bo`lib, bunday tizim tabiatda mavjud emas deb qaraladi. Ba’zi mamlakatlar yopiq tizimli jamiyat hisoblansada ularda ham boshqa davlatlar bilan aloqa mavjut ya’ni qizman ochiq tizim ham deb hisoblanadi. (Yopiq tizimga yana bir misol deb qora tuynukni olish mumkin).

Tartib va tartibsizlik o`zaro zid ma’noli tushunchalar bo`lib ular sinergetik tadqiqot metodining keng tushunchalari hisoblanadi.

Barqarorlik – narsa, hodisa, jarayonlarga xos muayyanlik, uyg`oqlik.

Tizim barqarorlikni o`zida aks ettiradi. Tizimning biron qismining muayyan sabab tufayli zaiflashuvi beqarorlikni yuzaga keltiradi.

Beqarorlik – narsa, hodisa, jarayonlardagi o`zgaruvchanlik.

Fluktuatsiya – kamkuchga ega kichik ta’sir. Ana shu ta’sir o`z-o`zini tashkillashtirishda o`z ifodasini topadi.

Fanda tasodif ikkinchi darajali umumiy yo`nalishga ta’sir eta olmaydigan hodisa sifatida qaraladi.

26.Ilmiy ijod, uning o`ziga xos jihatlari

Ijod. Ilmiy ijod

Ijod – insonning fan, madaniyat, texnika va boshqa sohalarda ijtimoiy ahamiyatga ega bo`lgan yangilik yaratish faoliyati.

Inson ijodiy faoliyatining mohiyati, qonuniyatlarini evristika fani o`rganadi.

Ijodning badiiy, ixtirochilik, texnik, ilmiy turlari mavjud.

1. Ilmiy bilimlar: gipoteza, qonun, nazariya…
2. Ilmiy bilish metodlari ishlab chiqiladi.

1. “Fan – faoliyat” hozirgi zamon jamiyatida amalga oshirilgan ta`lim tarbiya jarayonida o`z ifodasini topadi.
2. “Fan – faoliyat” ilmiy bilimlarni qo`lga kiritishga yo`naltirilgan faoliyat hisoblanadi. Bu faoliyat ilmiy ijod deb yuritiladi. Ilmiy ijod bilan shug`ullanuvchilar olimlar (izlanuvchilar), tadqiqotchilar.

Ilmiy ijodning ma`naviy-ruhiy omillari

Ilmiy ijodning ma`naviy-ruhiy omillari:

– zehn; – tafakkur; – ijodiy tafakkur; – tasavvur /xayolot/; – ilhomlanish;

Zehn – insonning ob`ektga qiziquvchanligi ifodasi hisoblanadi. Bu o`z navbatida narsa, hodisalarning muayyan tomonlariga alohida e`tibor qaratishda, tomonlari, xususiyatlarini to`g`ri fahmlay olishda namoyon bo`ladi.

Fikrlash (tafakkur) – bilishning ratsional bosqichi hisoblanadi. Fikrlash jarayonida predmet hodisalarning muhim tomonlari, xossa-xususiyatlari aniqlanadi.

Ijodiy tafakkur – ilmiy ijodda muhim o`rin tutadi.

Ijodiy tafakkur olam (tadqiqot ob`ekti)ni o`zgacha – “aql ko`zi bilan ko`rish”, uning mohiyatini anglashda namoyon bo`ladi.

Tasavvur – hissiy bilim shakli. Tasavvur biluvchi sub`ekt faolligining o`ziga xos ko`rinishi. Tasavvur ko`rinishlari: reproduktiv tasavvur; konstruktiv (ijodiy) tasavvur.

Konstruktiv tasavvur tadqiqot ob`ektini “o`zgacha”, yangicha nazar bilan qarash

Konstruktiv yoki ijodiy tasavvur – ob`ektni kelajakda kutilishi mumkin bo`lgan holatning namoyon bo`lishi. Ijodiy tasavvur (hayolot) ijodkorda o`ziga xos ruhiy holat – ilhomlanishda o`z aksini topadi. Ijodiy fikrlash, xayolot, ilhomlanish yaxlit ijodiy faoliyat tarzida kechadi.

Intuitsiya – ijodkor insonga xos haqiqatni mantiqiy dalillar yordamisiz bevosita anglab olish qobiliyati. Bu holat – “oldinda ko`rish”, “to`satdan anglash”.

28.Ilmiy bilish darajalari. Empirik bilish, uning o`ziga xos jihatlari.

Empirik bilish, ilmiy izlanishning boshlang`ich ko`rinishi. Ilmiy muammo darajasida ilmiy dallillarni qo`lga kiritish, ob`ektning tomonlari, xossa-xususiyatlari haqidagi dastlabki bilim Nazariy bilish – tadqiqot ob`ektining mohiyati, qonuniyatlarini bilish. Nazariy bilim empirik bilim asosida qo`lga kiritiladi.

Эмпирик билишнинг энг асосийкуриниши – илмий далил. Шундан келиб чиккан холда хар кандай илмийтадкикот илмий далилларни туплаш, системага солиш ва умумлаштиришдан бошланади. Эмпирик билиш нуктаи назаридан илмий далил (факт) деганда; а) борликда кузатиладиган холат, борликнинг бирон-бир куриниши ёки уни англаш; б) бирон-бир ходиса, жараён хакидаги чинлиги исботланган билим; в) кузатиш ва эксперимент жараёнида хосил чилинган эмпирик билим назарда тутилади. Илмий далилнинг ахамияти олимлар томонидан куп бор эътироф килинган. Машхур физик олим Нильс Бор илмий далилларнинг илмий терминлар,

тушунчалар тарзида мавжуд булишни назарда тутиб “Бирон – бир тажрибадан олинган далилни тушунчаларсиз ифодапаш мумкин эмас” дейди. Луи де Бройль эса “эксперимент натижаасида шунчаки оддий далил эмас,балки асослаш лозим булган илмий далил хосил булади” дейди. У“экспериментал кузатиш илмий кийматга эга булмоги учун маълкм даражадафикр юритмогимиз, назарий характерга эга тасаввурларни шакллантирмогимизлозим”, деб хисоблайди.

Академик В.И. Вернадский “Илмий далиллар илмий билим ва илмийтадкикотнинг асосий мазмунини ташкил этади. Агар улар тугри аникланганбулса, муназарага урин колммайди”‘деган эди.Фалсафа фанлари доктори, профессор С.А.Лебедев эмпирик билимлардеганда куйидагиларни назарда тутади:

1. Эмпирик билишнинг энг содда куринини кузатиш натижасида хосилбулган дастлабки билим. Бунда кузатишнинг объекти ва амалга ошириладиганвакти аник белгиланади. Кузатиш ва эксперимент илмий билим хосил килишга йуналтирилган булади ва муайян максадни узида ифодалайди. Максад дегандаилмий муаммони хал этишда илгари сурилган бирон-бир гоя, тадкикотгипотезаси назарда тутилади. Демак, кузатиш, эксперимент бирон-бир гояни тасдиклаш ёки инкор этиш максадида олиб борилади. 2. Илмий далиллар. Улар хосил килинган билимларни индукция йули биланумумлаштириш оркали хосил булади. Илмий далиллар айрим хосса, хусусият,муносабатларининг тадкикот объектига хос эканлигини, уларнинг кай даражада умумий ва баркарор эканлигини ифодалайди. Бундай илмий далиллар,тушунчалар, терминлар. диаграммалар, схемалар, графиклар, расмлар,математик моделлар шаклларида намоён булади.

3. Эмпирик билим турли йуналишдаги эмпирик конуниятларда узифодасини топади. Эмпирик конунлар кузатилаётган объектга таллукли нарсава ходисалар уртасидаги умумий алокадорликларни ифодалайди. Эмпирик конуниятлар аксари холатларда тахминий, гипотетик характерга эга, эхтимоллик маъносидаги билимлардир ва улар индектив умумлаштириш натижасида хосил килинади. Эмпирик конуниятлар кузатиш ва экспериментнатижаларини умумлаштириш, якка хусусиятлар тахлили асосида умумийбилим хосил килишни англатади. Бу билим факат у ёки бу гояни тасдиклашимумкин. Лекин уни асослаб беролмайди. Механика сохасидаги эмпирик билимкаттик ва суток жисмларнинг механик харакатини кузатиш ва бу буйича эксперимент олиб бориш билан боглик холда шаклланади. Астрономиккузатувлар хам бизга эмпирик билимлар беради.
29.Ilmiy bilish darajalari. Nazariy bilish, uning o`ziga xos jihatlari.

Назарий билиш илмий билишнинг юкори даражаси хисобланади. Назарий билишда тадкикот объектининг мохияти, унга хос ички алока ва муносабатлар эмпирик билиш натижаларини тахлил килиш асосида қўлга киритилади. Назарий билим тугалланган илмий билим хисобланади хамда тушунчалар,хулосалар, конунлар, категориялар каби абстракт тафаккур шаклларидаифодаланади. Назарий билиш натижалари илмий (табиий ва сунъий) тилвоситасида моддийлашади. Хар бир фан сохаси билимларни ўзига хос тилвоситасида ифодалашни талаб этади. Шу маънода фанларга нисбатан“математика тили”, “формал мантик тили”, “химия тили” каби ибораларқўлланади.Илмий билишнинг хар икки эмпирик ва назарий даражаси ўзаро бир-бирибилан чамбарчас боғлиқ. Улар фақат биргаликдагина мавжуд бўлади, бирииккинчисини тақазо қилади. Айни вақтда эмпирик ва назарий билишнинг ўзигахос томонлари, фарқли хусусиятлари мавжуд;

Биринчидан, илмий билиш даражалари ўзаро бир-биридан гносеологикмақсадга кўра фарқланади. Эмпирик билиш тадқиқот объектига тааллуқлихосса-хислатларни, юзада ифодалаган алоқа муносабатларни акс эттиришгахизмат қилади. Назарий билиш тадқиқот объектининг мохиятини ва энгумумий муносабатларининг сабабларини ўрганишга, унга хос қонуниятлариниочишга қаратилган. Эмпирикбилишнинг вазифаси — ходисаларни тасвирлаш,тавсифлаш, назарий билишнинг вазифаси – тушунтириш.

Иккинчидан, илмий билишнинг эмпирик ва назарий даражалари ўзаробир-биридан қўлга киритиладиган билимнинг қандайлиги, шаклларига кўрафарқланади. Шунга кўра эмпирик билим илмий далил ва эмпирикумумлашмаларда ўз ифодасини топади. Назарий билиш даражалари тадқиқотобъектининг ички, мохиятли томонлари акс этадиган қонунлар, тамойиллар,назарияларда ўз ифодасини топади.

Учинчидан, эмпирик ва назрий билиш узаро бир-биридан улардакулланадиган усулларга кура фаркланадилар: эмпирик билишда кузатиш,эксперимент, анализ, синтез, туркумлаш, индукция, дедукция каби усуллар қўлланади. Назарий билишда фикрий эксперимент, тарихийлик вамантикийлик, экстраполяция, гипотетик-дедуктив ва бошка усуллар қўлланади.

Туртинчидан, эмпирик ва назарий билиш узаро бир-биридан хиссийликва рационалликнинг узаро нисбатига кура фаркланади.Эмпирик билишда хиссийлик. назарий билишда рационаллик устуворхисобланади.

Хиссийлик хиссий билиш кобилияти, сезги, идрок, тасаввур, зехнинтуицияда уз ифодасини топади.

Рационаллик фанда тадкикотчининг акл югуртириши воситасида билимхосил килиш, мавжуд билимлар – тушунчалар асосида янги билимлар,хулосаларни шакллантириш кобилиятида назарда тутилади.

Эмпирик билиш, ва унинг шакллари. Эмпирик билишнинг энг асосийкуриниши – илмий далил. Шундан келиб чиккан холда хар кандай илмийтадкикот илмий далилларни туплаш, системага солиш ва умумлаштиришданбошланади.

Фалсафа фанлари доктори, профессор С.А.Лебедев эмпирик билимлардеганда куйидагиларни назарда тутади:

1. Эмпирик билишнинг энг содда куринини кузатиш натижасида хосилбулган дастлабки билим. Бунда кузатишнинг объекти ва амалга ошириладиганвакти аник белгиланади. Кузатиш ва эксперимент илмий билим хосил килишгайуналтирилган булади ва муайян максадни узида ифодалайди. Максад дегандаилмий муаммони хал этишда илгари сурилган бирон-бир гоя, тадкикотгипотезаси назарда тутилади. Демак, кузатиш, эксперимент бирон-бир гоянитасдиклаш ёки инкор этиш максадида олиб борилади.

2. Илмий далиллар. Улар хосил килинган билимларни индукция йули биланумумлаштириш оркали хосил булади. Илмий далиллар айрим хосса, хусусият,муносабатларининг тадкикот объектига хос эканлигини, уларнинг кай даражадаумумий ва баркарор эканлигини ифодалайди. Бундай илмий далиллар,тушунчалар, терминлар. диаграммалар, схемалар, графиклар, расмлар,математик моделлар шаклларида намоён булади.

3. Эмпирик билим турли йуналишдаги эмпирик конуниятларда узифодасини топади. Эмпирик конунлар кузатилаётган объектга таллукли нарсава ходисалар уртасидаги умумий алокадорликларни ифодалайди.Назарий билиш деб инсон фикрининг тадкикот объектини мохиятига чукуркириб бориш жараёнига айгилади. Илмий билишнинг назарий даражасидатадкикотчининг интеллектуал салохияти намоён булади.

Илмий билишнинг назарий даражаси бир катор хусусиятларга эга:

1. Назарий билим умумийлик ва мавхумлик хусусиятига эга.

2. Назарий билим яхлит ва тиззимли билимлардир.

3. Назарий билим эмпирик билимга нисбатан оламни чукур, атрофлича аксэттиради, у тадкикот объектнинг мохияти, ички конуниятларини ёритишгайуналтирилган булади.

4. Агар эмпирик билишда инсон онги яккалик, алохидаликдан умумийликкакараб борса, назарий билимда умумийликдан алохидликка томон боради.

5. Назарий билим узига хос шаклларда: конун, назария, таълимот, илмийбашоратларда уз ифодасини топади.

6. Назарий билим эмпирик билимларни умумлаштириш оркали кулгакиритилмайди. Назарий билимни баён этмок учун назарий асос – базис талабкилинади. Назарий базис деганда илмий муаммони хал килишга ёрдамберадиган оламнинг илмий манзараси назарда тутилади. Агар мавжуд илмийманзара муаммони хал килишга ёрдам бермаса, унда янги назарияга асосбуладиган илмий асос – илмий гояни ишлаб чикиш талаб этилади. Оламнингилмий манзараси деганда муайян соха, илмий йуналиш учун умумий булгантушунчалар, тамойиллар, фаразлар назарда тутилади.

7. Назарий билишда рационаллик, яъни аклий фалият устивор хисобланади.Илмий методологияда шундай давр булганки, унда олимлар, файласуфларназарий тадкикотнинг энг асосий методини – индуктив метод, дебхисоблаганлар. Лекин XIX аср охирида шу нарса маълум булдики, илмийизланишда илмий фактлардан конунларни кашф килишга олиб борадиганалохида йул, метод йўк ва булиши хам мумкин эмас. Бу холатга А.Эйнштейнхам эътиборни каратган эди. У узининг “Физика и борлик” номли асаридафизикларнинг энг асосий вазифаси умумий конуниятларни очишдан иборат,тажриба мохиятини чукур англашга каратилган интуицияга таянган холда янгибилимни кулга киритиш мумкин”, деган хулосага келган эди.

30.Ilmiy tadqiqot bosqichlari. Empirik tadqiqot.

Ilmiy tadqiqot ilmiy bilishning ilmiy dalildan – ilmiy nazariyaga qadar rivojlanib borish jarayoni.

Ilmiy bilimlarni shakllantirish va rivojlantirish ilmiy izlanish (tadqiqot)da o`z aksini topadi.

Ilmiy tadqiqot jarayoni ikki bosqichdan iborat:

1. Empirik tadqiqot- tadqiqotning quyi bosqichi.

2. Nazariy tadqiqot-ilmiy tadqiqotning yuqori bosqichi.

Empirik bilish, ilmiy izlanishning boshlang`ich ko`rinishi. Ilmiy muammo darajasida ilmiy dallillarni qo`lga kiritish, ob`ektning tomonlari, xossa-xususiyatlari haqidagi dastlabki bilim

Nazariy bilish – tadqiqot ob`ektining mohiyati, qonuniyatlarini bilish. Nazariy bilim empirik bilim asosida qo`lga kiritiladi.

Empirik bilish tadqiqot ob`ektini tasvirlaydi, tafsiflaydi.

Empirik bilish natijalari – ilmiy dalil, empirik umumlashmalar hisoblanadi.

Empirik bilishda hissiylik ustuvor hisoblanadi, nazariy bilishda ratsionallik (aql) ustuvor hisoblanadi.

Empirik bilish metodlari: kuzatish, eksperiment, analiz-sintez, turkumlash…

Emprivizmning asosiy g’oyasi : Har qanday ilmiy bilimning yagona asosi – tajriba.

Empirizm g`oyasi ingliz olimilari Frensis Bekon (1561-1629 y.), Djon Frederik Gershell (1792-1871 y.), Djon Styuart Mill (1806-1873 y.)lar tomonidan asoslangan.

31.Empirik tadqiqot, uning asosiy bosqichlari.

Ilmiy bilishning empirik darajasi – kishilarning ehtiyojlarini qondirish jarayonida ularning kundalik tajribalari asosida qo’lga kiritilgan ma’lumotlarga tayangan holda olamda ro’y berayotgan hodisalarni bilishga qaratilgan.(J.Tulenov.Dialektika nazariyasi. –T.: “O`zbekiston”, 2001-y., 192-200-betlar.)

Empirik tadqiqot ham, nazariy tadqiqot ham bosqichma bosqich kechadigan jarayon. Empirik tadqiqot 3 bosqichda amalga oshiriladi:

1. Tadqiqot ob`ekti yuzasidan tajriba, kuzatish, eksperiment olib boriladi.
2. Tajriba natijalari dastlabki ishlovlardan o`tkaziladi.
3. Kuzatish, tajriba natijalari ilmiy tushunchalarda aks ettiriladi.

Empirik tadqiqotning II-bosqichi: to`plangan ilmiy dallilar o`rganiladi, tadqiqot ob`ektiga xos xossa- xislatlar aniqlanadi. Bu bosqichda analiz-sintez, turkumlash metodlaridan foydalaniladi.
Empirik tadqiqotning III-bosqichida: tadqiqot ob`ekti haqidagi dastlabki empirik umumlashmalar bayon qilinadi.
32.Nazariy tadqiqot, uning asosiy bosqichlari.

Ilmiy bilishning nazariy darajasi – ilm-fan yordamida to’plangan bilimlar asosida olamdagi narsa va hodisalarning mohiyatini aks ettirishga qaratilgandir. Empirik bilish kishilarning olam haqidagi kundalik, sodda bilimlariga asoslangan bo’lsa, nazariy bilish esa olam haqidagi falsafiy ahamiyatga ega bo’lgan umumiy tasavvurlarga asoslanadi. Shuning uchun ham kishilar olamdagi narsa va hodisalar haqida chuqur va mukammal bilimlarga ega bo’ladilar. (J.Tulenov. Dialektika nazariyasi. –T.: “O`zbekiston”, 2001-y., 192-200-betlar.)

Nazariy bilish vazifasi – tadqiqot ob`ektining mohiyatini tushuntirish.

Nazariy bilish natijalari – qonun, nazariya, ta`limot, bashorat.

Nazariy bilish metodlari: fikriy eksperiment, tarixiylik va mantiqiylik, modellashtirish, gipotetik – deduktiv metod.
Nazariy tadqiqot ham bosqichma bosqich amalga oshiriladi.

Nazariy tadqiqotning I-bosqichi: Ob`ekt haqidagi dastlabki bilimlar qo`lga kiritiladi. Bu olam (tadqiqot ob`ekti)ning ilmiy manzarasida o`z ifodasini topadi.

Bu – ilmiy tamoyil, deb yuritiladi.

Nihoyat tadqiqot ob`ekti haqidagi ilmiy faraz ishlab chiqiladi.

Nazariy tadqiqotning II-bosqichida hosil qilingan asoslarga tayangan holda ob`ekt haqida ilmiy bilim – nazariya shakllantiriladi.

Nazariy tadqiqotning III-bosqichida qo`lga kiritilgan tamoyillar asosida tadqiqot ob`ektining mohiyati talqin qilinadi.

Xankəndi

Kafka haqlıdır, amma iş orasındadır ki, hər kitab oxucunu sarsıtmır, yenə elə Kafkanın dili ilə desək, oxucunun “içindəki donmuş dənizə balta kimi enmir”. Seçmək lazımdır. Hər oxucunun da özünün seçdiyi, onu sarsıdan və “bu əsəri gərək hamı oxusun” dediyi kitablar olur.

Biz də bu günün Dünya Kitab Günü olmağından istifadə edib, redaktorlar arasında sorğu keçirdik. Soruşduq ki, sizcə hamının oxumalı olduğu 10 kitab hansıdır?

APA holdinqin rəhbəri Vüsalə Mahirqızı məsləhət bildiyi 10 kitabı belə sıraladı:

1. Ernest Hemenquey- “Qoca və dəniz”
2. Cek London- “Həyat eşqi”
3. Teodor Drayzer- “Dahi”
4. Umberto Eko- “Gülün adı”
5. Murad Adji – “Qıpçaq çölünün yovşanı”
6. Elif Şafak -“Aşk”
7. Avesta
8. Ceyms Oldirç- ” Diplomat”
9. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı
10. Qurban Səid -“Əli və Nino”

Xanım redaktor əlavə etdi ki, dini ədəbiyyatı da oxumaq lazımdır: “Məncə, “İncil”, “Tövrat”, “Qurani Kərim”i din və fəlsəfə haqqında fikir yürütmək istəyənlər mütləq oxumalıdılar”.

“Hafta.az” saytının redaktoru Səbinə Əvəzqızı deyir ki, oxuyarkən ən çox stress keçirdiyi kitab Corc Oruellin “1984” romanıdır. Onun məsləhət gördüyü onluq isə belədir:

1. Qabriel Qarsia Markes – “Yüz ilin tənhalığı”
2. Lev Tolstoy -“Anna Karenina”
3. Corc Oruell -“1984”
4. İohan Volfqanq Höte- “Gənc Verterin iztirabları”
5. Ceyms Coys – “Ulysess”
6. Viktor Hüqo -“Səfillər”
7. Lev Tolstoy- “Baldan sonra”
8. F.M. Dostoyevski -“İdiot”
9. Nizami Gəncəvi -“Xəmsə”
10. Füzuli- “Leyli və Məcnun”

“Qafqazinfo.az” saytının redaktoru Günel Əbilova daha çox dostlarının məsləhət gördüyü kitabları oxuduğunu deyir: “Oxuduğum, təsirləndiyim kitablar çoxdur. Mənim üçün o kitab dəyərlidir ki, sonuncu səhifəsinə çatanda məyus olursan və ondan ayrıldığına təəssüflənirsən. Ən əsası isə kitabı bağlayanda, “nəsə qazandım” deyirsənsə, deməli, alındı hər şey”.

1. Qavriil Nikolaeviç Troepolskiy -“Qaraqulaq, ağ Bim”
2. Elif Şafak – “İskender”
3. Xalid Hüseyni – “Çərpələng uçuran”
4. Xalid Hüseyni – “Min möhtəşəm günəş”
5. Etel Lilian Voyniç – “Ovod”
6. Bernhard Şlink – “Qiraətçi”
7. Viktor Hüqo – “Səfillər”
8. Paulo Koelyo – “On bir dəqiqə”
9. Nikolas Sparks – “Sevgili Con”
10. Orxan Kamal – “Yad qızı”

“Publika.az” saytının redaktoru Kənan Hacının da özünəməxsus 10-luğu var:

1. Homer – “İlliada” və “Odisseya”
2. “Kitabi – Dədə Qorqud” dastanı
3. Bokkaçio – “Dekameron”
4. Migel de Servantes – “Don Kixot”
5. Conatan Svift – “Qulliverin səyahəti”
6. Viktor Hüqo -“Səfillər”
7. F.M. Dostoyevski – “Cinayət və cəza”
8. Lev Tolstoy – “Dirilmə”
9. Mirzə Cəlil – “Danabaş kəndinin əhvalatları”
10. Milan Kundera – “Varlığın dözülməz yüngüllüyü”

“Virtualaz.org” saytının redaktoru Famil Cəfərli bu fikirdədir ki,

1. Quran
2. Karl Marks- “Kapital”
3. “Qabusnamə”
4. Çingiz Aytmatov -“Qiyamət”
5. Qabriel Qarsia Markes”-100 ilin tənhalığı”
6. Tarle. “İnqilablar tarixi”
7. “Dinlər tarixi”
8. “Ümumdünya tarixi”
(“Dinlər tarixi” və “Ümumdünya tarixi” adlı irihəcmli kitablar hər ikisi ruscadır və yazarlar kollektivinin qələminə məxsusdur. Məndən ötrü çox qiymətlidir – F.M.)
9. Heminquey- “Qoca və dəniz”
10. Məhəmmədhüseyn Şəhriyar- “Heydərbabaya salam”

“Gündəlik Teleqraf”qəzetinin redaktoru Dilqəm Əhmədin 10-luğunda birinci yeri “İncil” tutur:

1. İncil
2. Quran
3. Bhaqavat-Qita
4. Platon- “Dövlət”
5. Aristotel- “Politika”
6. Makiavelli- “Hökmdar”
7. Atatürk-“Nutuk”
8. Heredot- “Tarix”
9. Ömər Xəyyam-“Rübailər”
10. Mirzə Fətəli Axundov- “Kəmalüddövlə məktubları”

“Modern.az” saytının redaktoru, tərcüməçi Əziz Rzazadə deyir ki, mütaliəni uşaq vaxtı başlamaq lazımdır. Ona görə də, redaktorun siyahısı “Azərbaycan nağılları” ilə başlayır:

1. “Azərbaycan nağılları”
2. Robert Luis Stevenson- “Dəfinələr adası”
3. Mayn Rid- “Başsız atlı”
4. Jül Vern- “Klodius Bombarnak”
5. Onore de Balzak- “Şaqren dərisi”
6. Qoqol -“Viy”
7. Patrik Züskind- “Ətriyyatçı”
8. Qulamrza Saedi- “Bəyal əzadarları”
9. Xuan Rulfo-“Pedro Paramo”
10. “Kitabi Dədə Qorqud” dastanı

Ə.Rzazadə siyahısını bu fikirlə sonladırır: “Lap axırda da kitab rəfimi boşaldıb orada bircə nüsxə saxlayardım – Quran”.

“Qafqazinfo.az” saytının baş direktoru Elbrus Ərudun onluğunda isə birinci yeri əfqan əsilli yazıçı Xalid Hüseyninin “Çərpələng uçuran” romanı tutur:

1. Xalid Hüseyni- “Çərpələng uçuran”
2. F.M.Dostoyevski- “Cinayət və cəza”
3. Ana və oğul Vaxtinlər-“Muhammed”
4. Teodor Drayzer-“Dahi”
5. Əkrəm Əylislinin əsərləri
6. Nodar Dumbadzenin əsərləri
7. Cek London- “Martin İden”
8. Quran-i Kərim
9. Ramiz Rövşənin şeirləri
10. Nizami Gəncəvinin əsərləri

“Müstəqil İnformasiya Agentliyinin” rəhbəri Zaur Əhməd hesab edir ki, oxunması vacib olan kitablar çoxdur, amma bu, zövq məsələsidir:

1. Quran-i Kərim
2. İncil
3. Tövrat
4. Əkrəm Əylisli- “Gilənar çiçəyinə dediklərim”
5. Qustav le Bon- “Kütlə psixologiyası”
6. Çingiz Aytmatov- “Əsrə bərabər gün”
7. F.M.Dostoyevski- “Cinayət və cəza”
8. Viktor Hüqo- “Səfillər”
9. Qoqolun seçilmiş əsərləri
10. Lermontovun seçilmiş əsərləri

Redaktor vurğulayır ki, siyahını uzatmaq olsa klassik Azərbaycan poeziyası nümunələrini əlavə edə bilər.

“AzVision.az” saytının baş redaktoru Vüsal Məmmədovun hamıya oxumağı məsləhət gördüyü 10 kitab budur:

1. Viktor Hüqo “Səfillər”
2. F.M.Dostoyevski- “Cinayət və cəza”
3. Mixail Bulqakov- “Master və Marqarita”
4. Ziqmund Freyd- “Psixoanalizə giriş”
5. Ernest Heminquey- “Qoca və dəniz”
6. Antuan de Sent-Ekzüperi- “Balaca şahzadə”
7. Frans Kafka- “Çevrilmə”
8. Nassim Nikolas Taleb-“Qara sona”
9. Uilyam Arnts-“Biz, ümumiyyətlə, nə bilirik?”
10. Riçard Dokinz- “Allah illüziyası”

“Simsar.az” saytının redaktoru Elmar Hüseynov vurğulayır ki, belə kitabların siyahısını uzatmaq, 20-30 kitabın adını qeyd etmək olar. Hələlik isə onun 10-luğu belədir:

1. V.Hüqo- “Səfillər”
2. Onore de Balzak- “Qorio ata”
3. E. Voyniç- “Ovod”
4. Q.Markes- “Yüz ilin tənhalığı”
5. T.Drayzer- “Dahi”
6. C.London- “Martin İden”
7. F.Beqbeder- “Məhəbbət üç il yaşayır”
8. X.Hüseyn -“Çərpələng uçuran”
9. Dostoyevski- “Cinayət və Cəza”
10. Qoqol -“Ölü canlar”

Beləliklə, nəticələri ümumiləşdirəndə, redaktorların rəyinə əsasən, oxunmalı olan 10 kitabın siyahısı budur:

1. Viktor Hüqo- “Səfillər”
2. F.M.Dostoyevski- “Cinayət və cəza”
3. Quran-i Kərim
4. Qabriel Qarsia Markes-“Yüz ilin tənhalığı”
5. Xalid Hüseyn- “Çərpələng uçuran”
6. Kitabi Dədə-Qorqud dastanı
7. Teodor Drayzer- “Dahi”
8. Cek London -“Martin İden”
9. Etel Lilian Voyniç- “Ovod”
10. İncil

Fatimə Kərimli

SON DƏQİQƏ

Tədbiri giriş sözü ilə açan universitetin rektoru, AMEA-nın müxbir üzvü Saleh Məhərrəmov qeyd edib ki,universitetin əməkdaşları tərəfindən bu cür kitabların yazılması olduqca sevindirici haldır. Bildirilib ki, məntiq hər kəsin bilməsi vacib olan bir elmdir və bütün fərqli sahələrdə də insanların məntiqliolmağa ehtiyacı var.
Televiziya, mətbuat və ictimaiyyətlə əlaqələr bölməsinindən NAXCİVANXEBERLERİ.COM -a verilən məlumata görə, Beynəlxalq münasibətlər kafedrasının dosenti, fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru Yusif Hüseynovkitabın məğzindən söhbət açaraq 10 fəsildən ibarət olan kitabda məntiqin predmeti və əhəmiyyəti, sual və cavabın məntiqi, əsas formal məntiqi qanunlar, induktiv və analoji əqli nəticə, arqumentasiya və sübutetmə, hipotez və s. kimi mövzuların yer aldığını bildirib. Diqqətə çatdırılıb ki, bu istiqamətə həsr olunmuş kitab tələbələr üçün təkcə nəzəri baxımdan deyil, həm də praktiki yönümdən faydalıdır.
Fəlsəfə və sosial iş kafedrasının müdiri, fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru, Abbas Əhmədovnəzərə çatdırıb ki, hüquqşünaslıq və sosial iş ixtisaslarının bakalavr pilləsi tələbələri üçün yazılmış kitabda nəzəri məsələlərin mənimsənilməsini asanlaşdırmaq məqsədi ilə onların hər birinə dair, hüquqşünaslıq və sosial iş praktikasından nümunələr gətirilir. Vurğulanıb ki, kitabdan həm də ali məktəblərin digər ixtisaslarında təhsil alan tələbələr, habelə məntiqi müstəqil öyrənənlər də istifadə edə bilərlər.
Sonra kitab haqqında fikirlər dinlənilib.
Kitabın müəllifi,fəlsəfə üzrə elmlər doktoru, professorQərib Allahverdiyev universitet mühitində yaradıcı insanların elmi-pedaqoji fəaliyyəti üçün göstərilən dövlət dəstəyinə görə minnətdar olduğunu bildirib.

Mətndə səhv var? Onu siçanla seçin və Ctrl+Enter düyməsini basın.