Fövqəladə hallarda zamani istifadə olunan xüsusi texniki vasitələr

Onların işi içərisində fəallaşdırılmış kömür ( katalizatorlar ) və aerozol əleyhinə süzgəclər olan süzücü uducu qutunun daxili qatlarından keçərək zəhərli havanın süzülüb təmizlənməsi prosessinə əsaslanır. Süzücü uducu qutunun qatları dəm qazını udub saxlaya bilmir , buna görə də tənəffüz üzvlərinin dəm qazından mühafizəsinin təmin edilməsi üçün xüsusi ( hopkalit ) patrondan istifadə olunur.

Fövqəladə hallarda fərdi mühafizə vasitələrindən istifadə qaydaları və əhalinin, fəhlə və qulluqçuların təchizat prinsipləri

Əhalinin mühafizə qurğularında daldalanması,təhlükəli sahələrdən köçürülməsi ilə yanaşı,adamların fərdi mühafizə vasitələrindən vaxtında və düzgün istifadə etməsi də çox vacib əhəmiyyətə malikdir. Mühafizə vasitələrindən istifadə edilməsi lüzumu onunla izah edilir ki, nüvə silahı,kimyəvi və ya bakteroloji silah işlədilərkən əhali, o cümlədən mülki müdafiə dəstələrinin şəxsə heyyəti müəyyən müddət radioaktiv maddələr,zəhərləyici maddələr yaxud bakteroloji vasitələrlə zəhərlənmiş sahələrdə qalmalı, ya da burada xilas etmə işləri aparılmalıdır.

Fərdi mühafizə vasitələri bunlardan ibarətdir:

tənəffüs üzvlərinin mühafizə vasitələri;

dəri səthinin mühafizə vasitələri;

tibbi mühafizə vasitələri.

Tənəffüz üzvlərinin mühafizə vasitələrinə əleyhqazlar, respiratorlar,əhalinin özü tərəfindən hazırlanan sadə vasitələr aiddir.

Müasir əleyhqazlar insanın tənəffüz üzvlərini və gözlərini havadakı zəhərləyici maddələrin ( buxar, duman, qaz, tüstü, ZM damcılarının ), radioaktiv maddələrin təsirindən, həmçinin aerozol halındakı yoluxdurucu patogen mikroorqanizm və toksinlərdən mühafizə etmək üçün kifayət dərəcədə yüksək qoruyucu vasitələrə və istismar göstəricilərinə malikdir . Əleyhqazların təsiredici və süzücü növləri olur. Süzücü əleyhqazlar ( ümumqoşun, mülki, uşaqəleyhqazları) daha geniş yayılmışdır.

Onların işi içərisində fəallaşdırılmış kömür ( katalizatorlar ) və aerozol əleyhinə süzgəclər olan süzücü uducu qutunun daxili qatlarından keçərək zəhərli havanın süzülüb təmizlənməsi prosessinə əsaslanır. Süzücü uducu qutunun qatları dəm qazını udub saxlaya bilmir , buna görə də tənəffüz üzvlərinin dəm qazından mühafizəsinin təmin edilməsi üçün xüsusi ( hopkalit ) patrondan istifadə olunur.

Hazırda respublikamızın MM sistemində yaşlı əhalinin mühafizəsi üçün QP-5, QP-5M, QP-7 tipli əleyhqazlardan istifadə etmək olar. Respirator da həmçinin nəfəs orqanlarını tozdan və zərərli qazlardan qoruyan cihazdır. Məsələn,havasında çoxlu zərərli toz olan zavodların işçiləri, eləcə də tarlalarda bitki mühafizəsi üçün kimyəvi maddələr tətbiq edən mexanizatorlar üzlərinə sənaye respiratoru taxırlar. Respiratorlar suyadavamlı mastika vasitəsilə markalanmışdır: respiratorun ölçüsü – yarımmaskanın daxili səthində, yaxud burun sıxacağının səthində, məmulatın adı, onu hazırlayan müəssisənin şərti işarəsi və hazırlama ilinin sonuncu iki rəqəmi – elastik qaytanın səthində göstərilmişdir. Respiratorun ölçüsü həmçinin onun sənədində göstərilir.

F.H zamanı zədələnmiş əhalinin profilaktikası və ona tibii yardım göstərmək üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bu vasitələrin köməyilə zəhərlənmənin köməyi ilə zəhərlənmənin qarşısını almaq, yaxud onu xeyli dərəcədə zəiflətmək, bir sıra zədələyici amillərin (ionlaşdırıcı şüalanma, güclü zəhərlər, bakterial vasitələr) təsirinə qarşı orqanizmin dayanıqlığını artırmaq mümkündür. Bunlara radioprotektorlar, antidotlar ( zəhər əleyhinə dərman ) və bakteriya əleyhinə maddələr, habelə qismən sanitariya tənzimlənməsi vasitələri aid edilir.

Dərinin mühafizə vasitələri bədənin açıq sahələrini, paltar və ya ayaqqabıları onların səthinə zəhərli maddə damcıları, yoluxucu xəstəlik törədiciləri,radioaktiv toz düşməsindən,həmçinin qismən də işıq şüalanmasının təsirindən mühafizə etmək üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bunlar tabel vasitələrinə ( ümumqoşun mühafizə komplekti-ÜMK, yüngül mühafizə kostyumu-L1 ) və əlaltı vasitələrə məişət paltarlarının ünsürləri) ayrılır. Mühafizə prinsipinə görə tabel vasitələrinin süzücü (havakeçirən) və təcridedici (havakeçirməyən) növləri olur.

Mühafizə tədbirlərinin diferensial surətdə yerinə yetirilməsi o deməkdir ki, bu tədbirlərin xarakteri və həcmi şəhərlərin və təsərrüfat obyektlərinin siyasi, iqtisadi və hərbi əhəmiyyətindən, həmçinin yerli şəraitdən asılı olaraq müəyyən edilməlidir.

Əhalinin fövqəladə hallarda mühafizəsi üçün aşağıdakı tədbirlər daha vacib əhəmiyyətə malikdir:

əhalini fərdi mühafizə vasitələri ilə təmin edilməsi;

etibarlı xəbərdarlıq sisteminin yaradılması;

mühafizə üsullarının əhaliyə ümumi və icbari surətdə öyrədilməsi;

ərzaq və suyun radioaktiv, kimyəvi və bakterial vasitələrdən mühafizəsinin təmin edilməsi;

rejimli tədbirlərin,sanitariya-gigiyena tədbirlərinin və radiasiya əleyhinə tədbirlərin həyata keçirilməsi;

kambinasiya üsulu ilə köçürmə tədbirlərinin planlaşdırılması və vaxtında yerinə yetirilməsi,köçürülən əhalini qəbul etmək və yerləşdirmək üçün şəhərdənkənar zonanın hazırlanması.

Fövqəladə hadisələr zamanı əhalinin mühafizəsinin əsas üsulları müdafiə qurğularında daldalanmaq, fərdi mühafizə vasitələrindən istifadə etmək,iri və təhlükəli sahələrdən təhlükəsiz zonaya köçürülməkdən ibarətdir.

Fövqəladə hallarda zamani istifadə olunan xüsusi texniki vasitələr

Müasir elmi-texniki inkişaf öz təsirini təlim prosesində də göstərir. Məktəbdə fənlərin tədrisində materialın həcmi və məzmunu artdıqca, təlim prosesinə yeni tələbələrin tətbiqini də vacib məsələ halına gətirir. Ona görə də, sürətlə inkişaf edən elmlərin əsasını şagirdlərə köhnə tədris metodları ilə mənimsətmək mümkün olmama vəziyyətinə gəlir. Bu baxımdan tədris metodlarını təkmilləşdirməklə bərabər, elmin sürətli inkişafı ilə uyğunlaşan yeni metodların istifadəsinə zəmin yaranır. Yeni metodların yaradılması və təkmilləşdirilməsi öyrədənlə öyrənən arasındakı təlim vasitələri arsenalının genişləndirilməsi, təlimin texniki vasitələrinin tədris prosesində tətbiqi ilə əlaqəsini təmin etmiş olur. Təlimin texniki vasitələri dedikdə, şagirdlərə verilən bilikləri məqsədəuyğun formada mənimsəməsi, bacarıqların müasir tələblər səviyyəsində formalaşması, biliklərin əsaslı şəkildə möhkəmləndirilməsi və tədris prosesinin effektivliyini artıran bütün texniki vasitələr nəzərdə tutulur. Təlimin müasir texniki vasitələri istifadə baxımından çox müxtəlif olmaqla, faydalılığına görə bir-birindən fərqlənir, çünki bu vasitələr ayrılıqda müxtəlif funksiyaları icra edir. Dərs prosesində müəllimin ixtiyarına verilən bu vasitələr şagirdlərin anlama və qavrama prosesinə təsir göstərir. Təcrübə göstərir ki, təlimin texniki vasitələrinin tədris prosesinə səmərəli tətbiqini təmin etmək üçün həmin vasitələrin spesifik xüsusiyyətlərinə əsaslanan bir sıra ciddi pedaqoji problemləri həll etmək vacibdir. Bu problemlər həmin vasitələrin məzmun və texniki tərəfi, dərs prosesində təsir edə biləcək effekt, digər əyani vasitələrlə uzlaşması, onları birgə tətbiqi və istifadə metodları, müəllimin statusu məsələsi, şagirdlərin psixi keyfiyyətlərinə təsiri və s. ilə əlaqədardır. Qeyd olunanlar içərisində ən əsas və xüsusi problem texniki vasitələr tətbiq olunan dərslərdə müəllimin statusu məsələsidir. Hətta xarici ölkələrdə də müzakirə mövzusuna çevrilmişdir. Bir sıra pedaqoq və psixoloqun fikrincə, təlimin texniki vasitələrinin tətbiqi zamanı müəllimin rolu və təsir gücü azalır və öyrətmə prosesində, biliklərin öyrənilməsində sadəcə təşkilatçı funksiyasını daşımış olur. Əsas öyrədicilik funksiyası isə texniki vasitələrin üzərinə düşür. Əlbəttə ki, tədris prosesində işləyən və bu prosesə bələd olan hər kəs yaxşı bilir ki, təlimin əsas həyata keçirildiyi dərsdə müəllim mərkəzi simadır. O, təlim prosesinin təşkilatçısı, verilən biliklərin normasını, sistemini və ardıcıllığını müəyyən edən və bu biliklər sistemini, hər şagirdə öz dilində anlada bilən əsas simadır. Təlim prosesində eyni zamanda şagirdlərin dünyagörüşü formalaşdırılır. Məhz, bu formalaşma müəllimlə şagird arasında qarşılıqlı əlaqə olmazsa, gerçəkləşə bilməz. Buna görə də, müəllim şagirdlərə verilən biliklərin mənbəyi, problemlərə aid müzakirələrin həlledicisi, tədris rəhbəri və eyni zamanda tərbiyəçidir.

Təlimdə tətbiq olunan digər əyani vəsaitlər kimi texniki vasitələrdən də istifadə zamanı öyrətmə prosesində aşağıdakılara nail olmaq olar:

1. Şagirdlərin psixikasına güclü təsir göstərməklə öyrətmə prosesini asanlaşdırır.

2. Öyrədiləcək mövzu haqqında şagirdlərə veriləcək məlumatların tamlığını və dəqiqliyini təmin edir, qazanılan biliklərin keyfiyyətini yüksəldir.

3. Öyrətmə və öyrənmə prosesini əhəmiyyətli dərəcədə əyaniləşdirir.

4. Şagirdlərdə yaranan sual və maraqlarını əhatəli və tam şəkildə ödəyə bilir.

5. İstənilən mövzu və tapşırıqları, hətta nəzəriyyə şəklində olan mövzuları göz önünə gətiməklə illüstrasiya imkanlarını genişləndirir.

6. Hadisələrin inkişafını fəza və zamandan asılı olmayaraq, anlama və qavrama baxımından uyğunlaşdırır, bu prosesdə məkan və zaman uyğunluğunu təmin edir.

7. Öyrənmə zamanı şagirdlərin bir neçə analizatorunun birlikdə iştirakını təmin etməyə imkan yaradır.

8. Yaradıcı fəaliyyəti təmin etmək baxımından əlavə vaxt imkanı yaranır.

9. Şagirdlərin işinə daha dəqiq diqqət yetirir, bilikləri daha obyektiv şəkildə öyrənməyə imkan yaradır.

Məktəbə daxil olan uşağın təfəkkürü, artıq davamlı olaraq təlim prosesinə qoşulur və bilik, bacarıqlar sisteminin formalaşmasının inkişafına yönəlir.

Məktəbli təfəkkürünün əsas əlaməti öyrənməyə yönəlməsidir. Təlim prosesində elmi anlayışlar birdən-birə mənimsənilmir. Şagird dəfələrlə eyni anlayışa rast gəlir və təkrarlayır. Məhz anlayışların mənimsənilməsinin birinci mərhələsində şagirdlər öyrənəcəklərinin bəzi mühüm xarici əlamətləri ilə tanış olur, sonra onların daha mühüm xassələrini mənimsəyir və nəhayət onların əmələgəlmə və inkişafı haqqında məlumatlara yiyələnirlər. Mənimsəmə prosesi sanki bir zəncirvari xarakter təşkil edir. Belə ki, mənimsəmənin hər bir sonrakı mərhələsi əvvəlki ilə bağlı olur və ona əsaslanır. Anlayışların bu cür silsilə öyrənilmə prosesi mahiyyət etibarilə vizuallıq, əyanilik tələbə edir ki, bu da təlimdə texniki vasitələrin istifadəsini labüd etmiş olur. Mərhələlərarası əlaqəni təmin edən texniki vasitələr təlimin daha keyfiyyətli şəkildə təşkilini təmin edir.

Təlim prosesinə cəlb olunan şagird hər şeydən əvvəl təsəvvürlər dairəsi əhəmiyyətli dərəcədə genişlənir. Təfəkkürün məzmunu, təkcə şagirdin ətrafında olanlardan və ona təsir göstərən varlıqdan ibarət olmur. Yəni şagirdlərin görmədikləri heyvan və bitkilər, dağlar, dənizlər, ölkələr onların fəaliyyəti, hətta başqa planetlər haqqında informasiya kiçik məktəb yaşlı şagirdin təfəkkürünün məzmununu təşkil edir. Bu informasiyaların kiçik məktəb yaşlı şagirdin təfəkküründə yer etməsi üçün texniki vasitələr mütləq formada xüsusi rol oynayır və təsəvvürlərin biliklərə çevrilməsini təmin edir.

Mücərrəd və məntiqi təfəkkürün əsası məhz kiçik məktəb yaşı dövründə qoyulur. Təsəvvürlərin dairəsi genişləndikcə, onların əsasında qurulan anlayışlar da o qədər tam və dərin olur. Bu zaman şagirdin fikri, artıq mövcud olan təsəvvür və ya anlayışlar üzərində çalışır, daha əvvəl formalaşmış təsəvvür və anlayışlar yox olmur, demək olar ki, başqa şəklə düşür. Texniki vasitələr isə bu prosesə əhəmiyyətli şəkildə təkan vermiş olur.

Kiçik məktəblinin təfəkküründə eyni zamanda köhnə və yeni məzmun, köhnə və yeni formalar mövcuddur. Təlimin texniki vasitələrdən istifadə etməklə vəzifəsi – yeni məzmun vasitəsilə təfəkkürün yeni formalarını əmələ gətirməkdən ibarətdir.

Müasir texniki vasitələrin təlim prosesində tətbiqi bir sıra psixoloji yanaşmaları, şagirdlərə təqdim olunan məlumatların mənimsəmə ölçüsünü obyektiv olaraq müəyyənləşdirmə məsələsini ön plana çıxarır. Belə ki, verilən informasiyaların insan beynində nə qədərinin həkk olunmasını müəyyənləşdirmək, nəzəri baxımdan öyrənilməmişdir.

Aparılan psixoloji təcrübələr nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, informasiyalar kəmiyyətcə artdıqca, insan beyni daha faydalı olanları faydalı olmayanlardan ayıraraq özündə saxlaya bilir. Beləliklə, informasiyanın kəmiyyətcə artımı beyində daha mühüm keyfiyyət dəyişmələrinə səbəb olur. Bu da fikri prosesin forma və məzmunca dəyişməsini təmin edir.

Ayxan Hüseynli,
Naxçıvan Müəllimlər İnstitutunun psixologiya müəllimi,
Durna Əliyeva,
Naxçıvan Müəllimlər İnstitutunun I kurs tələbəsi
aia.az

Məlumatlanmaq üçün Facebook səhifəmizi

Mövzu 1 FÖVQƏladə hallarin (FH) TƏSNİfati

c.
Enerji-su və qaz təchizatının layihələşdirilməsi və tikilməsinə olan tələbat

Məlumdur ki, bu göstərilən kommunal enerji sistemindən biri kəsilərsə, bu
müəssisənin öz işini dayandırmağa məcbur edir və nəticədə planlaşdırılmış
məhsuldarlıq pozulur. Bununla yanaşı şəhərlər və yaşayış məntəqələrində insanların
həyat fəaliyyəti pozulur. Buna görə də göstərilən sistemlərin təchizatının yüksək
səviyyədə olması üçün onlara olan tələbat da artıq olmalıdır. Bu tələbatlardan
aşağıdakıları göstərmək olar:
1)
hökmən azı iki mənbədən götürülməli;
2)
bu mənbələr bir-birindən kənar yerləşdirilməlidir ki, onlar eyni vaxtda
dağılmasınlar. (Burada su mənbələrindən biri yaxşı olar ki, yeraltı torpaq sularından

187
istifadə etməklə yaradılsın, bu həm də radioaktiv, kimyəvi və bioloji zəhərlənməyə
davamlı olur;
3)
bu mənbələr öz aralarında elə birləşdirilməlidir ki, lazım olan vaxt ehtiyat
mənbə sistemə rahat qoşula bilsin;
4)
mümkün dağıntı zonalarında bu mənbələr yeraltı qoruyucu çuxurlarda
yerləşdirilməlidir;
5)
hər bir mühüm əhəmiyyətli obyektin özünün bu təchizat sistemlərinin ehtiyat
mənbələri olmalıdır;
6)
obyektlərdə yanğını söndürmək üçün ehtiyat su mənbələri yaradılmalıdır;
7)
təchizat sisteminin mühüm əhəmiyyətli elementləri mümkün dağıntı
zonasından kənarda yerləşdirilməlidir. Bu cür elementlərə aşağıdakılar aiddir:
a)
enerji təchizat sistemində – elektrik stansiyaları, idarəetmə mərkəzləri,
yüksək gərginlikli elektrik ötürücü xəttləri;
b)
su təchizatı sistemində – nasos stansiyaları və təmizləyici qurğular;
c)
qaz təchizatı sistemində – qaz paylayıcı stansiyaları və magistral qaz
kəmərləri.
8) təchizat xətlərində avtomat və yarım avtomat ayrıcı və bağlayıcı qurğular
qoyulmalıdır.
9) yeni təchizat sistemi hazırlanarkən köhnəsini ehtiyat mənbəyi kimi saxlamaq
məsləhətdir.
10) Obyektlərin başqa yanğın növünə keçirilməsinə baxılmalıdır. Bu zaman su
təchizatından texnoloji proseslərdə maksimum istifadə etmək üçün o dövr etdirilməlidir.
Suyun zəhərlənməsinin qarşısı maksimum alınmalıdır, obyektlərdə yanğını söndürmək
üçün ehtiyat su mənbələri yaradılmalıdır. Həmçinin qəza ehtiyat boruları olmalıdır ki,
bundan lazım gəldikdə magistral boru kəmərlərində və obyektin özündə istifadə
olunmalıdır.
Bundan başqa MM mühəndis-texniki layihələşdirmə və normalarında hər bir
sistem üçün ayrılıqda, çoxlu tələbatlar müəyyənləşdirilmişdir. Lakin bu tələbatların çox
hissəsi tikinti üçün deyil, istifadə üçün olduğundan biz onlara baxmırıq.

Fövqəladə hallar zamanı obyektin dayanıqlı işinin qiymətləndirilməsinin
tədqiq olunması və təşkili.

Fövqəladə hallarda işin dayanıqlılığını yüksəldən konkret tədbirləri müəyyən
etməkdən ötrü əvvəlcə obyektdə bu sahə üzrə araşdırmalar (tədqiqatlar) aparılır.
Araşdırma zamanı obyektin istehsal prosesində iştirak edən bütün əsas
elementlərinin mövcud vəziyyəti müasir silahların bütün zədələyici amillərinə, ikinci
amillərə, habelə ehtimal edilən kortəbii hadisələrin təsirinə davamlılıq baxımından
qiymətləndirilib, təyin edilir. Bunda məqsəd – obyektin istehsal fəaliyyətində ən zəif
sahələri aşkara çıxarmaq və onların etibarlığını, eləcə də bütünlüklə müəssisənin

188
dayanıqlı işini təmin etmək üçün tələb olunan mühəndis-texniki, texnoloji və təşkilati
tədbirləri müəyyənləşdirməkdir.
Mühəndis-texniki tədbirlər obyektdəki binaların, qurğuların, avadanlığın və
kommunikasiyaların zədələyici təsirlərə fiziki davamlılığını artırmaq üçün görülən
tədbirlərdir.
Texnoloji tədbirlər dedikdə ikinci zədələyici amillər yaranması ehtimalının
qarşısını almaq məqsədilə obyektdə texnoloji rejimin dəyişdirilməsi nəzərdə tutulur.
Təşkilati tədbirlər isə, fövqəladə hallar yaranan şəraitdə obyektdə mülki müdafiə
qərargahının, dəstələrinin, habelə fəhlə və qulluqçuların ən səmərəli fəaliyyət
qaydalarını müəyyən etməkdən ibarətdir.
Tədbirlər iqtisadi cəhətdən o zaman əsaslandırılmış hesab edilir ki, onlar eyni
zamanda əmin-amanlıq dövründə də obyektin qəzasız fəaliyyətinin təmin olunmasına,
ə
mək şəraitinin yaxşılaşdırılmasına və istehsal prosesinin təkmilləşdirilməsinə xidmət
edir.
Dayanıqlılığın qiymətləndirilməsi üzrə işləri yerinə yetirmək üçün obyektlərdə
ə
sas mütəxəsislərdən ibarət aşağıdakı hesabat-tədqiqat qrupları yaradılır ki, bunlara:
–
fəhlə və qulluqçuların müdafiəsinin tədqiqi;
–
bina və qurğuların dayanıqlılığı;
–
sənaye avadanlıqları;
–
texnoloji proseslər;
–
elektrik, su, qaz və buxar təchizatı;
–
maddi-texniki təchizatın tədqiqi;
–
sənayenin dayanıqlı idarə olunmasının tədqiqi və həmçinin kompleks
tədqiqat və ümumi işlərin nəticələrini yekunlaşdıran qrup daxildir.
Zərurilikdən asılı olaraq obyektin xüsusiyyətinə əsasən tədqiqat qrupları başqa
vəzifələri də yerinə yetirə, onların sayı artırılıb, azaldıla bilər.
Tədbirlərin həyata keçirilməsi prosesində ən məsuliyyətli hal obyektin ayrı-ayrı
elementlərinin fiziki dayanıqlılığının qiymətləndirilməsidir. Bütün zədələyici amillərə
qarşı fiziki dayanıqlılığın qiymətləndirilməsi metodikasının düzgün seçilməsi
bütövlükdə obyektin dayanıqlılığının yüksəldilməsinə yönəldilir.
Belə araşdırmalar nəticəsində iki cür plan tərtib edilir: birincisi, sülh dövründə
obyektdə işin dayanıqlılığının yüksəldilməsi üzrə tədbirlər planı və ikincisi, müharibə
təhlükəsi yaranan dövrdə obyektdə işin dayanıqlılığını artırmaq üzrə tədbirlər planıdır.
Obyektin rəhbəri tərəfindən təsdiq edilib yuxarı idarələr, nazirliklərlə
razılaşdırılandan sonra birinci plandakı tədbirlər obyektin iqtisadi və sosial inkişafı üzrə
perspektiv planlara, ikinci sənəddəki işlər isə müəssisənin müharibə və sülh dövrü üçün
mülki müdafiə planına daxil edilir.

FH zamanı obyektin dayanıqlılıq dərəcəsinin
qiymətləndirilməsi metodikası

189

İ
qtisadiyyat obyektləri öz təyinatına və gücünə görə bir-birindən fərqlənir. Lakin
onlarda ümumi cəhətlər də vardır. Belə ki, bütün obyektlərin profilindən asılı olmayaraq
onlarda fəaliyyət göstərən tikinti təşkilatı eynidir, onların gördükləri işin dayanıqlılıq
dərəcəsinin qiymətləndirilməsi metodikası birdir, obyektlərdə təyinatına görə fərqlənən
müxtəlif elementlərin dayanıqlılıq dərəcəsi isə müxtəlif üsullarla hesabat yolu ilə
müəyyənlədirilir.
Obyektin dayanıqlı işinin qiymətləndirilməsinə aşağıdakılar aiddir:
1)
Obyektin özünün bir mühəndis-texniki kompleks kimi dayanıqlılığının
qiymətləndirilməsi – buraya binalar, qurğular, kommunal-enerji xətləri, texnoloji
kommunikasiya və avadanlıqların nüvə partlayışının bütün zədələyici amillərinə, ikinci
zərbə və mümkün təbii fəlakət amillərinə qarşı davamlılığı, yəni obyektin əsas
elementlərinin fiziki dayanıqlılığı daxildir;
2)
Obyektin sənaye fəaliyyətinin dayanıqlılığının qiymətləndirilməsi – bu qol
geniş bir anlayış olub, FH zamanı obyektin işinin necə getməsi, onun fasiləsiz işini və
nəzərdə tutulan məhsuldarlığı saxlamaq qabiliyyətini xarakterizə edir.
Obyektin dayanıqlı işinin qiymətləndirilməsi üçün ilk verilənlər aşağıdakılardan
ibarətdir:
bina və qurğuların konstruktiv xüsusiyyətləri və tikililərin sıxlığının xarakteri;
texnoloji avadanlıqlar və texnoloji kommunikasiyaların xarakteristikası
(qiymətli avadanlıq, dəzgah və zərif qurğular, cihazlar və sistemlər);
kommunal-enerji xətlərinin xarakteristikası;
sənayenin və texnoloji prosesin yanğın və partlayış xarakteristikası;
obyektdə ikinci zədələnmə amilinin olma mənbələri;
hərbi rejimə keçərkən sexlərin və sənayenin qəzasız tam dayandırılması;
fəhlə və qulluqçuların ümumi sayı, obyektin mühafizə qurğuları və fərdi
mühafizə vasitələrilə təmin olunması;
obyekt yerləşən rayonun xarakter xüsusiyyəti (ərazi, partlayış təhlükəli
anbarlar, yanğın təhlükəli və kimyəvi müəssisələr, ən çox ehtimal olunan təbii
fəlakətlər).
Obyektin dayanıqlılığının qiymətləndirilməsi hər bir təsir edici parametr üçün FH
(sülh və müharibə vaxtı) uyğun ardıcıl olaraq aparılır. Nüvə partlayışı üçün bu zərbə
dalğası, işıq şüalanması, nüfuzedici radiasiya, yerin radioaktiv çirklənməsi,
elektromaqnit impulsu, həmçinin ikinci zədələmə amilləridir. Bu zaman dayanıqlılıq
kriteriyası kimi aşağıdakılar seçilə bilər:
• obyektin dayanıqlı işini poza bilməyən nüvə partlayışı zədələyici amili
kriteriyasının (Z
kr
) maksimal qiyməti;
• verilmiş gücdə nüvə partlayışının epimərkəzinə qədər olan maksimal məsafə
(R
kr
) hansında ki, obyektin dayanıqlı işi pozulur.

190
Zədələnmə kriteriyası Z
kr
nüvə partlayışının hər hansı bir zədələnmə amilinə görə
(başqa amillərin eyni zamanda təsiri nəzərə alınmadan), obyektin dayanıqlılığını
qiymətləndirməyə imkan verir. Məsafə kriteriyası R
kr
nüvə partlayışının zədələyici
amillərinin eyni zamanda bir neçəsinin təsirinə görə dayanıqlılığın qiymətləndirilməsinə
imkan verir və bu zaman təhlükəli halı seçmək mümkün olur.
Beləliklə, bütün verilənləri öyrəndikdən sonra FH şəraitində

obyektin
dayanıqlılığının qiymətləndirilməsi hər bir zədələyici amilə qarşı aşağıdakı ardıcıllıqla
aparılır:
1)
obyektdə yerləşən sexlərin, sahələrin və b. qurğuların sayı, həmçinin
elementləri və onların mümkün zədələyici amillərə qarşı həssaslığı;
2)
obyekt elementlərinin dayanıqlı işi pozulmayan hal üçün parametrlərin
maksimal qiymətinin təyini;
3)
obyektin dayanıqlı işinə təsir edə bilən ən zəif (zərif) elementinin təyini;
4)
zəif elementin dayanıqlılığının artırılaraq, əsas elementlərin dayanıqlılıq
həddinə çatması;
5)
obyektin zəif elementinin dayanıqlılığını yüksəltmək üçün hesabat və
tədbirlərin aparılması və işlənməsi.
Qeyd etmək lazımdır ki, burada daha incə məsələlərin həlli zamanı da (məsələn,
ayrı-ayrı cihazların, aqreqatların, aparatların idarəetmə sistemlərinin və s.
dayanıqlılığının qiymətləndirilməsində) işin ardıcıllığı dəyişmir.
Bir çox hallarda ayrı-ayrı elementlərin dayanıqlılığını müəyyən edərək onun üçün
ə
n təhlükəli zədələyici amili təyin etmək üçün bu elementə eyni zamanda təsir edən bir
neçə zədələyici amilə görə dayanıqlılığı qiymətləndirilir. Bu məqsəd üçün R
kr

kriteriyasından istifadə etmək daha məqsədə uyğun hesab edilir. Bu zaman əgər R
kr
–də
obyekt elementlərinin çoxunu sıradan çıxara bilən zədələyici amilin apriorunu ayırmaq
mümkün olarsa (məsələn, zərbə dalğasının), onda obyekt elementlərinin başqa
zədələyici amillərə qarşı dayanıqlılığının qiymətləndirilməsində onları parametrlərinin
R
kr
məsafədə aparmaq olar. Dayanıqlılığın bu cür qiymətləndirilməsi üçün aşağıdakıları
təklif etmək olar:
1)
Cihazın (elementin) vəzifəsinə və təyinatına görə onun istifadə olunma şərtinin
təyin olunması (açıq ərazi, sex, işçi bina, zirzəmi otaqları, mühafizə qurğuları);
2)
Hər bir zədələyici amilin cihaza təsir edəcək parametrlərinin qiymətinə əsasən
onun dayanıqlılığı haqqında ümumi nəticə çıxarmaq;
3)
Cihazın hər bir zədələyici amilinə qarşı dayanıqlılığın artırılması üçün
təkliflərin hazırlanması.

FH-da obyektlərin iş sabitliyini yüksəltmə yolları və üsulları

191
Xarakterinə görə belə tədbirlər qruplaşdırılır, bunlara bəzən, işin dayanıqlılığının
yüksəldilməsi yolları və ya istiqamətləri də deyilir. Bunlar aşağıdakılardır:
a)
fəhlə və qulluqçuların mühafizəsinin təmin edilməsi;
b)
obyektin ən vacib elementlərinin, bina və qurğularının möhkəmliyinin
artırılması;
c)
maddi-texniki təchizatın dayanıqlılığının artırılması;
d)
ekstremal şəraitdə obyektin idarəetmə sisteminin etibarlılığının yüksəldilməsi;
e)
ikinci zədələyici amillər törəməsi ehtimalını və onların zərərini azaltmaq üzrə
tədbirlərin işlənib hazırlanması;
f)
obyektdə istehsalın bərpa edilməsi üçün hazırlıq görülməsi.
Bu tədbirlər əsasən əvvəlcədən işlənib yerinə yetirilir. Bilavasitə FH yaranarkən
görülməli olan əməliyyatlar isə qabaqcadan planlaşdırılır və onların dərhal icrası üçün
hazırlıq görülür.
Həmin tədbirlərin mahiyyətini qısaca nəzərdən keçirək:
a)
fəhlə və qulluqçuların mühafizəsi – hər hansı bir obyektdə işin dayanıqlılığını
yüksəltməyin ən vacib amilidir, çünki aydındır ki, işçi qüvvəsi olmadan heç bir
istehsalat mümkün deyil. Bu məqsədlə görülən mühəndis-texniki tədbirlərin ən başlıcası
bütün fəhlə və qulluqçuların mülki müdafiə mühafizə qurğuları ilə təmin edilməsidir;
b)
obyektin ən vacib elementlərinin, bina və qurğularının möhkəmliyinin
artırılması – buradakı avadanlığı, dəzgahları, texnoloji xətləri mühafizə üçün vacibdir.
Məlum olduğu kimi tikilən sənaye binaları və qurğularının ümumi dayanıqlılığı
hissələrin ağırlığına və külək nəticəsində yaranacaq əlavə yüklərə hesablanır. Bu zaman
tutaq ki, zərbə dalğasının, yaxud zəlzələnin törədə biləcəyi hər cür təsiri dəqiq nəzərə
almaq heç də həmişə mümkün olmur. Bununla belə, sonradan konstruksiyalarda əsaslı
dəyişiklik aparmaqla binaların möhkəmliyini artırmaq adətən lazımı nəticə vermir, həm
də böyük xərclər tələb edir. Buna görə də bina və qurğuların dayanıqlılığını artıran əlavə
tədbirlər yalnız elə hallarda məqsədəuyğun sayılır ki, onların bütün istehsal prosesini
təmin edən ayrı-ayrı vacib elementləri digər elementlərə nisbətən az davamlıdır. Onda
belə hissələrin, həmçinin əlahiddə fəaliyyət göstərməklə dərhal işlədilə bilən məhsul
buraxmaq qabiliyyətinə malik sahələrin dayanıqlılığını artırmaq lazımdır.
c)
maddi-texniki təchizatın dayanıqlılığının artırılması – obyektdə təchizatın
sabitliyi xammal, material, avadanlıq və yanacaq ehtiyatları yaratmaqla artırılır.
d)
ekstremal şəraitdə obyektin idarəetmə sisteminin etibarlılığının yüksəldilməsi
– rəhbər heyətin fəaliyyətində əsas və ən məsuliyyətli işdir.
e)
müəssisələrdə istehsalat qəzalarını və ikinci zədələyici amillər törəməsi
ehtimalını və onların zərərini azaltmaq üzrə tədbirlərin işlənib hazırlanması adətən birgə
hazırlanır. Yanacaq, güclü təsirli kimyəvi maddələr istehsal edən və digər yüksək
təhlükəli zavodlarda bu tədbirlər sülh dövrü üçün obyektin mülki müdafiə planında
nəzərdə tutulur.

192
f)
obyektdə istehsalın bərpa edilməsi üçün hazırlıq görülməsi – yuxarıda
deyildiyi kimi, obyektin məhsul buraxmağa qısa müddətdə hazırlanması imkanı onun
işinin dayanıqlılığının vacib göstəricisidir.

Beləliklə, sülh və müharibə dövürlərindəki ekstremal şəraitdə sənaye
obyektlərində işin dayanıqlılığının yüksəldilməsi üzrə tədbirlər –işçilərin etibarlı
mühafizəsinə, xilasetmə işlərinin qısa müddətdə icrası, istehsalın bərpa olunmasına
yönəldilməklə bərabər, həmçinin sülh dövründə də istehsalat qəzaları ehtimalının
azaldılması və qəza nəticələrinin məhdudlaşdırılması üçün böyük əhamiyyətə malikdir.

193
Mövzu 12

TƏBİİ FƏLAKƏT, İSTEHSALAT QƏZALARI VƏ HÜCUM ZAMANI YARANAN
ZƏDƏLƏNMƏ OCAĞINDA ƏHALİNİN DAVRANIŞ VƏ FƏALİYYƏT
QAYDALARI.

Nüvə hücumu zamanı əhalinin davranış və fəaliyyət qaydaları.

Nüvə zədələnmə ocağı dedikdə, düşmənin nüvə silahının təsirinə məruz qalan yaşayış məntəqələri, sənaye,
kənd təsərrüfatı və digər obyektlərin ərazisi nəzərdə tutulur.
Əhalinin nüvə zədələnmə ocağındakı fəaliyyəti və davranışı nüvə hücumu zamanı harada olmasından
(Sığınacaqlarda (daldalanacaqlarda) və ya onlardan kənarda) asılıdır.
Sığınacaqlar nüvə silahının bütün zərərləyici amillərindən qoruyan effektiv vasitədir. Sığınacaqlarda olarkən
yalnız rəhbər şəxslərin tələblərini yerinə yetirmək kifayətdir. Tənəffüs orqanlarını qoruyan fərdi mühafizə
vasitələrini (FMV) daim hazır vəziyyətdə saxlamaq lazımdır. Sığınacaqlardan çıxarkən isə bu FMV-ləri geymək
lazımdır.
Nüvə hücumu zamanı sığınacaqlardan kənarda, açıq sahələrdə və ya küçələrdə olarkən ən yaxın təbii
daldanacaqlardan istifadə etmək lazımdır. Belə daldalanacaqlar yoxdursa, partlayışdan əks tərəfə çevrilərək,
üzü aşağı yerə uzanmaq, əlləri bədənin altında gizlətmək vacibdir; partlayışdan 15 – 20 san sonra, zərbə dalğası
bitən kimi qalxmaq və radioaktiv maddələrin insanın daxilinə keçməsinin qarşısını almaq məqsədilə əleyhqaz,
respirator və ya tənəffüz orqanlarını qorumaq üçün ağzı, burnu örtmək üçün dəsmal, şərf və ya qalın parçadan
istifadə etmək lazımdır. Bundan sonra paltar və ayaqqabının üzərinə yayılan tozu çırpmaq, əldə olan dərini
qoruyan mühafizə vasitələrini geymək (əgər varsa), zədələnmə ocağından uzaqlaşmaq vacibdir.
Radioaktiv maddələrlə yoluxmuş ərazidə insanların fərdi mühafizə vasitələrindən istifadə etməsinə
baxmayaraq, onlar şüalanmaya məruz qala bilərlər. Bunun qarşısını almaq məqsədilə, belə ərazilərdə olduqdan
sonra tibbi profilaktik tədbirlərdən keçmək lazımdır.
Nüvə partlayışı buludundan radioaktiv çöküntülər düşən zaman, və həmçinin, külək, insanlar, maşınların
hərəkəti zamanı yerə yatmış toz qalxarkən havanın radiaokativ çirklənməsi baş verir. Bu toz qapılardan,
pəncərələrdən, nəfəsliklərdən, hava ötürücülərindən, çatlardan yaşayış və istehsalat binalarının, anbarların və
d. tikililərin içərisinə daxil ola bilər. Tozun, bakterial və kimyəvi maddələrin içəri daxil olmasının qarşısını almaq
məqsədilə pəncərə və qapılardakı bütün dəlikləri, hava bacalarını və s. örtmək, çatları yenidən işləmək,
malalamaq, çatlamış şüşələri yeniləri ilə əvəzləmək lazımdır.
Tozlardan əlavə hər bir evin radioaktiv şüalanmaya (nüfuzedici radiasiya) qarşı mühafizə xüsusiyyətlərini
gücləndirmək lazımdır. Pəncərə aralarını kərpiclə, qum, torpaq kisələri ilə tutmaqla, divarlara yerdən 1.8 metr
hündürlükdə taxta çəkib aralarını torpaqla doldurmaqla buna nail olmaq mümkündür.

Kimyəvi silahın tətbiqi zamanı əhalinin davranış və fəaliyyət qaydaları.

Zəhərli maddələrin təsiri nəticəsində insanların, heyvanların və bitkilərin zədələnməsi baş vermiş və ya baş
verə biləcək ərazi kimyəvi zədələnmə ocağıdır.
Müasir zəhərləyici maddələr yüksək toksikliyə malikdirlər. Uçan təyyarənin arxası ilə tünd tez yayılan zolağın
qalması, aviasiya bombasının partlaması ilə ağ və ya açıq rəngli buludun əmələ gəlməsi havadan zəhərli
maddələrin (ZM) olmasına əsas verir. Bundan əlavə ZM damcıları asfaltın, binaların divarlarının, bitkilərin
yarpaqlarının və d. əşyaların üzərində olması dərhal seçilir. ZM olmasını yaşıllıqların və güllərin solması,
quşların ölməsi ilə də mühakimə etmək olar.
Düşmən tərəfindən kimyəvi silahının tətbiqi aşkar edildikdə (“Kimyəvi həyəcan” siqnalı ilə) dərhal əleyhqaz,
ehtiyac duyulduqda dəri mühafizə vasitələrini geymək, əgər yaxınlıqda sığınacaq və ya daldalanacaq varsa ora
sığınmaq lazımdır. İçəri daxil olmazdan öncə dəri mühafizə vasitələrini və üst paltarı çıxarmaq və girişdəki
tamburda yerləşdirmək gərəkdir (əleyhqaz içəri daxil olduqdan sonra çıxarılır).
Kimyəvi zədələnmə ocağından çıxarkən xüsusi yol nişanları və ya Mülki müdafiə postları istiqamətində hərəkət
etmək lazımdır, əgər nişanlar yoxdursa, həmin ərazidən küləyə perpendikulyar istiqamətdə çıxmaq vacibdir.
Belə ərazidə tez hərəkət etmək, lakin qaçmamaq və toz qaldırmamaq, binalara və ətrafdakı əşyalara
toxunmamaq, görünən ZM-lərə ayaq basmamaq lazımdır.
Zəhərlənmiş ərazidə əleyhaqzları çıxarmaq qadağandır (əgər zəhərli olub olmamasına dair hər hansı bir şübhə
varsa, həmin yerdə zəhərli ərazidəki kimi davranmaq lazımdır).
Bağlar, bostanlar, əkin sahələri, parklar olan ərazidə xüsusilə ehtiyatlı olmaq lazımdır, çünki budaq və
yarpaqlarda ZM ola bilər və onlara toxunduqda ZM-in paltara və ya ayaqqabıya keçmək ehtimalı mövcuddur.
Mümkün qədər sulu ərazilərdən (göllər, çaylar və s.) uzaq gəzmək məsləhətdir, belə yerlərdə ZM-in
buxarlarının durması ehtimalı vardır.

Bakterioloji silahın tətbiqi zamanı əhalinin davranış və fəaliyyət qaydaları.

Bakterial vasitələr yoluxmuş və infeksion xəstəliklərin yayılmasının mənbəyi sayılan şəhərlər, digər yaşayış
məntəqələri, təsərrüfat sahələri və ərazilər bakterioloji zədlənmə ocağı hesab olunur.
Sursatların partlama ərazisində torpaq səthinin, bitkilərin və d. əşyaların üzərində maye və tozabənzər
maddələrin damcıların olmasını və ya sursatın partlaması zamanı yüngül tüstü qatının (dumanın) əmələ
gəlməsini, hava gəmilərindən sonra yerə doğru yayılan tünd izin qalmasını, bakterial vasitələrin ən əsas
daşıyıcısı olan həşərat və gəmiricilərin toplaşmasını, ilin müəyyən vaxtı üçün xas olmayan insanların və
heyvanların kütlləvi xəstələnməsini müşahidə etdikdə düşmən tərəfindən bakterioloji silahın tətbiq edildiyini
söyləmək olar.
Düşmənin bakterioloji silahı tətbiq etməsi ilə bağlı hər hansı bir əlamət aşkar olunarsa dərhal fərdi mühafizə
vasitələrini (FMV) geymək və yaxınlıqdakı MM orqanlarına və tibb müəssisəsinə bu barədə məlumat
verilməlidir. Sonradan isə şəraitdən asılı olaraq mühafizə qurğusunda saxlanmaq olar. FMV-dən vaxtında
istifadə etməklə bakterioloji vasitələrin insanın tənəffüs orqanlarına və dərisinə düşməsinin qarşısnı almaq
olar.

195
Bakterioloji vasitələrə yoluxmamaq üçün epidemiyaya qarşı və sanitar gigiyenik tədbirləri həyata keçirmək,
şəxsi sağlamlığa fikir vermək lazımdır. Bütün qida məhsulları və ləvazimatlar istifadədən öncə dezinfeksiya edici
məhlullarla və ya qaynar su ilə yuyulmalıdır.
İnfeksion xəstəliklərin yayılmasının qarşısını almaq məqsədilə karantin və observasiya tədbirləri həyata keçirilir.