Frazeoloji birləşmələr lüğəti

Frazeoloji birləşmələr nitqə xüsusi ifadəlik,canlılıq gətirir. Belə birləşmələrdən əsasən, məişət üslubunda bədii üslubda istifadə olunur.

“Azərbaycan dilinin frazeologiya lügəti”nin təqdimatı olub

Fevralın 9-da Bakıdakı Atatürk Mərkəzində “Azərbaycan dilinin frazeologiya lügəti”nin təqdimatı olub.

AZƏRTAC xəbər verir ki, tədbirdə lüğətin elmi redaktoru, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA) müxbir üzvü Nizami Cəfərov yeni nəşr barədə məlumat verib. Frazeologiya sözlüyünün nəşr olunmasını dilçiliyimizdə mühüm hadisə adlandıran N.Cəfərov lüğəti hazırlayan Qulu Məhərrəmliyə, Rafiq İsmayılova və AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun əməkdaşlarına minnətdarlığını bildirib.

Bildirilib ki, frazeolojiya lüğətinin tərtib edilməsi ilə bağlı uzun illər müxtəlif cəhdlər göstərilib, bu sahədə bəzi uğurlar da olub. Ancaq ilk dəfədir ki, aydın tərtib prinsipləri və elmi cəhətdən düzgün əsaslandırılmış strukturu ilə fərqlənən nükəmməl sözlük ərsəyə gəlib. Burada frazeologiyanın hüdudları dəqiq müəyyənləşdirilib, sabit söz birləşmələri, mürəkkəb sözlər, tərkibi fellər, məcazlar, obrazlı ifadələrlə frazeologiya arasında münasibətlər aydınlaşdırılıb.

Yeddi minədək frazeoloji ifadənin izahının verildiyi lüğət “Altun kitab” nəşriyyatında çap olunub.

Tədbirdə çıxış edənlər frazeologiya lüğətini Azərbaycan dilçilik elminin mühüm nailiyyəti kimi səciyyələndirib, nəşrin məziyyətlərindən danışıblar. Vurğulanıb ki, lüğət ana dilimizin elektron resurslarının yaradılması işinə də böyük töhfə verəcək.

Frazeoloji birləşmələr lüğəti

Dildə iki cür söz birləşməsi mövcuddur : sərbəst və sabit söz birləşmələri. Sabit söz birləşmələri frazeoloji birləşmələr ( frazeoloji vahidlər, frazemlər və ya frazeologizmlər) adlanır. Nitqdə ayrı – ayrı sözlərlə yanaşı, bütövlükdə, müəyyən bir leksik mənanı ifadə edən frazeoloji birləşmələrdən geniş istifadə olunur. Frazeoloji birləşmələr dedikdə, tərkib ə dəyişməz,hazır şəkildə işlənən məcazi mənalı birləşmələr nəzərdə tutulur; Məsələn : lovğalanmaq mənasında gözü ayağının altını görməmək; qorxmaq mənasında siçan deşiyinə girmək; şübhələnmək mənasında gözü su içməmək ; yorulmaq mənasında əldən düşmək və s. belə birləşmələr frazeoloji birləşmələr adlanır.

Frazeoloji birləşmələrin əsas xüsusiyyətləri :

1. Frazeoloji birləşmələrin tərkibindəki iki və daha artıq söz öz həqiqi mənalarını itirir,birlikdə yalnız məcazi məna ifadə edir. Əgər sərbəst söz birləşmələrinin tərkibindəki sözlər ayrı – ayrılıqda leksik mənaya malik olurlarsa, frazeoloji vahidlər bütövlükdə bir məna ifadə edir. Məsələn.; qulaqardına vurmaq – dinləmə ək.
2. Frazeoloji birləşmələr sintaktik baxımdan parçalanmır, cümlənin sadə üzvü olur,tərəfləri arasında heç bir sintaktik əlaqə olmur. Əsasən, feili xəbər olur. Məsələn.; O, mənə qulaq asmır (birlikdə feili xəbər kimi təhlil olunur).
3. Frazeoloji birləşmələr dəyişməz olur, dildə hazır şəkildə mövcuddur.
4. Frazeoloji birləşmələr omonimlik, sinonimlik, antonimlik yarada bilir.
5. Əksəriyyəti bir sözlə ifadə oluna bilir: gözünün odunu almaq – qorxutmaq.

Frazeoloji birləşmələr lüğəti

Dilimiz frazeoloji birləşmələrlə zəngindir.Verilmiş frazeoloji birləşmələri ifadə etdiyi mənaları öyrənməyə çalışın:

• könlünə yatmaq
• qəlbinə dəymək
• fikrə getmək
• özündən çıxmaq
• dərdə düşmək
• hirsi başına vurmaq
• yada salmaq
• canına yatmaq
• qanı qaralmaq
• yerişinə haram qatmaq
• gözü su içməmək
• dil boğaza qoymamaq
• gözü kəlləsinə çıxmaq
• ağzına su alıb oturmaq
• dilini saxlamaq
• gözünün acısını almaq
• mənəm – mənəm demək
• ürəyi düşmək
• gözünün odunu almaq
• gözdən dümək
• gözdən qaçmaq
• söz vermək
• könüldən keçmək
• burnunun ucu göynəmək
• yola düşmək
• axırına çatmaq
• yoldan çıxmaq
• başına qaxmaq
• başına vurmaq
• baş vurmaq
• söz götürmək

☑️ Frazeoloji birləşmələr omonim, sinonim, antonim olduqda onların məna tayları da frazeoloji birləşmə olmalıdır. Kiminsə yola düşməsi ilə qələmin yola düşməsi omonim ola bilməz.

�� can vermək ↗️ Günəş bitkilərə can verir

↘️Yaralı quş can verir

�� üz vermək ↗️Üz verirsən, astar istəyir

↘️Orada hadisə üz verib

�� ürəyi yanmaq ↗️Ürəyim yanır su istəyirəm

↘️Müəllimin ona ürəyi yanırdı

�� söz vermək ↗️ Çıxış üçün Akifə söz verildi

↘️Söz verdim, gərək əməl edim

�� işə düşmək ↗️Maşın işə düşdü

↘️Yaman yerdə işə düşdüm

Frazeoloji birləşmələrin sinonimliyi :

• ağzına su almaq – ağzını qıfıllamaq
• dil – dil ötmək – dilotu yemək
• burnunun ucu göynəmək – ürəyi istəmək, ürəyi axmaq

Frazeoloji birləşmələrin antonimliyi:

• xoşu gəlmək – acığı gəlmək
• üz ağartmaq – üz qaraltmaq
• dil – dil ötmək – ağzına su almaq

Frazeoloji birləşmələr nitqə xüsusi ifadəlik,canlılıq gətirir. Belə birləşmələrdən əsasən, məişət üslubunda bədii üslubda istifadə olunur.

✅ 1.Kömək etmək, yaxşı olmaq, əl etmək,adam olmaq, oxuya bilmək kimi birləşmələr frazeoloji birləşmə sayılırlar. Çünki bunlar tərkibi – mürəkkəb feil hesab edilir.

2. Mənalarında biri həqiqi, digəri məcazi məna olan birləşmələr omonim frazeoloji birləşmələr adlanır. Məsələn.: ” Yola düşmək”

1. Top yola düşdü – həqiqi məna
2. Qatar yola düşdü – məcazi məna

Belə frazeoloji birləşmələrə bunları da göstərmək olar: gözü açılmaq,burnunun ucu göynəmək, yerə salmaq, başa vurmaq, yanıb tökülmək və s.

“Azərbaycan dilinin frazeologiya lüğəti” təqdim olundu

“Ana dilimizin frazeologiya lüğətini hazırlamaq üçün indiyədək ciddi cəhdlər edilib, böyük alimlərimiz bu sahədə samballı işlər görüblər, leksikologiyanın bu sahəsindəki mübahisəli məsələləri həll etmək üçün axtarışlar aparıblar. Hazırda ictimaiyyətə təqdim olunan “Azərbaycan dilinin frazeologiya lüğəti” həmin axtarışların məntiqi davamı olduğu üçün mükəmməldir”- bu sözləri AMEA-nın müxbir üzvü, professor, Nizami Cəfərov adı çəkilən lüğətin dünən Atatürk mərkəzində keçirilən təqdimat mərasimində deyib.

Lüğətin elmi redaktoru olan millət vəkili tədbiri giriş sözü ilə açaraq, frazelogiya sözlüyünün işıq üzü görməsini dilçiliyimizdə mühüm hadisə adlandırıb. O qeyd edib ki, dilçiliyimiz ilk dəfədir ki, aydın tərtib prinsipləri və elmi cəhətdən dürüst əsaslandırılmış strukturu ilə fərqlənən mükəmməl sözlük əldə etmişdir. N.Cəfərovun sözlərinə görə, yeddi minə yaxın birləşmənin izahını verən lüğətin ən yaxşı cəhəti odur ki, burada frazeologiyanın hüdudları dəqiq müəyyənləşdirilmiş, sabit söz birləşmələri, mürəkkəb sözlər, tərkibi feillər, məcazlar, obrazlı ifadələrlə frazeologiya arasında münasibətlər aydınlaşdırılmışdır.

Təqdimat mərasimində çıxış edən elm, mədəniyyət və incəsənət xadimləri, həmçinin mətbuat nümayəndələri frazeologiya lüğətinin ərsəyə gəlməsini dilçiliyimizin və Azərbaycan leksiqoqrafiyasının mühüm nailiyyəti kimi səciyyələndirmişlər. Bu barədə danışan AMEA-nın Dilçilik institutunun əməkdaşları, filologiya elmləri doktoru, professor İlham Tahirov, professor Nəriman Seyidəliyev, BDU-nun professor Nəsir Əhmədli, dosent Sevinc Əliyeva və başqaları təqdim edilən lüğətin dilçiliyimiz üçün böyük əhəmiyyətini qeyd etmişlər. Natiqlər bu lüğətin meydana gəlməsini ana dilimizin elektron resurslarının yaradılması işinə də ciddi töhfə olduğunu vurğulamışlar.

Sonda lüğətin müəllifləri, professor Qulu Məhərrəmli və filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Rafiq İsmayılov çıxış etmişlər. Onlar sözlük üzərində uzun illər apardıqları yaradıcılıq işindən, qarşıya çıxan çətinliklərdən, mübahisəli məsələlərin həlli qaydalarından, lüğətin tərtibi prinsiplərindən danışmışlar.

Xatırladaq ki, AMEA Dilçilik institutunun Elmi Şurasında müzakirə edilərək bəyənilmiş “Azərbaycan dilinin frazeologiya lüğəti” ötən ilin dekabrında “Altun kitab” nəşriyyatında kütləvi tirajla çap olunmuşdur.