Kompyuter tarixi: Kompyuterlarning avlodlari tasnifi

Ctrl + End – kursoru sənədin sonuna keçirir

Fərdi kompyuterlərin tərkib hissələri

Sistem bloku fərdi kompyuterin əsas hissəsi olub, daxilində kompyuterin işləməsi üçün lazım olan ən əhəmiyyətli qurğuları birləşdirir. O, kompyuterin bütün aparat hissəsini, yəni qida blokunu, sərt və çevik disklərdə yaddaşı, video adapteri, giriş-çıxış portlarını, həmçinin ən mühüm tərkib hissə olan “ana plata”nı özündə cəmləşdirən gövdədir. “Ana plata”da mərkəzi prosessor, daxili yaddaş və s. yerləşir. Bundan əlavə, sistem blokunda faksmodem (daxili), multimedia vasitələri (səs kartı və s.), şəbəkə kartı və s. kimi qurğular da yerləşə bilər.

Monitor (displey) mətn və qrafiki informasiyanın ekrana çıxarılması üçündür. O, videoadapter (videokontroller) adlanan xüsusi qurğunun idarəsi altında işləyir.

Klaviatura özlüyündə çap makinası ilə kalkulyatorun hibridini təşkil edir. Onun vasitəsilə informasiya kompyuterə daxil edilir. Adətən klaviaturada hərflər, rəqəmlər və funksional düymələr olur. Standart klaviatura 104/105 düymədən ibarətdir.

Kompyuterin əsas iş prinsipi amerikalı alim Con Fon Neyman tərəfindən verilmiş və onun fikrincə istənilən kompyuter 4 əsas qurğuya malik olmalıdır:

1. Hesab-məntiq qurğusu. Buraya prosessor, həmçinin xüsusiləşdirilmiş platalarda yerləşdirilən bütün əlavə mikrosxemlər (videoplatanın, səs platasının prosessorları və s.) aiddir.

2. İdarə qurğusu. Bu funksiyanı da həm prosessor, həm də “ana plata”nın topluları (çipset) yerinə yetirirlər.

3. Yaddaş qurğusu. İcra olunan proqramları və onların emal etdikləri informasiyanı yadda saxlayır.

4. Xarici qurğular (periferiya). Buraya informasiyanın uzun müddət saxlanması üçün nəzərdə tutulan xarici yaddaş qurğuları (çevik (floppy) və sərt (hard) disk yaddaşı, yığcam diskdə yaddaş (CD, DVD), fləş yaddaş və s.), informasiyanı kompyuterə daxil edən və kompyuterdən informasiyanı xaric edən qurğular (printer, skaner, xarici modem, monitor, səsucaldıcı və s.) daxildir.

Fərdi kompyuterin quruluşu

• Daxili qurğular (bəzən onlar “komplektləşdiricilər” də adlanırlar);
• Xarici (periferiya) qurğular.

Bütün bu göstərdiklərimiz minimal sayda olan qurğulardır ki, onlarsız kompyuterin işləməsi mümkün deyildir.

Fərdi kompyuterin daxili qurğuları

Mağazada kompyuter alan zaman sistem blokunun əsas xarakteristikaları ilə təqdim olunan prays-vərəqə vasitəsilə tanış olmaq olar. Adətən onun tərkibində belə bir informasiya yazılır:

Intel Pentium 4 CPU 2,8/512 DDR (PC3200)/80Gb/GeForceFX 128/Combo

Bu informasiya yazıları sistem blokunun konfiqurasiyasını təsvir edir.

Intel Pentium 4 CPU 2,8 – takt tezliyi 2,8 GiqaHers (GHz) olan Intel Pentium 4 prosessorunu göstərir;

512 DDR (PC3200) – buraxma qabiliyyəti 3200 Mbit/san, tutumu 512 Mbayt olan DDR SDRAM tipli əməli yaddaşı göstərir;

80Gb – tutumu 80Gbayt olan sərt diski (vinçesteri) göstərir;

GeForceFX 128 – yaddaşının həcmi 128 Mbayt olan GeForceFX mikrosxem toplusuna əsaslanan videoplatanı göstərir;

Combo – CD-ROM və DVD disklərini oxumaq üçün disk qurğusunu göstərir, burada CDR və CD-RW disklərinə yazmaq da mümkün olur.

İndi isə sistem blokunun əsas hissələri ilə tanış olaq.

Sistem bloku

• sistem platası (ana plata);
• maqnit disklərində yaddaş qurğuları;
• qida bloku (mənbəyi);
• sistem səs cihazı və s.

Ana plata (Sistem platası)

Ana plata fərdi kompyuterin əsas platası sayılır.

Ana plata üzərində yerləşən elementlər aşağıdakılardır:

• Mikroprosessor;
• Əməli yaddaş qurğusu;
• BIOS;
• Daimi yaddaş qurğusu(DYQ);
• Şinlər;
• Portlar və birləşdiricilər toplusu;
• Slotlar;
• Kontrollerlər;
• İnteqrallaşdırılmış (daxildə quraşdırılmış) əlavə qurğular.

Mikroprosessor

Kompyuterin əsas hissəsi mikroprosessordur. Mikroprosessor bir neçə santimetr ölçüdə mikrosxem olub, kompyuterə daxil olan informasiyanın təhlilini, hesablanmasını, emalını və ötürülməsini təmin edir. Mikrosxemlər toplusunu çipset də adlandırırlar.

Mikroprosessor bəzən mərkəzi prosessor (CPU – Central Prosessor Unit – Mərkəzi Prosessor Modulu) da adlanır.

Qeyd edək ki, kompyuterdə prosessor bir ədəd olmur – videoplata, səs platası, çoxlu sayda xarici qurğular – bunlar hamısı öz prosessorları ilə təchiz olunmuşlar. Lakin onların hamısı Mərkəzi Prosessordan fərqli olaraq, dar bir çərçivədə xüsusiləşdirilmiş olurlar. Məsələn, onlardan biri səsin emalı ilə, digəri isə 3-ölçülü təsvirlərin yaradılması məşğul olur. Mərkəzi prosessorun əsas və fərqləndirici xüsusiyyəti – onun universal olmasıdır. Yəni lazım gəldikdə mərkəzi prosessor istənilən işi yerinə yetirə bildiyi halda, videoplatanın prosessoru nə qədər arzu etsə belə, musiqi faylının kodunu aydınlaşdıra bilmir.

Mikroprosessorun tərkibinə mərkəzi idarə qurğusu, hesab-məntiq qurğusu, prosessorun daxili əməli yaddaşı (registr, keş-yaddaş və s.) daxildir.

İstənilən prosessor – xüsusi texnologiya ilə hazırlanan silisium kristalından ibarətdir və bəzən ona “daş” da deyirlər. Lakin bu kristalların daxilində bir-biriləri ilə körpülər-kontaktlar vasitəsilə birləşdirilmiş tranzistorlar kimi çoxlu sayda ayrı-ayrı elementlər olur. Əlbəttə ki, heç bir tranzistor heç bir hesab əməlini apara bilməz. Bu elektron çevirici ancaq siqnalı ya özündən keçirə bilər, ya da onu saxlaya bilər. Siqnalın olması məntiqi vahidə (1-ə), olmaması isə məntiqi sıfra (0-a) uyğun gəlir.

• Prosessorun nüvəsi və ya əsas hissəsi – buna əsas hesablama qurğusu deyilir. Məhz burada prosessora daxil olan bütün verilənlər üzərində emal prosesi yerinə yetirilir.
• Soprosessor – ən mürəkkəb riyazi hesablamalar, o cümlədən “sürüşən nöqtəli” əməliyyatlar üçün əlavə blokdur. Qrafik və multimedialı proqramlarla işlədikdə aktiv olaraq, soprosessordan istifadə edilir.
• Keş-yaddaş – bufer yaddaşı olub, verilənlər üçün yığıcı rolunu oynayır. Keşyaddaş mikroprosessorla əsas yaddaş arasında yerləşən, kiçik tutuma və yüksək işləmə sürətinə malik yaddaşdır. Bu yaddaş əməli yaddaşa müraciəti sürətləndirmək və bununla da kompyuterin məhsuldarlığını artırmaq üçün istifadə edilir. Kompyuterin yaddaşına müraciət zamanı verilənlər keş-yaddaşda axtarılır. Buna əsas səbəb odur ki, keş-yaddaşa verilənləri axtarmaq üçün edilən müraciətin müddəti, əməli yaddaşa edilən müraciətin müddətindən bir neçə dəfə azdır. Müasir prosessorlarda 2 tip keş-yaddaşdan istifadə olunur: 100 Kilobayta qədər tutuma malik olan ifrat cəld işləyənI səviyyəli keş-yaddaş və sürəti bir qədər az olan və tutumu 128 Kbaytdan 2 Mbayta qədər olan II səviyyəli keşyaddaş.
• Verilənlər şini – informasiya magistralı olub, onun sayəsində prosessor kompyuterin digər qurğuları ilə verilənlər mübadiləsi apara bilir.

Mikroprosessoru işçi gərginlik ilə ana plata təmin edir. İşçi gərginliyin qiymətinin aşağı həddə endirilməsi mikroprosessorun daha da məhsuldar işləməsini təmin edir.

Prosessorun daxilində registr adlanan müəyyən sahə var ki, mikroprosessor emal etdiyi verilənləri orada saxlayır.

Məlumdur ki, kompyuter eyni zamanda məhdud ölçüdə informasiya vahidləri yığımı ilə işləyir. İnformasiya vahidi yığımı mikroprosessorun daxilində yerləşən registrlərin dərəcəliyindən (mərtəbəliyindən) asılı olur. Dərəcəlik (mərtəbəlilik) – prosessorun eyni vaxtda emal etdiyi informasiya bitlərinin sayıdır. Əgər kompyuter bir dəfəyə 8 dərəcəli (8 bitdən ibarət) informasiyanı emal edə bilirsə, deməli registr, daha doğrusu mikroprosessor 8 dərəcəli (mərtəbəli) hesab edilir. Müasir prosessorlarda bu parametr 32 və 64 olur.

Takt tezliyi 1 saniyə ərzində yerinə yetirilən əməliyyatların (məsələn, toplama və vurma) sayını və həmin əməliyyatların hansı sürətlə yerinə yetirildiyini göstərir. Takt tezliyi Meqaherzlərlə (MHz) və Geqaherslərlə (GHz) ölçülür. Bu göstərici prosessorun adından sonra yazılır (məsələn, Pentium/75 MHz).

Mikroprosessorları əsasən Intel, AMD və Cyrix firmaları istehsal edir. Intel firması öz mikroprosessorlarını əsasən Pentium markası ilə buraxır. Əgər başlanğıc nöqtə kimi prosessorlar bazarında Intel korporasiyasını götürsək, indiyə kimi bu firmada prosessorların 8 nəsli dəyişmişdir: 8088, 286, 386, 486, Pentium I, Pentium II, Pentium III, Pentium IV. Bu mikroprosessorların tezliyə görə təsnifatı aşağıdakı kimidir:

Pentium I – 75 MHz  300 MHz

Pentium II – 300 MHz  600 MHz

Pentium III – 600 MHz  1100 MHz

Pentium IV – 1100 MHz (1,1GHz)  4000 MHz (4 GHz)

BIOS

Fərdi kompyuterin daimi yaddaşında kompyuter avadanlıqlarının işini yoxlayan (məlumatı ekrana çıxarmaqla), əməliyyat sisteminin yüklənməsini təmin edən proqramlar toplusu yerləşir. Həmin proqramlar toplusunun çox hissəsi müəyyən dərəcədə kompyuterdə daxiletmə-xaricetmə əməliyyatlarını yerinə yetirir. Ona görə də belə proqramları BIOS (Basic Input-Output System – Bazanın Giriş-Çıxış Sistemi) adlandırırlar. BIOS ayrıca mikrosxem şəklində hazırlanır.

Fərdi kompyuterlərə xidmət göstərən proqramların işləməsi üçün cari tarix, saat, kompyuterin konfiqurasiyası haqqında müəyyən informasiya lazım olur. Bütün bu verilənlər CMOS-da saxlanılır. Bu ad onun hazırlanma texnologiyası ilə bağlıdır: Complementary Metal Oxide-Semiconductor (Metal-Oksid Yarımkeçirici Kristal). Bu mikrosxem fərdi kompyuterin konfiqurasiyasını, zamanı və tarixi yadda saxlamaq funksiyasını həyata keçirir.

Şinlər

Şin – kompyuterin ayrı-ayrı qurğuları arasında siqnalın ötürülməsini təmin edən informasiya magistralıdır. İnformasiya mikroprosessora şinlər vasitəsilə ötürülür. Həmçinin qurğuların ünvanlanması və idarə funksiyası da şinlər vasitəsilə yerinə yetirilir. Fərdi kompyuterə əlavə qurğuların (mouse, klaviatura, rəqəmli kamera və s.) USB lokal şinindən istifadə edilir.

Slotlar

Slot – sistem platasında əlavə plataları (əməli yaddaşı, modemi, videoplatanı və s.) qoşmaq üçün təyin olunan qurğudur. Buna misal olaraq PCI standartlı birləşdirici – slotları, AGP birləşdiricisini, əməli yaddaşı quraşdırmaq üçün istifadə edilən slotları göstərmək olar.

Portlar

Mikroprosessorun xarici qurğularla (printer, mouse və s.) informasiya mübadiləsini həyata keçirən yuvalara portlar deyilir. Portlar sistem blokunun arxa panelində yerləşir. Portların aşağıdakı növləri var:

25 kontaktlı birləşdiricili paralel port (LPT). Bu port vasitəsilə printer, skaner, həmçinin informasiyanı saxlayan və nəql edən xarici qurğular (yaddaş yığıcıları) kompyuterə qoşula bilərlər.

9 və 23 kontaktlı birləşdiricili ardıcıl portların (COM) sürəti bir qədər az olur. Ona görə də əvvəllər buraya cəld işləməyi çox da tələb olunmayan – maus və modem kimi qurğular qoşulurdular. Sonradan maus üçün PS/2 birləşdiricisi yaradıldı, COM portu isə yavaş işləyən modem üçün saxlanıldı. Vaxt gələcək ki, bu port sıradan çıxarılacaq və o, USB portu ilə əvəz olunacaqdır.

PS/2 portu. Bu portlardan maus və klaviaturanı qoşmaq üçün istifadə edilir.

USB (Universal Serial Bus) portu. 2000-ci illərdə yaranmış bu interfeys həmin onilliyin ən mühüm hadisəsi olmuşdur. Müasir kompyuterlərdə bu portların sayı 6-dan 8-ə qədər olur və bununla da digər portlardan istifadəyə son qoyulmuş olur. Bir USB portuna “sıra ilə” 127 qurğu qoşmaq mümkün olur. USBnin daha bir vacib keyfiyyəti vardır – bu interfeys kompyuteri yenidən yükləmədən, istənilən qurğunu qoşmağa imkan verir.

IEEE (FireWire). USB 2.0 ilə rəqabət aparan verilənləri yüksək sürətlə ötürə bilən bu kontroller xarici qurğuları kompyuterə qoşmaq üçün təyin olunmuşdur. Hal-hazırda ondan rəqəmli kameralara sahib olan şəxslər istifadə edirlər. 2003-cü ildən sonra buraxılan bütün platalarda bu interfeys olmalıdır.

Əməli yaddaş

Əməli yaddaş (ƏYQ, RAM) – emal edilən verilənlərin saxlanması üçün istifadə olunan mikrosxemlər toplusudur. Əməli yaddaşın daimi yaddaşdan fərqi ondan ibarətdir ki, burada informasiya daimi yox, müvəqqəti yadda saxlanılır. Kompyuteri şəbəkədən çıxaran kimi əməli yaddaşdakı informasiya itir.

Əməli yaddaş fiziki iş prinsipinə görə dinamik (DRAM) və statik (SRAM) yaddaşa bölünür. Ən cəld işləyən yaddaş – statik yaddaş olub, ondan prosessorda keş-yaddaş kimi istifadə edilir. Statiki yaddaş informasiyanı, qida mənbəyi xarab olana qədər və ya xanaya yeni informasiya yazılana qədər saxlaya bilir. Lakin statik yaddaş defisit və baha olduğundan, yaddaşın digər tipindən – dinamiki DRAM-dan istifadə olunur. Bu yaddaş xanada saxlanan informasiyanın daima yenilənməsini tələb edir.

Kontroller

Kontroller (və ya nəzarət qurğusu) idarə qurğusu olub, giriş-çıxış qurğularını mərkəzi prosessorla əlaqələndirir. Fərdi kompyuterlərdə istifadə olunan qurğuları kompyuterə qoşmaq üçün kontrollerdən istifadə edirlər. Bəzi qurğuların kontrollerləri fərdi kompyuterin ana platasının üzərində olur (klaviatura, mouse, printer və s.), bəzi qurğuların kontrollerləri isə ayrıca plata şəklində olur (monitor, sərt maqnit disk qurğusu və s.).

Səs platası

• Başlanğıc səviyyəli universal platalar;
• Yüksək kateqoriyalı multimedia plataları;
• Peşəkar musiqiçilər üçün səs plataları.

Videoadapter

Videoadapter vasitəsilə qrafiki informasiya monitorun ekranına çıxarılır. Videoadapterlər məhz fərdi kompyuterlərin meydana gəlməsi ilə bir vaxtda yaranmışdır. Videoadapterin cəld işləməsi və imkanları videokontrollerdən asılıdır. Onun vasitəsilə videoyaddaşdan təsvirin alınması, onun tərkibinin regenerasiya edilməsi və mərkəzi prosessorun bütün sorğularının emal olunması təmin edilir.

Təsvirin ekrana şıxarılması üçün xüsusi rəqəm-analoq çeviricisi olan xüsusi mikrosxem – RAMDAC (Random Access Memory Digital-to Analog Converter) cavabdeh olur. Təsvirin ekranda aydın, lazımi rəngdə alınması məhz bu mikrosxemdən asılıdır.

Şəbəkə kartı

Şəbəkə kartı kompyuterin şəbəkəyə qoşulmasını təmin edir. Əgər firma və ya təşkilatda lokal şəbəkə varsa, şəbəkə kartı vasitəsilə kompyuterlər arasında informasiya mübadiləsi yaratmaq mümkündür.

Kuler

Prosessor barədə söhbət apardıqda daha bir elementi yada salmaq lazımdır. Bu element isə prosessor kristalının səthi üzərində yerləşdirilən xüsusi soyuducu – ventilyatorlardır ki, buna da “kuler” deyilir.

Qida bloku

Sistem blokunun daxilində yerləşən qida bloku fərdi kompyuteri tələb olunan gərginliklə mütəmadi olaraq qidalandırır.

Qida bloku metal qutu şəklində sistem blokunun arxa tərəfinə bərkidilir. Qida blokunda transformator, düzləndirici və sərinləşdirici qurğu yerləşdirilmişdir.

Qida blokundan çıxan naqillər dəsti müxtəlif qurğularla əlaqə yaratmaq üçündür.

Xarici yaddaş qurğuları

1. Elastik (çevik) maqnit disklərdə toplanan informasiya;
2. Sərt maqnit diskdə (vinçester) toplanan informasiya;
3. Dəyişdirilə bilən maqnit disklərdə toplanan informasiya;
4. Kompakt disklərlə iş üçün disk qurğuları;
5. Strimmerlər və s.

Dəyişdirilməyən sərt maqnit disk (HDD – Hard Disk Driver, vinçester) EHM-lə iş zamanı daim istifadə olunan informasiyanın – əməliyyat sisteminin, proqram örtüyü proqramlarının və s.-in kompyuter şəbəkədən ayrıldıqda belə uzun müddətə saxlanılmasını təmin edir. Müasir kompyuterlərdə vinçesterin tutumu 1Tbayt-a qədər ola bilər.

Dəyişdirilə bilən sərt maqnit disklər də informasiyanın saxlanması və daşınmasını təmin edir. Bu qurğular mobil vinçesterlər də adlanır. Mobil vinçesterlər paralel porta və ya USB-yə qoşmaq üçün kabellə təchiz olunur. Bu qurğuların tutumu təxminən 2 Tb-a qədər ola bilər. USB və ya FireWire kimi sürətli portlara qoşulan mobil vinçesterlərin müasir modelləri rahatdır və cəld işləyirlər.

Fləş-yaddaş. Bu kiçik qurğular 2001-ci ildə yaradılmışdır. Fləş yaddaşda 32 Mb-dan 10 Gb-a qədər informasiya saxlanıla bilər. Tutumu ildən-ilə artdığından və qiyməti aşağı düşdüyündən, onlara tələbat çox artmışdır.

• Compact Flash;

• Secure/Digital (SD)/Multimedia Card (MMC);

1. CD-R (Compact Disc). Bu cür disklərə informasiya istifadəçi tərəfindən xüsusi yazı qurğusu (CD-Writer) ilə bir dəfə yazıla bilər. Yaddaşın həcmi ən azı 680 Mbayt olur. CD-ROM qurğusu ilə isə CD-diskdəki informasiyanı yalnız oxumaq olar.

1. CD-RW (Compact Disc – Rewritable) disklər. Bu cür disklərə informasiya yazan istifadəçi tərəfindən çoxlu sayda yazılıb, silinə bilər.

1. DVD disklər. Bu disklərin digər lazer disklərdən fərqi informasiyanın daha sıx yerləşdirilə bilməsindədir. Ən çox istifadə edilən DVD disklərin tutumu 4,38 Gbaytdır. Bu disklərin tutumu 15 Gbayta qədər ola bilər. DVD disklərin iki tipi var: DVD-R – yalnız informasiyanı oxumaq üçün, DVD-RW isə həm oxumaq, həm də yazmaq üçün istifadə edilir. Bu disklərin oxunması üçün xüsusi qurğudan (DVD-ROM) istifadə edilir, bu qurğu adətən CD-lərin oxunmasını da təmin edir.

ZIV informasiya yığıcıları. 2001-ci ildə Hyundai kompaniyası fləş-yaddaşla mobil vinçester arasında yerləşən ZIV-drive adlı yeni növ informasiya yığıcısı təklif edir. Bu qurğunun ölçüsü fləş-yaddaşda olduğu kimidir, tutumu isə 10-100 Gb olur.

Periferiya qurğuları

Verilənlərin sistem blokuna daxil edilməsi və ya xaric edilməsi, həmçinin blokda uzun müddət saxlanması üçün istifadə edilən qurğulara periferiya qurğuları deyilir. Periferiya qurğuları fərdi kompyuterdə köməkçi əməliyyatları yerinə yetirmək üçün istifadə edilir.

Periferiya qurğuları təyinatına görə aşağıdakı kimi qruplaşdırılır:

• verilənləri daxil edən qurğular (giriş qurğuları) – klaviatura, skaner, rəqəmli kamera, mikrofon, qrafik planşet və s.;
• verilənləri xaric edən qurğular (çıxış qurğuları) – printer, plotter (qrafik çəkən qurğu), səs gücləndirici, monitor və s.;
• verilənləri saxlayan qurğular (xarici yadda saxlama qurğuları) – strimmer (informasiyanı maqnit lentinə yazan qurğu);
• verilənləri mübadilə edən qurğular – modem
• kursoru idarə edən qurğular – maus, coystik, sensor paneli və s.

1. mause (siçan) daxil etmə qurğusudur. İki düyməsi olur. Sol düymə əmr düyməsidir, sağ düyməsi isə context menyusunu açır.

2. printer (çap qurğusu)-xaricetmə qurğusu

Printer kompüterin xarici qurğularından biridir. Verilən məlumatı (yazı, şəkil və s.) çap etmək üçündür. Kompyuter üçün ilk printer 19-cu əsrdə Çarl Bebbic tərəfindən yaradılmış “Fərqlər Aparatı” üçün yaradılıb. Hal hazırda printerlərdən geniş istifadə olunur. Müasir İBM tipli kompyuterlərə printerlər əsasən LPT (Line Printer Terminal) və ya USB portu vasitəsi ilə qoşulur. LPT portu vasitəsi ilə 50Kbit/san sürətlə məlumat ötürülə bilir. Lakin USB portu 12Mbit/san sürətlə məlumat ötürə bilir. Bu baxımdan USB portu ilə qoşulan printer daha tez məlumat alıb-ötürə bilir. Bunlardan başqa hal-hazırda şəbəkə vasitəsi ilə də printerləri qoşmaq mümkündür. Bir kompyuterə qoşulan printer şəbəkədə olan digər kompyuterlərdən alınan məlumatı çap edə bilər.

3 növü var : matris , şırnaqlı , lazer

3. scaner : daxil etmə qurğusu (optik imkanları bir dyumda olan nöqtələrin sayı ilə ölçülür)

4. plotter : xaricetmə qurğusu(kompüterdəki informasiyanı kağız üzərinə çəkən qurğudur)

5. qrafik planset (qələm vasitəsilə çəkilənlər olduğu kimi kompüterdə əks olunur)

6. strimer : caricetmə qurğusudur. Kompüterdəki informasiyanı maqnit lentə köçürmə qurğusudur

7. mikrafon –daxil etmə qurğusu ,qulaqcıqlar, audio kalonkalar –xaricetmə qurğusu.

8. fotokamera , videokamera –daxiletmə qurğusu

9. coistik –kompüter oyunları üçün

10. modem –Çevirici qurğudur. 2 növü var daxili və xarici. Modem analoq informasiyanı rəqəmsal informasiyaya və əksinə çevirən qurğudur. Həmçinin bu qurğu kompüteri kompüter şəbəkələrinə qoşmağa imkan verir.

Giriş qurğuları

Klaviatura

Ümumiyyətlə klaviatura eyni zamanda həm giriş, həm də idarə qurğusudur. O, informasiyanın kompyuterə daxil edilməsi və kompyuterin işinin idarə edilməsi üçün nəzərdə tutulmuşdur. Fərdi kompyuterin yarandığı gündən bu günə qədər, demək olar ki, klaviaturanın xarici görünüşü və strukturu dəyişməmişdir. Lakin 1995-ci ildə, Windows əməliyyat sisteminin yaradılması ilə əlaqədar olaraq 101 düyməli qurğu 104/105 düyməli qurğu ilə əvəz olunmuşdur.

Ənənəvi olaraq, klaviaturanın düymələri aşağdakı qruplara bölünür:

1. Hərf-rəqəm düymələri. Bu düymələr çap makinası rolunu oynayırlar, hərf, rəqəm və bəzi simvolları kompyuterə daxil etmək üçündür:

Hərf düymələri həm latın hərfləri rejimində, həm də digər hərf rejimində işləyə bilirlər.

1. Funksional düymələr – F1, F2, . F12. Bu düymələr klaviaturanın yuxarı hissəsində yerləşir. İstifadə olunan əməliyyat sistemlərindən və proqramlardan asılı olaraq bu düymələrin funksiyaları da dəyişir. Məsələn, demək olar ki, bütün proqramlarda F1 düyməsi həmin proqrama aid məlumat pəncərəsini açır.
2. Kursoru idarə edən düymələr – proqramın işçi sahəsi üzrə kursoru idarə etmək üçün istifadə edilir. Bu düymələr aşağıdakılardır:

→ – kursoru 1 simvol sağa keçirir

↑ – kursoru 1 sətir yuxarı qaldırır

↓ – kursoru 1 sətir aşağı salır

Home – kursoru sətrin əvvəlinə keçirir

End – kursoru sətrin sonuna keçirir

PageUp – sənədi 1 ekran boyu yuxarı qaldırır

PageDn – sənədi 1 ekran boyu aşağı salır

Bununla yanaşı, bu düymələri Ctrl-la birgə istifadə etdikdə, funksiyaları dəyişir:

Ctrl + ← – kursoru 1 söz sola keçirir

Ctrl + → – kursoru 1 söz sağa keçirir

Ctrl + ↑ – kursoru 1 abzas yuxarı qaldırır

Ctrl + ↓ – kursoru 1 abzas aşağı salır

Ctrl + Home – kursoru sənədin əvvəlinə keçirir

Ctrl + End – kursoru sənədin sonuna keçirir

Ctrl + PageUp – sənədi 1 səhifə yuxarı qaldırır

1. Rəqəm klaviaturası – bu düymələrdən hesablama zamanı kalkulyator kimi istifadə edilir, yalnız NumLock düyməsi aktiv olan zaman rəqəmlərlə işləmək mümkündür. Adətən klaviaturanın sağ hissəsində yerləşir. Həmçinin bu düymələrdən hərfin kodunu bilərək, onu ALT düyməsini basılı saxlamaqla daxil etmək üçün istifadə etmək olar.
2. Xüsusi düymələr

Caps Lock – klaviaturanı, əlifbanın böyük hərflərinin daxil edilməsi rejiminə keçirir.

Enter – dialoq pəncərəsində aktiv düymənin sıxılması üçün istifadə olunur (adətən bu aktiv düymə OK olur). Mətn yığdıqda isə abzasın bitməsi və yeni abzasın başlanması üçün istifadə edilir.

Ecs (Escape) – bu düymədən adətən hər hansı bir əməliyyatı ləğv etmək, onun yerinə yetirilməsini dayandırmaq, cari iş rejimində proqramdan çıxmaq üçün istifadə olunur.

BackSpace (←) – kursordan solda yerləşən simvolu pozur. Bu düymə vasitəsilə həmçinin qovluq pəncərəsində əvvəl açılmış qovluğa qayıtmaq da mümkündür (Back düyməsinə uyğun olaraq).

Del (Delete) – kursordan sağdakı simvolu pozur.

Ins (Insert) – simvolların daxil edilməsi rejimlərinin dəyişdirilməsi üçün nəzərdə tutulub. Bu düymə aktiv olduqda mətnin daxil edilməsi zamanı kursordan sağdakı simvollar avtomatik olaraq yeni simvollarla əvəz edilir.

Spacebar (probel) – boş yer daxil etmək üçün istifadə edilən, üzərində heç bir yazı olmayan düymədir.

Num Lock – rəqəm klaviaturasını aktivləşdirir.

Pause – proqramın yerinə yetirilməsini müvəqqəti olaraq dayandırır.

PrntScrn – ekranın təsvirini mübadilə buferinə göndərir, Alt düyməsi ilə birgə basıldıqda buferə yalnız aktiv pəncərənin təsviri göndərilir.

Shift + PrntScrn – ekranın təsvirini çapa vermək üçün istifadə edilir.

Tab – mətn redaktorunda kursorun yerinin bir neçə mövqe dəyişdirilməsi üçün istifadə edilir. Windows-da mausun köməkliyi olmadan pəncərənin elementlərinə keçid üçün istifadə olunur.

Scroll lock – kursorun mövqeyi dəyişməz qalmaqla ekranı müxtəlif istiqamətlərdə hərəkət etdirməyə imkan verir. Bu düymə müxtəlif proqramlarda müxtəlif təyinata malik ola bilər.

Ctrl, Shift və Alt düymələri klaviaturanın digər düymələri ilə kombinasiyada işlədilir və bu düymələrin təyinatını dəyişdirmək üçün nəzərdə tutulub.

Çıxış qurğuları

Monitor

Monitor (displey) – kompyuterə daxil edilən və kompyuterdən alınan mətn və qrafik informasiyanı əks etdirən qurğudur. Monitorun iki iş rejimi var: qrafik iş rejimi və mətn iş rejimi. Qrafik iş rejimi ekrana qrafiklərin, şəkillərin çıxarılmasını təmin edir, mətn iş rejimi isə mətn tipli informasiyanın ekrana verilməsi üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Monitorlar müxtəlif dioqanallı olurlar. Dioqanallar düyumlərlə ölçülür. 1dyum = 2,54sm. Monitorun keyfiyyəti ondakı nöqtələrin sayı ilə ölçülür. Bu nöqtələrə piksel deyilir.

Monitorların növləri

Hazrlanma texnologiyasına görə monitorlar əsasən 3 qrupa bölünür:

• Elektron şüa borulu;
• Maye-kristallı;
• Plazma ekranlı.

Bunun alternativi olaraq, maye-kristal (MK) matris əsasında müstəvi və ensiz nazik monitorlar istehsal olunmağa başlanmışdır. Belə monitorun ekranındakı nöqtələri çoxlu sayda miniatür maye-kristallı elementlər formalaşdırır ki, o da verilən cərəyanın təsiri nəticəsində öz rəng xarakteristikalarını dəyişdirir.

Tipindən asılı olmayaraq monitorlar aşağıdakı vacib parametrlərlə xarakterizə olunurlar:

1. Ekranın diaqonalının ölçüsü dyümlə ölçülür. Əvvəllər ev kompyuterlərində 14 dyümlü monitorlardan istifadə edilirdi. Sonra onları 15 dyümlü və 17 dyümlü monitorlar əvəz etdi. 19 dyümlü və daha böyük diaqonallı monitorlardan istifadə edənlər də az deyildir.
2. Ekranın mütənasibliyi. EŞB monitorlarında tərəflərin nisbəti (enin uzuna nisbəti) həmişə 4:3 olduğu halda, MK monitorlarda bu nisbət müxtəlif cür olur. MK monitorlarda əksər hallarda bu nisbət 16:9 olur. Bu da, belə bir enli ekranlı formatda DVD filmlərinə rahat baxmağa imkan verir. Standart proqramlarla işlədikdə isə ekran nisbətinin heç bir təsiri yoxdur.
3. Ekran pikselinin qiyməti. Bu göstərici ekrandakı nöqtənin – pikselin ölçüsünün minimal qiymətini göstərir (bu qiymət millimetrin onda bir hissəsi ilə ölçülür). Bu parametr alınan təsvirin keyfiyyətinə bilavasitə təsir edir: bu nöqtə nə qədər böyük olarsa, təsvir də bir o qədər kobud alınar. MK monitorlarda bu kəmiyyət 0,28-0,29 mm olur.
4. Seyrəklik qabiliyyəti (videorejim). Bu kəmiyyət vasitəsilə ekrana çıxarılan nöqtələrin (piksellərin) sayı təyin edilir. Aydındır ki, piksellərin sayı nə qədər çox olarsa, təsvir də bir o qədər keyfiyyətli alınacaq. Seyrəklik qabiliyyəti 2 kəmiyyəti təsvir edir: üfüqi və şaquli istiqamətdə nöqtələrin sayı. Bu kəmiyyət kompyuterdə rejimdən rejimə keçdikcə dəyişir:
   • 640×480 (14 dyümlü monitorlar üçün standart rejim)
   • 800×600 (15 dyümlü monitorlar üçün standart rejim)
   • 1024×768 (17 dyümlü monitorlar üçün standart rejim)
   • 1152×854 (19 dyümlü monitorlar üçün standart rejim)
   • 1280×1024 (20 dyümlü monitorlar üçün standart rejim)
   • 1600×1200 (21 dyümlü monitorlar üçün standart rejim)

1. Açılışın maksimal tezliyi (Refresh Rate). Aydındır ki, açılış tezliyi nə qədər kiçik olarsa, monitorun ekranı insanın gözünü daha tez yorar. Bir qayda olaraq komfort şəkildə işləmək üçün açılışın tezliyi 85 Hz-dən aşağı olmamalıdır. Bu zaman ekrandakı təsvir bir saniyədə 85 dəfə yenilənəcəkdir. Daha aşağı tezlik görmə qabiliyyətini zəiflədə bilər. Bütün bu deyilənlər EŞB monitorlara aiddir. MK monitorlarda isə bir piksel digər piksellərdən asılı olmur və ayrıca idarə olunur. Ona görə də MK monitor üçün bu parametr 75 Hz olarsa, bu təhlükəsizdir.
2. Videoplatanın tipi
3. Rəngin dolğunluğu – ekrana eyni zamanda çıxarıla bilən rənglərin sayı ilə müəyyən olunur.

Printer

Printer informasiyanı kağıza çap edən qurğudur. Printerlər bir-birindən iş prinsipinə, çapetmə üsuluna, sıxlığına, sürətinə və çap rənginə görə fərqlənirlər.

Bütün çap qurğuları çapetmə prinsipinə görə aşağıdakı qruplara bölünür:

• Matrisli tipli zərbəli printerlər;
• Şırnaqlı printerlər;
• Lazerli (səhifəlik) printerlər.

Şırnaqlı printerlər. Bu printerlər mürəkkəblə işləyir. Şırnaqlı printerlər matris tipli zərbəsiz işləyən çap qurğularına aid edilə bilərlər.

Lazer və LED (Light Emitting Diode) printerləri. Bu printerlərdə quru toz hissəciklərindən istifadə edilir. Quru toz kağız üzərində yerləşdirilən “toner”dən ibarətdir. Lazer printerinin əsas hissəsi yarımkeçirici lazer olan fotohəssas çap barabanı və optik-mexaniki sistemdir. LED printerlərində isə yarımkeçirici lazeri xırda işıq diodları əvəz edir.

• Ağ-qara printerlər;
• Rəngli çap funksiyasına malik olan ağ-qara printerlər (bu modelə matrisli və şırnaqlı printerlərdə rast gəlinir);
• Rəngli printerlər.

Plotter

Plotter mürəkkəb sxemlərin, qrafiklərin, keyfiyyətli rəngli təsvirlərin kağız üzərinə böyük dəqiqlik və yüksək sürətlə çıxarılması üçün nəzərdə tutulmuş qurğudur. Ondan adətən konstruktor və layihə bürolarında, reklam işləri ilə məşğul olan təşkilatlarda istifadə olunur.

Akustik sistemlər (səsucaldıcılar)

Akustik sistemlər audioinformasiya ilə işi təmin edir. Buna səs ucaldıcıları, qulaqcıqları, mikrofonu aid etmək olar. Akustik sistemlər 2 cür olur: daxili və xarici.

Skaner

Kağız üzərindəki istənilən informasiyanın oxunub, kompyuterə daxil edilməsini təmin edir. Skaner fotoşəkil, rəsm, əl yazması, qəzet, jurnal, kitab və s. surətlərinin kompyuterdə təkrar istifadə edilməsinə imkan verir. Ən geniş yayılmış iki tip skaner mövcuddur: əl ilə işləyən (hand-held) və stolüstü (desktop).

Əl ilə işləyən skaner yığcam qurğu olub, kifayət qədər çevikdir və bir yerdən başqa yerə aparmaq nöqteyi-nəzərindən yararlıdır. Təsviri daxil etmək üçün skaneri təsvirin üzərində sürüşdürmək lazımdır. Skanerin mətni əhatə etdiyi eni 4 dyüm (10 sm) olur, uzunluğu isə proqram təminatı ilə məhdudlaşır.

Stolüstü skanerlərə çox vaxt səhifəlik, planşet və ya avtoskaner deyilir. Bu skaner vasitəsilə 8,5 x 11 və ya 8,5 x 14 dyüm ölçülü təsvirləri kompyuterə daxil etmək mümkündür.

Skanerin aktiv imkanları 1 dyümə düşən nöqtələrin sayı ilə (dpi – dot per inch) təyin olunur.

Bir qayda olaraq, təsvir obrazları kompyuterdə qrafiki fayl şəklində – TIFF (Tagged Image File Format) və ya PCX formatında saxlanılır.

Qrafiki planşet (digitayzer)

Skanerdə olduğu kimi, qrafik planşet də iki əsas parametrlə xarakterizə edilir: işçi sahənin ölçüsü və seyrəklik qabiliyyəti. Qrafik planetlə işləyən zaman nöqtəli təsvirlə deyil, ayrı-ayrı xətlərdən istfadə edildiyi üçün seyrəklik qabiliyyəti də nöqtələrlə deyil, bir dyümə düşən xətlərlə (lpi – line per inch) ifadə olunur.

Web-kamera

Web-kamera vasitəsilə İnternetə videotəsvirlər çıxarılır. Bu zaman ötürülən təsvirin seyrəklik dərəcəsi 640×480 olur. Bu qurğu Microsoft NetMeeting adlı səs və videomüraciət proqram təminatı ilə işləyir. Son illərdə istehsal edilən Web-kameraların əksəriyyəti kompyuterə USB portu vasitəsilə qoşulur və əlavə qida mənbəyi tələb etmir.

Strimmer

Strimmer (stream – uzun lent) informasiyanı maqnit lentinə yazan xüsusi imkanlı maqnitofondur. Strimmerin kasetləri böyük tutuma (120Mbayt – 5Gbayt) malikdir.

Kursoru idarə edən qurğular

Fərdi kompyuterlərlə işləyərkən klaviaturaya alternativ olan xüsusi manipulyatorlardan istifadə edirlər. Bunlara coystik, işıqlı qələm, sensor paneli, maus və s. aiddir.

Maus (manipulyator)

Maus – hamar səth üzərində hərəkət etdirildikdə, kursorun da ekranda həmin istiqamətdə hərəkətini təmin edən, üzərində iki, ya üç düymə olan qurğudur. Maus və trekbol vasitəsilə informasiya kompyuterə daxil edilir. Sol düymə əmrləri vermək, sağ düymə isə kontekst menyunu açmaq üçün istifadə olunur.

Trekbol

Maus ideyası özünün bir sıra müsbət xüsusiyyətlərinə baxmayaraq, müəyyən çətinliklər də törədir. Onu stol üzərində hərəkət etdirdikdə kabeli nəyəsə ilişir və s. Bu problemləri aradan qaldırmaq üçün trekbol adlanan qurğu kəşf edilmişdir. Bu halda maus tərsinə çevrilir və mausun özü hərəkət etmir, biz yalnız barmağımızla kürəni hərəkət etdiririk. Trekbollar mausa nisbətən daha baha olur və əsasən tətbiqi qrafiki işlərdə, avtomatlaşdırılmış layihə sistemlərində geniş tətbiq edilir.

Sensor paneli (Taçpad)

İdarə qurğularından biri də ən çox noutbuklarda istifadə olunan sensor paneli və ya taçpaddır (ing. touchpad – sensor sahə).

Sensor panelindən barmağı qurğunun səthində hərəkət etdirməklə kursorun ekranda hərəkətini təmin etmək üçün istifadə olunur.

Rabitə qurğuları və verilənlərin ötürülməsi

Modem

Rabitə qurğularından telefon kanalı vasitəsilə İnternetə qoşulmaq üçün istifadə edilir. Onların tipik nümayəndəsi modemdir.

Modem – kompyuterin İnternet şəbəkəsinə qoşulmasını təmin edən qurğudur. Bu qurğu, kompyuter və telefon xətləri arasında rəqəmli elektrik siqnallarını analoq siqnallarına və ya əksinə avtomatik çevirir. Bu çevrilmə onunla əlaqədardır ki, kompyuter rəqəmli siqnallarla işlədiyi halda, telefon analoq siqnallarla işləyir. Texnikada rəqəmli siqnalların analoq siqnallarına çevrilməsinə modulyasiya, əks prosesə demodulyasiya deyilir.

Modemin buraxma qabiliyyəti iki parametr: informasiyanın ötürülmə sürəti və informasiyanın tutumu ilə səciyyələndirilir. İnformasiyanın ötürülmə sürəti bod ilə ölçülür. Yəni əgər modem saniyə ərzində analoq siqnallarının xarakteristikasını 2400 dəfə dəyişirsə, deməli onun informasiyanı xəttə ötürmə sürəti 2400 boddur. İnformasiyanın tutumu isə analoq siqnallarının sayı, yəni bit ilə təyin edilir.

Modemlər istifadə olunan kompyuterlərin tiplərindən asılı olaraq daxili (sistem blokun daxilində yerləşdirilir) və xarici (ayrıca qurğu kimi kompyuterə qoşulur) olurlar.

1. İlk fərdi kompyuterin yaranma tarixi 1977-ci il hesab olunur. Məhz bu ildə iki amerikalı alim – S.Vozyak və S.Jobs öz fərdi kompyuterlərini yaratdılar və onu Apple adlandırdılar. IBM firması isə ilk fərdi kompyuterini 1981-ci ildə yaratdı (IBM PC) və ondan sonra bütün dünyada bu kompyuterlərdən geniş istifadə edilməyə başlandı. Hal-hazırda bütün dünyada istifadə edilən kompyuterlərin 80%-i IBM platforması ilə istehsal edilən kompyuterlərdir

• CON FON NEYMANA GORE KOMPYUTERLERIN ARXIEKTURASI ASAGIDAKILARDAN IBARETDIR.
• SISTEM BLOKU(CASE)
• MONITOR(DISPLAY)
• KLAVIATURA(KEYBOARD)

• ANA PLATA(MOTHER BOARD)
• HDD-HARD DISK, ESAS,DAIMI,VINCESTER YADDAS
• RAM-OPERATIV,MUVEQQETI,EMELI YADDAS
• PROSESSOR(CPU)
• CD/DVD COMBO, DISKOVODLAR
• VIDEO YADDAS (VGA)
• DAXILI XARICI QOSULMA YERLERI
• ISE SALMA DUYMELERI
• QIDA BLOKU-
• DAXIL ETME QURGULARI. INFORMASIYANI KOMPYUTERE DAXIL ETMEK UCUN ISTIFADE OLUNUR. ASAGIDAKILARDIR.
1. FLESKARTLAR
2. CARDREADER
3. CD/DVD DISKLER
4. FLOPPY DISKLER
   • DAXILI VE XARICI QOSULMA YERLERI.

Xarici qosulma yerleri port adlanir-(misal olaraq: usb-vasitesile qosulan butun qurgular)
Printer- Printer informasiyanı kağıza çap edən qurğudur. Printerlər bir-birindən iş prinsipinə, çapetmə üsuluna, sıxlığına, sürətinə və çap rənginə görə fərqlənirlər.

Bütün çap qurğuları çapetmə prinsipinə görə aşağıdakı qruplara bölünür:

• Matrisli tipli zərbəli printerlər; murekkeble isleyir.
• Şırnaqlı printerlər; matris tipli zerbesiz printerler-murekkeble isleyir
• Lazerli (səhifəlik) printerlər. Toz hisselerile isleyir.

SKANERIN FUNKUSIYYASI Kağız üzərindəki istənilən informasiyanın oxunub, kompyuterə daxil edilməsini təmin edir. Skaner fotoşəkil, rəsm, əl yazması, qəzet, jurnal, kitab və s. surətlərinin kompyuterdə təkrar istifadə edilməsinə imkan verir.

Skanerin aktiv imkanları 1 dyümə düşən nöqtələrin sayı ilə (dpi – dot per inch) təyin olunur.

Bir qayda olaraq, təsvir obrazları kompyuterdə qrafiki fayl şəklində – TIFF (Tagged Image File Format) və ya PCX formatında saxlanılır.

PLOTTER- Plotter mürəkkəb sxemlərin, qrafiklərin, keyfiyyətli rəngli təsvirlərin kağız üzərinə böyük dəqiqlik və yüksək sürətlə çıxarılması üçün nəzərdə tutulmuş qurğudur. Ondan adətən konstruktor və layihə bürolarında, reklam işləri ilə məşğul olan təşkilatlarda istifadə olunur.

MODEM- Rabitə qurğularından telefon kanalı vasitəsilə İnternetə qoşulmaq üçün istifadə edilir.

Modem – kompyuterin İnternet şəbəkəsinə qoşulmasını təmin edən qurğudur. Bu qurğu, kompyuter və telefon xətləri arasında rəqəmli elektrik siqnallarını analoq siqnallarına və ya əksinə avtomatik çevirir. Texnikada rəqəmli siqnalların analoq siqnallarına çevrilməsinə modulyasiya, əks prosesə demodulyasiya deyilir.Modemlər istifadə olunan kompyuterlərin tiplərindən asılı olaraq daxili (sistem blokun daxilində yerləşdirilir) və xarici (ayrıca qurğu kimi kompyuterə qoşulur) olurlar.

Kompüterin əlavə(periferiya) qurğuları.

Printer – çap etmə qurğusudur. Printerlərin 3 növü vardır: Matris, axarlı, lazer.

Skaner – mətn və qrafik məlumatı kompüterə oxuyur

Modem – qlobal şəbəkəyə (İnternetə) qoşulmaq üçün istifadə olunan qurğudur.

Strimmer – böyük həcmli məlumat maqnit lentlərdə saxlamaq üçündür.

Plotter, kolonka, kamera və s.

Müasir kompüterlər 3 yerə bölünür: super, mini, mikro.

Mikro kompüterlərin ən populyarı PC(personal kompüter) fərdi kompüterlərdir.

Fərdi kompüterlər 2 yerə ayrılır:

PK –lərin Böyük EHM-na nisbətən əlverişli olmağının səbəbləri:

• İstifadəçi üçün rahat interfeysə malik olan , dialoq rejimində işləyən proqramlar (menyu, köməkçi və s.)
• Fərdilik
• Böyük həcmdə olan məlumatın sürətli emalı
• Təmirin asanlığı və yüksək keyfiyyətliliyi
• Periferiya qurğularından istifadə etmək imkanları
• Bütün sferaları əhatə edən proqram təminatı
• Şəbəkələrə birləşdirilmək imkanı

Dostları ilə paylaş:

Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2023
rəhbərliyinə müraciət

Kompyuter tarixi: Kompyuterlarning avlodlari tasnifi

Kompyuterlarning avlodlari rivojlanayotgan texnologiyalar asosida o’zgarishlarni ko’rdilar. Har bir yangi avlod bilan kompyuterlarning elektron sxemalari, o’lchamlari va qismlari miniatyuraga aylantirildi, ishlov berish va tezligi ikki baravar oshdi, xotira hajmi oshdi va foydalanish qulayligi va ishonchliligi yaxshilandi.

E’tibor bering, har bir avlod uchun belgilangan muddat taxminiy va aniq emas.Avlodlar aslida ma’lum bir vaqt oralig’iga emas, balki rivojlanayotgan chip texnologiyasiga asoslangan.

Kompyuterlarning besh avlodi quyida keltirilgan qayta ishlash mexanizmlari orqali o’tadigan elektr toki bilan tavsiflanadi:

• Vakuum naychalari ichidagi birinchi
• Transistorlar ichida ikkinchi
• Uchinchisi integral mikrosxemalar ichida
• Mikroprotsessor chiplari ichida to’rtinchisi
• Beshinchi sun’iy aqlga qodir bo’lgan aqlli qurilmalar namoyish etildi

Kompyuterlarning birinchi avlodi: 1940-1950-yillar: (vakuumli quvurlar va plaginlar)

Birinchi avlod kompyuterlari aslida birinchi umumiy maqsad va haqiqiy raqamli kompyuterlar edi. Ular o’z vaqtida berilgan vazifalar uchun juda sust bo’lgan elektromexanik tizimlarni almashtirish uchun o’z vaqtida kelishdi.

Vazifalardan biri AQSh armiyasi tomonidan artilleriya o’q otish jadvallarini tezkor ravishda hisoblash imkoniyatiga ega bo’lgan mashinalarga ega bo’lish zarurati edi. Mavjudlari deyarli ikki kun davom etdi. Tugallangandan so’ng, yangi mashinalar ushbu jadval ma’lumotlarini bir necha soniyada hisoblab chiqdilar. Yaxshiyamki yoki afsuski, ular 1946 yilda Ikkinchi Jahon urushi tugagandan keyingina mavjud bo’ldi.

Birinchi avlod kompyuterlari kuchaytirish va almashtirish maqsadida vakuumli naychalardan foydalangan. Naychalar muhrlangan shisha lampalardan yasalgan, o’lchamlari lampochkalarning kattaligi. Muhrlangan shisha tokni iplardan metall plitalarga simsiz oqishini ta’minladi. Tizimda hech qanday harakatlanuvchi qismlar bo’lmaganligi sababli, oqim kompyuterga berilgan vazifalarni boshqarish imkoniyatini berish uchun kuchaytirildi. Vakuum naychalari, shuningdek, yoqilganda yoki o’chirilganda yoqish va o’chirish orqali elektronni ishga tushirdi va tugatdi.

Ushbu kompyuterlar minglab rezistorlar va kondensatorlar bilan maqtanishdan tashqari, 17000 dan ortiq vakuumli naychalardan foydalanishi mumkin edi, bu esa butun xonalarni qamrab olgan kompyuterlar demakdir!

Kirish va chiqarish shtamp kartalari, magnit barabanlar, yozuv mashinkalari va shtamp kartalarini o’qish moslamalari yordamida amalga oshirildi. Dastlab, texnik xodimlar kartalari teshiklari bilan qo’lda teshilgan. Keyinchalik bu kompyuterlar yordamida amalga oshirildi.

Birinchi gen tizimlari bilan interfeys plaginlar va mashina tili yordamida amalga oshirildi. Texniklar ko’plab kabellarni elektr plitalariga ulab, elektr zanjirlarini uladilar.

Keyin ular belgilangan shtamp kartalarini ichkariga kiritishdi va minglab vakuumli naychalarning har biri masofa uzoqlashishiga umid qilib soatlab kutishdi. Ular yana protseduradan o’tmasliklari uchun.

Ushbu mashinalar past darajadagi operatsiyalar uchun mo’ljallangan edi va shuning uchun dasturlash faqat 0 va 1 sonli ikkilik raqamlar yordamida amalga oshirildi. Tizimlar bir vaqtning o’zida faqat bitta muammoni hal qilishlari mumkin edi. Assambleya tili va operatsion tizim dasturlari mavjud emas edi.

Bu davrdagi eng ko’zga ko’ringan kompyuterlardan biri ENIAC (Elektron raqamli integral va kompyuter), u Pensilvaniya Universitetining muhandislari Jon V. Mauchli va J. Presper Ekert tomonidan ishlab chiqilgan va qurilgan. Uning yig’ilishini ellik kishilik guruh amalga oshirdi.

Bu avvalgi elektromexanik kompyuterlarga qaraganda 1000 baravar tezroq edi, lekin qayta dasturlash to’g’risida gap ketganda biroz sust edi.

ENIAC ko’pgina narsalar qatorida termo-yadro qurolini, ballistik artilleriya va dvigatelning termal olovini otishni o’rganish va boshqa joylarda ob-havoni taxmin qilish uchun ishlatilgan.

Ushbu tizimlar juda katta hajmga ega va ko’plab elektr energiyasidan foydalangan holda butun xonalarni egallagan. Bu ularni chidab bo’lmas issiqlik hosil qilishiga olib keldi.

Birinchi avlodning mashhur kompyuterlari ro’yxati:

• ENIAC (1946)
• EDSAC (1949)
• EDVAC (1950)
• UNIVAC I (1951)

Hali ham muhandislar Jon V. Mauchli va J. Presper Ekkert tomonidan ishlab chiqarilgan UNIVAC (Universal Automatic Computer) o’sha davrda birinchi bo’lib harbiy maqsadlarda emas, balki tijorat maqsadlarida ishlab chiqarilgan. U alifbo va raqamlarni juda yaxshi boshqargan va AQSh aholini ro’yxatga olish byurosi tomonidan aholining umumiy sonini hisoblash uchun foydalanilgan. Keyinchalik bu ish haqi, yozuvlar, kompaniyalar savdosi va hatto 1952 yilgi prezident saylovlari natijalarini boshqarish uchun ishlatilgan.

ENIACdagi 17000 dan ortiq vakuumli naychalardan farqli o’laroq, UNIVAC men 5000 dan ortiq vakuumli naychalardan foydalanganman. Bundan tashqari, u avvalgisining yarmiga teng edi va 46 donadan ko’proq sotildi.

1-avlod kompyuterlarining xususiyatlari

• O’chirish uchun ishlatilgan vakuumli quvurlar
• Vakuum naychalarida metall chiqaradigan elektron osonlikcha yonib ketdi
• Xotira uchun ishlatilgan magnit barabanlar
• Ulkan, sekin, qimmat va ko’p marta o’zgarmas edi
• Ishlash qimmat edi
• Quvvat och edi
• Ularni noto’g’ri ishlashiga olib keladigan juda ko’p issiqlik hosil qildi
• Bir vaqtning o’zida bitta muammo hal qilindi
• Perforatorlar asosida ishlatilgan yozuv
• Ularning chiqishi bosma nashrlarda ko’rsatilgandir
• Ishlatilgan magnit lentalar
• Ishlatilgan mashina tili
• Birlamchi xotirasi cheklangan edi
• Dasturlash faqat mashina tilida bo’lgan

Kompyuterlarning ikkinchi avlodi: 1950-1960 yillar: (Transistorlar va ommaviy fayllarni taqdim etish)

Bu vakuum naychalari o’rniga tranzistorlardan foydalanadigan kompyuterlar edi. Ko’rinib turgan kichik o’lchamlari, tezligi va arzonligi sababli ular ko’p jihatdan oldingilaridan yaxshiroq edilar.

Transistorlar u yoki bu mikrosxemalarning qurilish bloklari bo’lib, ular yanada ishonchli, energiyani tejaydigan va elektr energiyasini tezroq va yaxshiroq o’tkazishga qodir.

Vakuum naychalari singari, tranzistorlar ham tokni kuchaytirish yoki boshqarish yoki elektr signallarini yoqish va o’chirish uchun ishlatiladigan kalit yoki elektron eshiklardir. Ular yarimo’tkazgichlar deb ataladi, chunki ular tarkibida o’tkazgichlar va izolyatorlar o’rtasida joylashgan elementlar mavjud.

Transistorli yarimo’tkazgichlar 1947 yilda Bell Laboratories-da olimlar Uilyam Shokli, Jon Bardin va Valter Bratteyn tomonidan ixtiro qilingan, ammo 1950 yillarning o’rtalariga qadar yorug’lik kunini ko’rmagan.

Ikkinchi avlod kompyuterlari ma’lumotlarni kiritish va chiqarish protseduralarida o’sishga erishdilar. Dastlab, bu jarayonlar 1-avlod kompyuterlarining so’nggi modellariga o’xshash edi. Ular zerikarli edilar, chunki ular xonadan xonaga zımbala kartalarini olib yuradigan bir nechta xodimlarni jalb qilishdi.

Jarayoni tezlashtirish uchun ommaviy tizim konjektorlashtirildi va amalga oshirildi. Bunda bir nechta ma’lumotlar ishlarini bir nechta zımbalama kartalarida to’plash va ularni juda kichik va arzon tizim yordamida bitta magnit lentalarga boqish kerak edi. IBM-1401 ana shunday kompyuterlardan biri edi. Boshqa tomondan, ishlov berish IBM 7094 kabi yanada kuchli tizim yordamida amalga oshirildi.

Ma’lumotlarni manipulyatsiyasi tugagandan so’ng, fayllar magnit lentaga qaytarildi. Buni samarali bajarish uchun IBM-ning IBM-7094 tizimi va Fortran Monitor System uchun operatsion tizimi ishlatilgan. Bular operatsion tizim dasturlarining xabarchilari edi.

Yana kichikroq tizimdan foydalanib, masalan, IBM-1401, ma’lumotlar chiqish sifatida bir nechta punch kartalarga chop etildi.

Operatsion tizimlarning dasturiy ta’minotini ishlab chiqishdan tashqari, boshqa savdo dasturlar ham “javonlarga” tushmoqda. Buning sababi, cheklovli ikkilikka asoslangan mashina kodidan ramziy va alfasayısal kodlashni to’liq qo’llab-quvvatlaydigan tillarga umumiy yangilanish bo’lishi mumkin. Dasturchilar endi 1964 yilda FORTRAN, COBOL, SNOWBALL va BASIC kabi assambleyerlarda va yuqori darajadagi tillarda yozishlari mumkin edi.

Ikkinchi avlod kompyuterlarining xususiyatlari

• Amaldagi tranzistorlar
• Birinchi avlod tizimlariga qaraganda tezroq va ishonchli
• Biroz kichikroq, arzonroq va tezroq bo’lgan
• Biroz kamroq bo’lsa-da, issiqlik hosil bo’ldi
• Kirish / chiqarish uchun hanuzgacha shtamp kartalari va bosma nashrlarga tayanganmiz
• Ruxsat etilgan yig’ilish va yuqori darajadagi tillar
• Magnit muhitda saqlanadigan ma’lumotlar
• Hali ham qimmatga tushdi
• Kerakli konditsioner
• Assambleya tili va operatsion tizim dasturlari taqdim etildi

Dastlabki asosiy kompyuterlar va superkompyuterlar tranzistorlardan foydalangan ba’zi bir mashinalar edi. Sperry Rand (1960) va IBM-7030 Stretch superkompyuterlari (1961) dan olingan UNIVAC LARC meynfreymi va CDC 6600 meynframmasi (1963) ushbu tizimlarga misol bo’la oldi.

Ikkinchi avlod kompyuterlarining boshqa misollari:

• IBM-7000
• CDC 3000 seriyali
• UNIVAC 1107
• IBM-7094
• MARK III
• Honeywell 400

Uchinchi avlod kompyuterlari: 1960-1970 yillar (integral mikrosxemalar va ko’p dasturlash)

Uchinchi avlod kompyuterlari tranzistorlar o’rniga integral mikrosxema (IC) dan foydalanganlar. Yarimo’tkazgichli IC juda ko’p miqdordagi tranzistorlar, kondansatkichlar, diodlar va rektifikatorlarni bitta germaniya yoki kremniyga joylashtirdi. Keyinchalik ular bosilgan elektron plataning alohida qismlariga bosilgan.

Ushbu kompyuterlarni tatbiq etish ham Mur qonuni (1965) ga muvofiq edi, unda tranzistorlar hajmi shunchalik kichrayayotgani, ularning soni ikki yil ichida har ikki yilda 10 yil davomida yangi mikrosxemalarga to’g’ri kelishi kuzatilgan edi.

U o’n yildan keyin 1975 yilda har besh yilda bir marta o’sib boradigan bu yuqori o’sishni qayta tikladi.

IC tranzistorlar sxemasini loyihalashga kirishgan noqulay protseduralarni hal qilishga intildi. Transistorlardagi kondensatorlar, diodlar va rektifikatorlarning qo’lda o’zaro bog’lanishi ko’p vaqt talab qildi va to’liq ishonchli emas edi.

Texas Instruments-dan Jek Kilbi va Fairchild Corporation-dan Robert Noys, mos ravishda 1958 va 1959 yillarda integral mikrosxemalarning afzalliklarini aniqladilar. Kilbi o’zining germini germaniyga, Noys esa silikon chipiga qurdi.

ICni ishlatadigan birinchi tizimlar IBM 360 bo’lib, u tijorat va ilmiy topshiriqlarni bajarish uchun mushak bilan to’ldirilgan edi.

Narxlarning pasayishi bilan bir qatorda, bitta chipga bir nechta tranzistorlar joylashtirilgandan so’ng, har qanday kompyuterning tezligi va ishlashi juda oshdi. O’zining ixtiro qilinganidan beri IC tezligi har ikki yilda ikki baravar ko’payib, kompyuterlarning hajmini va narxini yanada pasaytirdi.

Bugungi kunda deyarli barcha elektron qurilmalar bosilgan elektron platalarga joylashtirilgan ba’zi bir integral mikrosxemalardan foydalanadilar.

IC sxemasi bir chetga surilib, kompyuterlar bilan o’zaro aloqalar yaxshilandi. Vizual displey birliklari orqali chiqish uchun ko’rsatiladigan ma’lumotlarni kiritish uchun perforatorlarning o’rniga bosma nashrlar, klaviaturalar va yaxshi qo’shimcha qurilmalar ishlatilgan.

Endi kompyuterlar operatsion tizim dasturlaridan kompyuter texnikasi va resurslarini boshqarish uchun foydalangan. Bu tizimlarga bir vaqtning o’zida turli xil dasturlarni ishlashga imkon berdi. Bunga xotira taqsimotini nazorat qiluvchi markazlashtirilgan dasturlar sabab bo’lgan.

Kompyuterlar keng auditoriya uchun kattalik va adolatli xarajatlar tufayli foydalanish imkoniyatiga ega bo’ldi.

Ushbu avlod, shuningdek, “kompyuterlar oilasi” kontseptsiyasini ochdi, bu ishlab chiqaruvchilarni boshqa tizimlarga mos keladigan kompyuter komponentlarini ishlab chiqarishga undadi.

Uchinchi avlod kompyuterlarining xususiyatlari

• Ishlatilgan IClar
• Parallel ishlov berish ishlatilgan
• Biroz kichikroq, arzonroq va tezroq bo’lgan
• Ishlatilgan anakartlar
• Ma’lumotlar klaviatura yordamida kiritilgan
• Chiqarish monitorlarda ingl
• Ishlatilgan operatsion tizimlar, shu bilan ko’p vazifalarni bajarishga ruxsat beradi
• Soddalashtirilgan dasturlash tillari ya’ni ASOSIY

Keyingi avlod meynframlar va superkompyuterlar integral mikrosxemalardan (IC) foydalangan. Ilmiy ma’lumotlar tizimlari Sigma 7 (1966) va IBM-360 (1964) va CDC 8600 superkompyuterlari (1969) ushbu tizimlarga misol bo’ldi.

Uchinchi avlod kompyuterlarining boshqa misollari:

• IBM-360
• Shaxsiy ma’lumotlar protsessori (PDP)
• IBM-370

Kompyuterlarning to’rtinchi avlodi: 1970-yillardan to hozirgi kungacha (Mikroprotsessor, OS va GUI)

Mikroprotsessorning tug’ilishi bir vaqtning o’zida mikrokompyuterning tug’ilishi edi. Shuningdek, Mur qonunini bajarish, 1965 yildan boshlab tranzistorlar va mikrochiplarning ekspansional o’sishini bashorat qilgan edi. Ushbu avlod turli xil qurilmalarni birlashtirishda muhim rol o’ynaydi. 1971 yilda boshlangan 2-avlod kompyuterlari bugungi kunda foydalanilmoqda.

Intel o’zining muhandislari Ted Hoff, Federiko Faggin va Sten Mazor orqali 1971 yil noyabr oyida dunyodagi birinchi yagona mikroprotsessor Intel 4004 ni taqdim etdi. U 2300 tranzistor bilan maqtandi va 1/8 “1/16” ga o’lchandi.

Birinchi avlodda butun xonani to’ldirgan narsa endi kaftga o’rnatilishi mumkin edi.

O’z-o’zidan yangi mikrochip 1946 yildan beri ENIAC kompyuteri kabi kuchli edi. Shuningdek, u kompyuterni zaryadlovchi funktsiyalarning ko’pini birlashtirdi, markaziy protsessor, xotira, kirish va chiqishni boshqarish vositalari.

Tez orada ishlab chiqaruvchilar ushbu mikrochiplarni yangi kompyuterlariga qo’shishni boshladilar.

1973 yilda PARC-dan Xerox Alto kompyuteri jimgina chiqarildi. Bu haqiqiy shaxsiy kompyuter bo’lib, uning ichida birinchi bo’lib chekilgan port, sichqoncha va bit-xaritalangan grafik foydalanuvchi interfeysi mavjud edi.

Oxirgi xususiyat Apple kompyuterlarini turlaridan birini yaratishga undash edi. Xerox Alto Texas Instruments kompaniyasining 16bitli TI SN74S181N ALU chipi bilan jihozlangan.

Xerox Alto tomonidan da’vogar bo’lgan jiddiy xodimlar 1974 yilda Intel 8808 nomli umumiy maqsadli 8 bitli mikroprotsessorni ishlab chiqqandan so’ng boshladilar. U qidirib topdi va maslahatchi Gari Kildalldan yangi chaqalog’i uchun operatsion tizim yozishni so’radi. Bu mikrokompyuterlarni boshqarish dasturi (CPM) deb nomlanuvchi diskka asoslangan operatsion tizim dasturiga olib keldi.

1981 yilda International Business Machine 4004 protsessor bilan ishlaydigan uy uchun o’zining birinchi kompyuterini taqdim etdi. Bu shaxsiy kompyuter uchun kompyuter bilan IBM PC deb nomlangan. Ular Sietl Kompyuter Mahsulotidan Disk Operatsion Tizimini sotib olgan va IBMning yangi kompyuterlari bilan tarqatgan Bill Geyts bilan hamkorlik qildilar.

IBM PC arxitekturasi boshqa kompyuter ishlab chiqaruvchilari taqlid qilgan de-fakto bozor standart modeliga aylandi.

Apple kompaniyasi Stiv ishi ostida 1984 yilda Xerox PARC-dan o’rgangan interfeys g’oyasidan foydalangan holda yaxshilangan GUI (Grafikli interfeys interfeysi) bilan Apple Macintosh kompyuterini chiqarganda dasturiy ta’minot o’yinini o’zgartirdi.

Shuni esda tutingki, Mikrokompyuterlarni boshqarish dasturi va Diskdagi operatsion tizim buyruq satriga asoslangan operatsion tizim bo’lib, foydalanuvchi klaviatura yordamida kompyuter bilan interfeys o’rnatadi.

Apple GUI muvaffaqiyatidan so’ng, Microsoft ham Windows-ning qobiq versiyasini 1985 yildagi DOS versiyasiga qo’shib qo’ydi. Windows keyingi 10 yil ichida Windows 95 sifatida qayta tiklanmaguncha shunday ishlatilgan. Bu hamma bilan to’liq ishlaydigan operatsion tizim dasturiy ta’minoti edi. to’g’ri kommunal xizmatlar.

Dasturiy ta’minot odatiy tusga kirgan va korporatsiyalar buning uchun pul olishni boshlagan bo’lsa, 1991 yilda dasturchilarning yangi harakati Linuxni boshladi. Linux Torvalds boshchiligida ular Linux deb nomlangan bepul ochiq kodli operatsion tizim loyihasini ishlab chiqdilar.

Linuxdan tashqari, boshqa ochiq kodli operatsion tizimlar va bepul dasturiy ta’minot ofis, tarmoq va uy kompyuterlari uchun tarqatildi.

Ochiq manbali va bepul dasturiy ta’minotga misollar:

• Ubuntu OS
• Mozilla Firefox brauzeri
• Ofisni oching
• MySQL
• VLC media pleer

1980 va 2000 yillarda shaxsiy kompyuterlar va ayniqsa, ish stoli odatiy holga aylandi. Ular arzon va ofislarga, maktablarga va uylarga o’rnatildi. Ushbu kompyuterlarda ishlaydigan dasturlar ham ozgina pul evaziga yoki bepul foydalanish imkoniyatiga ega bo’ldi.

Mashhur shaxsiy kompyuter toifalariga misollar:

• Ish stollari
• Hammasi bitta
• Noutbuklar
• Ish stantsiyalari
• Nettops
• Tabletkalar
• Smartfonlar

Ko’p o’tmay, mikroprotsessorlar statsionar kompyuterlar zaxirasidan korxonalar va uylardagi boshqa platformalarga ko’chib o’tdilar. Birinchidan, noutbuk, so’ngra planshetlar va smartfonlar, konsollar, o’rnatilgan tizimlar va smart-kartalar. Ushbu qurilmalar harakat paytida Internetdan foydalanishga bo’lgan ehtiyojni oshirdi.

Tez orada mobil hisoblash moslamasining tarqalishi ish stoli ustunligiga qarshi kurashdi. ComScore-ning Mobile-ning 2017 yil mart oyidagi ehtiyojlar iyerarxiyasi ma’lumotlariga ko’ra, mobil telefonlar butun dunyo bo’ylab raqamli daqiqalarning 60 foizini tashkil qildi.

4-avlod kompyuterlarining xususiyatlari

• Minglab tranzistorlarni o’z ichiga olgan CPU ishlatilgan
• Juda kichikroq edi va ish stoliga, tizzalariga va kaftlariga o’rnatildi
• Sichqoncha ishlatilgan
• Tarmoqlarda ishlatilgan
• Arzon edi
• GUI bor edi
• Juda tez edi
• 19 milliarddan ortiq tranzistorlarni yuqori darajadagi mikroprotsessorlarda ro’yxatdan o’tkazing (Intel 4004 da 2300 bilan taqqoslang)

Asosiy va superkompyuterlarning to’rtinchi avlodi kuchli tizimlarga aylandi:

• IBM z9 (2005), z10 (2008) va z13 (2015) meynframlarning namunalari.
• Cray 1 (1975), Fugitsu K (2011), Titan (2013), Sunway TaihuLight (2016) superkompyuterlarning namunalari.

Kompyuterlarning beshinchi avlodi: hozirgi va kelajak

Beshinchi avlod hisoblashlari oldingi kompyuter avlodlarida erishilgan texnologik yutuqlar asosida qurilgan. Bu 4-sanoat inqilobining sarlavhasi (4IR) uchun mo’ljallangan.

Ushbu dastur inson aqlini ishga solish va raqamli asrning boshidan buyon to’plangan katta ma’lumotlardan foydalanish orqali odamlar va mashinalarning o’zaro ta’sirini yaxshilashga mo’ljallangan.

U kiber-fizik tizim sifatida qaraladi va sun’iy intellekt (AI) va mashinada o’rganish (ML) nazariyasi, kontseptsiyasi va amalga oshirilishidan kelib chiqadi. AI va ML bir xil bo’lmasligi mumkin, lekin odamlar, boshqa kompyuterlar, atrof-muhit va dasturlar bilan o’zaro aloqada bo’lish uchun yetarli darajada aqlli bo’lgan asboblar va dasturlarni ishlab chiqish fanlari ma’nosini anglatadi.

Hisoblash moslamalarining ko’payishi, ular tajriba va atrof-muhitga asoslangan holda o’z-o’zini o’rganish, javob berish va o’zaro ta’sir qilishlari mumkin bo’lgan, ehtimol turli xil yo’llar bilan, narsalar “Internet” (IoT) tushunchasiga ham turtki berdi.

O’zining eng yuqori cho’qqisida va to’g’ri algoritmlar yordamida kompyuterlar, ehtimol, odamlar ham o’rganishi mumkin bo’lgan yuqori darajadagi chuqur o’rganishni namoyish etadi va qayta ishlaydi.

Ko’pgina sun’iy intellekt loyihalari allaqachon amalga oshirilmoqda, boshqalari esa rivojlanish bosqichida. AIni tezlashtirish bo’yicha kashshoflarga Google, Amazon, Microsoft, Apple, Facebook va Tesla kiradi.

Dastlabki tadbiqotlar endi uydagi ishlarni avtomatlashtirish va birlashtirishga mo’ljallangan aqlli uy qurilmalarida ko’rinadi, lekin audio / vizual qurilmalar va yo’llarni bezab turgan o’z-o’zini boshqarish mashinalari.

AIda katta maqsadlar quyidagilarni o’z ichiga oladi:

• Tabiiy tilni tushunish
• Inson nutqini tanib oling
• Dunyoni uch o’lchovli nuqtai nazardan ko’ring
• Interfaol o’yinlarni o’ynang
• Tibbiy va boshqa murakkab sohalarda mutaxassislarning takliflarini amalga oshirish
• Evristik tasniflash tahlilini mashq qiling
• Neyron tarmoqlarini amalga oshirish

AIni amalga oshirishga yo’naltirilgan boshqa yo’nalishlar quyidagilar:

• Kvant hisoblash
• Parallel ishlov berish

Amaldagi sun’iy intellekt loyihalari:

• Virtual shaxsiy yordamchilar, masalan. Siri, Google Now va Braina.
• Aqlli mashinalar, masalan. Teslaning avtopilot mashinalari va Google-ning o’zini o’zi boshqaradigan mashinalari.
• Wordsmith kabi yangiliklar yaratish vositalari Yahoo va Fox tomonidan yangiliklar parchalarini yaratish uchun ishlatiladi.
• Saratonni aniqlash uchun kompyuter yordamida tashxis qo’yish.

Ushbu maqola aniq va muallifning eng yaxshi bilimlariga mos keladi. Tarkib faqat axborot yoki ko’ngilochar maqsadlar uchun mo’ljallangan va biznes, moliyaviy, yuridik yoki texnik masalalarda shaxsiy maslahat yoki professional maslahat o’rnini bosmaydi.

Kompüterin əsas xarakteristikaları

Kompüterlərin ilbəil gücləndiyini və onların məhsuldarlığının (hesablama gücünün) yüksəldiyini, yəqin ki, bilirsiniz. Bu yüksəliş, ilk növbədə, kompüter sistemini təşkil edən əsas qurğuların göstəricilərindən asılı olur. Bu qurğuların məhsuldarlığı yüksəldikcə kompüterin ümumi məhsuldarlığı da artır.
Kompüterin başlıca hissəsi mәrkәzi prosessor və ya, sadəcə, prosessordur və onun sürəti kompüterin məhsuldarlığına təsir edən əsas amildir. Tarixən prosessorun sürəti olaraq bir saniyәdә yerinә yetirilәn әmәliyyatların sayı götürülüb. Belə qiymətləndirmə müxtəlif əməliyyatların icrası üçün təxminən eyni zaman tələb olunması, kompüterin isə eynitipli məsələlərlə işləməsi təsəvvürünə əsaslanıb. Çağdaş kompüterlərdə isə bu belə deyil. Mürəkkəbliliyi müxtəlif olan komandaların yerinə yetirilmə sürəti bir-birindən onlarca dəfə fərqlənə bilər. Bununla belə, proqramların işləmə sürəti təkcə prosessora görə deyil, kompüter sisteminin başqa komponentlərinə (məsələn, videosistemin məhsuldarlığına) görə də müəyyən olunur.
Bundan başqa, müasir kompüterlər bəzi əməliyyatları (o cümlədən ayrı-ayrı komandaları) paralel (yəni eyni anda) yerinə yetirə bilir.
Əgər kompüterin prosessoru indiki sürətlə deyil, insanın hesablama sürəti ilə işləsə idi: siqnal klaviaturadan prosessora 10 ilə çatardı;
siçanın göstəricisinin ekranın bir küncündən o birinə yerini dəyişmək üçün 1000 il lazım gələrdi.
Prosessorun istənilən komandanı icra etməsini elementar əməliyyatlar ardıcıllığının yerinə yetirilməsi kimi təsəvvür etmək olar. Prosessorun durumunu dəyişən hər bir elementar əməliyyata müəyyən zaman – bir takt tələb olunur. Komandaların əksəriyyəti bir neçə takta yerinə yetirilir. Prosessorun taktlarının tezliyi (takt tezliyi) kənardan xüsusi generator tərəfindən təyin olunur.
Əgər iki prosessor bir-birindən yalnız takt tezliklərinə görə fərqlənirsə, onda verilənləri emaletmə sürətləri onların takt tezlikləri ilə düz mütənasibdir. Ona görə də prosessorun takt tezliyini onun məhsuldarlığının başlıca göstəricisi kimi istifadə etmək olar.
Tezliyi ölçmək üçün fiziki vahid 1 Hers qəbul olunub. Artıq ilk fərdi kompüterlərdə taktların sayı saniyədə bir neçə milyona bərabər olduğundan takt tezliyinin standart ölçü vahidi olaraq 1 meqahers (saniyədə milyon takt) götürüldü. Bugünkü fərdi kompüterlərin takt tezliyi isə giqaherslә (saniyədə milyard takt) ölçülür.
Prosessorun takt tezliyi ümumilikdə kompüter sisteminin məhsuldarlığının yeganə göstəricisi deyil. Eyni takt tezliyinə malik prosessorların məhsuldarlığı müxtəlif ola bilər. Bundan başqa, kompüterin məhsuldarlığı yalnız prosessordan asılı deyil. Başqa komponentlər verilənləri prosessora onun emal etdiyi sürətlə çatdıra bilmirsə, prosessor «boş dayana» bilər. Nəticədə sistemin ümumi məhsuldarlığı aşağı düşər. Mərkəzi prosessorun bilavasitə hesablama işlərini görən hissəsi onun nüvәsi adlanır. İlk prosessorlarda bir nüvə olurdu, ancaq müasir prosessorlarda onların sayı iki və ya daha çox olur. Bir neçə nüvənin olması bir neçə məsələni (proqramı) paralel yerinə yetirməyə imkan verir ki, bu da kompüterin sürətini önəmli dərəcədə artırır. Başqa sözlə, mərkəzi prosessorun nüvələrinin sayı nə qədər çox olarsa, onun məhsuldarlığı da yüksək olar.
Kompüter işləyərkən prosessor və operativ yaddaş arasında aramsız olaraq verilənlərin mübadiləsi gedir. Bu mübadilənin sürəti kompüter sisteminin məhsuldarlığının mühüm göstəricisidir. O, həm yaddaş mikrosxemlərinin parametrlərindən, həm də bütövlükdə kompüter sisteminin özəlliklərindən asılı olur. Adətən, prosessoru və yaddaşı birləşdirən şinin (verilənlərin ötürülməsi üçün nəzərdə tutulmuş elektrik keçiriciləri) tezliyi prosessorun işləmə tezliyindən bir neçə dəfə az olur ki, bu da prosessorun işində gecikmələrə səbəb ola bilir. Bu gecikmələrin təsirini azaltmaq üçün prosessor xüsusi yaddaşla – keş-yaddaşla təchiz olunur. Prosessorun mikrosxeminə yerləşdirilən və tutumu o qədər də böyük olmayan keş-yaddaş onun tezliyində işləyir. Operativ yaddaşdan oxuma-yazma zamanı verilənlərin kopiyası keş-yaddaşa yazılır. Prosessor həmin verilənlərə yenidən müraciət etdikdə onlar birbaşa keş-yaddaşdan götürülür. Bu da qeyd olunan gecikmələri aradan qaldırır. Kompüterin prosessorunun və operativ yaddaşının sürət göstəriciləri hesablama məsələlərinin sürətlə aparılmasında mühüm rol oynayır. Ancaq, bildiyiniz kimi, bu gün fərdi kompüterlərin istifadə olunduğu sahələr təkcə hesablama məsələləri ilə məhdudlaşmır. Ona görə də kompüter sisteminin məhsuldarlığına başqa faktorlar da təsir göstərir:
— operativ yaddaşın həcmi
— xarici yaddaşın həcmi
— videosistemin məhsuldarlığı Kompüterin sürətinə təsir edən amillərdən biri də onun operativ yaddaşının (RAM) hәcmidir. Müasir kompüterlər çoxtapşırıqlı rejimdә işləyir. Eyni anda çalışan hər bir məsələ (proqram) üçün əməliyyat sistemi operativ yaddaşda ayrıca sahə ayırır. Bütün məsələlərin tələb etdiyi yaddaşın ümumi həcmi mövcud operativ yaddaşın tutumundan çox olarsa, əməliyyat sistemi əlavə yaddaşı sərt diskdə formalaşdırır. Ancaq operativ yaddaşla müqayisədə sərt diskə müraciət sürəti yavaş olduğundan bu, bütün kompüter sisteminin sürətini aşağı salır. Kompüterə əlavə operativ yaddaş modullarının artırılması belə əməliyyatların zəruriliyini azaldır və bütövlükdə sistemin sürətini yüksəldir. Kompüterin başlıca xarakteristikalarından biri də onun sәrt diskinin tutumudur. Proqramların və verilənlərin uzun müddətə saxlanması üçün nəzərdə tutulmuş bu disklərin tutumu yetərli olmadıqda daha böyük tutumu olan disklərə ehtiyac yaranır. Kompüterdə iş zamanı daim monitorun ekranına baxmaq lazım gəldiyindən monitor – videoadapter birləşməsinin düzgün seçimi çox önəmlidir. Burada başlıca göstərici bir saniyәdәki kadrların sayıdır. Bu tezlik bir saniyədə 70 kadrdan az olduqda insanın gözü (və ya beyni) ekranda görüntünün titrəməsini hiss edir ki, bu da tez yorğunluğa səbəb olur. Kompüterlərin yuxarıda göstərilən və digər parametrlərini təsvir etmək üçün xüsusi yazılışdan istifadə olunur. Latın hərfləri və rəqəmlərin «qarışığından» ibarət olan və parametrləri bir-birindən vergüllə və ya “\” simvolu ilə ayrılan belə yazılışlarla kompüter alan hər kəs rastlaşır. Məsələn, verilmiş noutbuk nümunəsində ilk olaraq prosessorun modeli (Intel Core i3-3217U) və onun takt tezliyi (1,7 GHz) göstərilib. Sonra operativ yaddaşın tutumu və modeli (4GB DDR3L), ardınca isə sərt diskin tutumu (500 GB HDD) verilib.
Kompüterlərin aparat təminatının inkişafı çox böyük sürətlə gedir. Onların orta xarakteristikaları ilbəil dəyişir. 2015-ci ildə fərdi kompüterlərin prosessorlarının takt tezliyi 4 GHs təşkil edir. Ümumi təyinatlı kompüterlərin operativ yaddaşının həcmi artıq bir neçə giqabayt olur. Mürəkkəb məsələlərin həlli üçün nəzərdə tutulmuş xüsusi kompüterlərdə isə bu göstərici 16 giqabayta çatır. Sərt diskin tutumu isə 500 GB-dan başlayır.

Müəllif: Mahmudzadə Ramin Əli Nazim oğlu, Sadıqov İsmayıl Calal oğlu,İsayeva Naidə Rizvan qızı
Mənbə:İnformatika Ümumtәhsil mәktәblәrinin 9-cu sinfi üçün dәrslik

• Teqlər:
• Kompüter
• , kompüter terminləri
• , kompüterdən istifadə
• , notebook
• , kompüterin hissələri
• , Kompüterin arxitekturası

Related posts:

1. Azrbaycan dili fnnindn 5-ci sinif üzr drs nümunsi
2. Marketinq kitablari
3. Azerbaycan tarixi 7 cild
4. Ermənistanda erməniləşdirmə siyasəti