Freydin dini baxışları

Şifahi mərhələdə körpənin əsas qarşılıqlı əlaqəsi ağızdan baş verir, buna görə kök atma və əmmə refleksi xüsusilə vacibdir. Ağız yemək üçün vacibdir və körpə dadmaq və əmmək kimi xoşagəlməz fəaliyyətlər vasitəsilə oral stimullaşdırmadan zövq alır.

Freydin dini baxışları

Tural İsmayılov

Bəzi hallarda mövqelər fərqli olsa da, istər ədəbiyyat, istərsə də fəlsəfənin əsrlərdir bir nöqtədə hər zaman eyni olduğu görünür. Bu məsələ əksiliklərin real görünüşü ilə izah olunur.

Dünyada gecə varsa, gündüz də olmalıdır. Xeyir varsa, şər də labüddür. Ruzveltin məşhur tribuna nitqində də belə idi. O deyirdi ki, dünyada dostlar hamı üçün sərfəlidir. Çoxlu dostu olan insan tənhalıq hissindən birdəfəlik azad olmuş fərd, çoxlu dostu olan dövlət isə sakinlərinə rifahı yaşadaraq tarixə adını yazdırandır.

Amma dost varsa, düşmən də var axı. Çe Gevara bunu öz xatirələrində izah edir. Həyatı anlamlı edən şeylər sadəcə yaxşı olanlar deyil. Və kim bilir ki, yaxşı dediyimiz elə hər şey də yaxşının özüdür?

Freydin “yamanlıq yaxşılıqdan da yaxşı ola bilər” fəlsəfəsiylə eyni mövqeni bölüşürdü Çe. Həyatın mahiyyətinə aktiv bir lokomotiv kimi yanaşırıqsa, onda şübhəsiz, gördüyümüz hər bir hal və situasyanın mütləq bir qarşılığı olmalıdır. Sosial psixologiyada əksiliklər və ziddiyətlərin varlığı real həyatın özü, diqtəsi kimi qəbul olunur. Eksperimental tibbin və texnoloji eranın bizə verdiyi sübutlarla da bunu daha aydın görürük. Məsələn, ilanın zəhərini neytrallaşdırmaq üçün vaksinasiya ediləcək məmulatlar elə ilanlardan alınır. Və yaxud da torpaqdakı məhsuldarlığı artırmaq üçün gübrə kimi ən keyfiyyətli olan mal-qaranın peyini hesab olunur. Bütöv təbiətin vahid orqanizmi hərəki fəallığını ikiliklərin yox, ziddiyətlərin fövqündə qurur. Heyvan təbiətdən həzm etdiyini, təbiətə ifraz edir, aldığını bir növ istehsal edərək, məhsuldarlığı artırır. Demək ki, həyatda daha maraqlı yaşamaq üçün də biz ətrafımızda olan əyrilikləri təbii hesab etməliyik.

Yaşamın və yaşamaq instinktinin ən ağır tərəfi ölüm sayılır. Lakin hamı ölməsəydi, bu dünyanın real təbii imkanları bir yana, qlobal mənəvi mövcudluğu sual altında qalardı. Deməli, biz idealistlərin dediyi kimi, Adəm babamıza təşəkkür etməliyik ki, o, ağaca toxunub. Sadəcə bu kontur-arqumentsiz yeganə reallığı dərk etməkdə çətinlik çəkməməliyik. Dünyada ölüm lazımlıdır. İnsan öz atasını itirəndə üzülür, heç kim yaxınının canına bir şey olmağını istəməz. Amma bir şey də var ki, bu nə qədər acı və çətin olsa da, həyatın əksi ölümdür. Ölümün öz mövcudluğunu qorumağı, həyatda ziddiyətlərin qarşıdurmasının davam etməsi bu üz-üzə qalmalar sonunda bəşərin ayaqda qalmağına səbəb olur. Əslində bu misalları çəkməmin səbəbi pis və daha ağrılı görünən hadisələri fəlsəfi mənalandırmaq yox, reallığı daha doğru dərk etmənin daha az incidə biləcəyini göstərmək istəməyimdir.

Valideynlərimin ölümünü, hətta günü sabah belə baş verəcəyi təqdirdə, üsyanla qarşılasam da, bunun olmamağını da istəmərəm. Darvinistlərin “təkamülün davamı həm də yox olmadır” tezisini gələcəyin mövcudluğu üçün əsas şüar sayıram. Bunun üzərinə uzun illər insanlar varlıq və yoxluq kimi fəlsəfi qovğalara daha çox baxış ayırsa da, qaranlıq və işıq məsələsində böyük haqsızlıqlar etdilər. Məncə, fəlsəfənin ədəbiyyat, tarix və digər bütün ictimai elmlərə peşkəş çəkdiyi yeganə şey düşüncə idi. Dekart “yaratmaq düşüncədən hasil olur”, deyirdi. Düşünmək yaratmağın səbəbidir. Ədəbiyyatda da düşünməsən, hisslərlə şeir yaza bilsən də, həm tarix boyu, həm də günümüzdə daha çağdaş hesab olunan şairlər, həm düşünən, həm də hiss edən şairlərdir.

Aydınlanma zülmətin yoxluğu sayılır. Ya da zülmət pisdir, çünki qara özü neqativdir. İşıq əsasdır, çünki işıq yaşamaqdır. Öləndə qara bağlayarlar, amma ölüm aydınlıqda da baş verir. Dino Busattinin hamımızın sevimlisinə çevrilmiş məşhur “Tatar Çölü” əsərində biz mənzərənin daha pis variantını görürük. Aydınlıq aramaq, qala divarlarından, zülmətdən çıxmaq işığa can atma kimi təlqin olunur. Elə bizim məişət dialektimizdə də “qara qəlbli”, “qaraqabaq adamlar” ifadələri geniş yayılıb. Amma bir də üzümüzü güldürən, ümidin özünü təmsil edən “işıqlı adamlar”, “aydın insanlar” anlayışlarımız var. Əslində mən nə Vitqenşteyn kimi hansısa anlayışların, sözlərin dəyişdirilməsini və yenidən mənalandırmasını irəli sürmək istəyirəm, nə də artıq fikri genotipi yaşadan klişelərin dəyişdirilməsinin tərəfdarıyam.

Yaradıcılıqda və publisistikada da bu fəlsəfi düşünməyi bacaran və bacarmayan insanlar timsalında çoxdan birincilərin məğlubiyyəti ilə başa çatıb. Sadəcə bəzi adi və asan işlənən sözlərin yanlış dəyərləndirilməsini və günümüzə qədər də belə anlaşılmasını fəlsəfi təfəkkürün “şikəst” qaldığı dövrlərin məhsulu saymağı daha uyğun hesab edirəm.

Qədim dövrdə yırtıcılıar kromonyanlara qaranlıq düşən kimi hücum edirdi, indi də qaranlıq olanda insanın qabağına əli bıçaqlı cibgirlər çıxır. Antik çağda vəhşi heyvanların hücumundan qorunmaq üçün qəbilə gecələr mağaralara yığışardı, indi də ailələr gecəni bütöv, bir arada keçirirlər. Düzdür, bəzən belə yanlış təsəvvür formalaşır ki, guya bizdə gecə həyatı qadın üçün təhdiddir. Amma bu yaxınlarda türk aktrisalardan biri qızı ilə gecə gəzintisinə çıxdığı zaman Parisdə hücuma məruz qalmışdı. Cinayətlər həmişə baş verir, amma qaranlığın estetik qatı o qədər boğucudur ki, avtomatik şüuraltı olaraq beyinimizdə gecə caniliyin prototipi kimi canlanır. Elm bunu isbatlarla bizə göstərir. Yunq yazırdı ki, qaranlığın mənfi yüklü olmağı onun öz təzahürünün nəticəsidir.

Genetik kodların da bütün təkamül boyunca anti qaranlıq çalar alması ilə bu vəziyyət daha dəhşətli bir hal aldı. Sinqapurlu psixoanalitiklər təcrübə aparıblar. Onlar həyatlarında acılar yaşayan insanları bir araya toplayır və təxminən 10 nəfər insan üzərində test həyata keçirir. Aralarında təcavüzə məruz qalan qadın, əlləri kəsilən qoca, evindən oğurluq edən soyğunçular tərəfindən güllə ilə sifəti deformasiyaya nəruz qalan və sair insanların olduğu pasiyentlərin başına gələn hadisələrin əksətiyyəti günorta çağı baş versə də, onlarda qaranlıq və işıq üzərinə verdikləri reaksiyalarda qəribə bir fərq ortaya çıxdı. Bu adamların çoxu günün günorta çağı bu hadisələri yaşasa da, gecəni daha hürküdücü hesab etmiş və bu aparılan test bir nəticəni ortaya çıxarmışdı: İnsanın şüuri varlığı qaranlığa qarşı həssasdır və bunu dəyişmək artıq çox çətindir.

Helen Keller hesab edirdi ki, kölgə insanın öz daxilinin aynası kimidir. Və insanın ən səmimi anı öz kölgəsiylə dialoqudur. Bütün gecə və qaranlıq isə kölgələrin külliyatı sayılırdı. Kellerə görə üzünü günəşə çevirən insan öz kölgəsini görə bilmədiyi üçün, daimi günəşə sığınmaq səmimiyyətin məhvidir. Kellerin fikirlərini inkar edən fikir adamı Robert Adlen isə əksinə qaranlığı işığın düşməni sayaraq, üstünlüyü işığa vermişdi. Adlenin məşhur “dünyadakı bütün qaranlıqlar tək bir şam işığını da söndürə bilməz” fikiri sonralar sol dərgilərin manşet sloqanı oldu. Höte isə hesab edir ki, işıq zülmətdən törəyir. Bunun bənzərini hind vedalarında görə bilərik. Göte ən güclü kölgəni harada ışıq çoxdursa, orada arayırdı. Ona görə qaranlıq daha güclü təsir etmə mexanizminə malikdir. Qaranlıq həm də insanın özünə qapanmasıdır.

İllər sonra məşhur rok qruplar konsertlərində minlərlə insanı “qaranlıq aydınlığın məhvi yox, işığın doğanıdır” cümləsiylə salamlayırdı. Qaranlığın ən estetik duyumunu Albert Kamyu verir. Kamyunun fəlsəfəsində qaranlıq yoxluğun siması sayılır. Yoxluq varlığın təkan vericisi sayıldığı kimi, qaranlıq da işığın yaradıcısıdır. Qaranlığı işıqdan daha qüdrətli hesab edən Kamyu işığın kövrək və tez keçici olduğunu söyləyir, qaranlığı tək və yeganə aydınlıq yolu sayırdı. “Əgər dünya açıq-aydın olsaydı, sənət olmazdı.” Kamyunun bu fikirləri öz zamanı üçün alternativ kimi göründüyü üçün o qədər də ciddiyə alınmamışdı. Uzun illər sonra bunun üzərinə baş sındıran modern fəlsəfə məktəbi Kamyunun ideyalarını təsdiqlədi. Qaranlığı yeganə həqiqət hesab edən çağdaş yapon fəlsəfi irsi indi də bu xətt üzrə inkişaf edir. Türk solunun hədsiz piarını apardığı Nazim Hikmət tam əksinə qaranlığı çox adi izah etmiş, fəlsəfədən uzaq yaradıcılığın ardıcılları isə onun məşhur “mən yanmazsam, sən yanmazsan, necə çıxar qaranlıqlar aydınlığa” fikirini populyarlaşdırmışdı. Turan Dursun Nazim Hikmətin əksinə qaranlığı daha saf bir anlayış kimi xarakterizə edirdi. Hətta nə qədər sevməsəm də, yaradıcılığının daha az hazırlıqlı oxuculara ünvanlandığını düşündüyüm Paulo Koelyo qaranlığı daha yaxşı tərifləndirir. “Ən qaranlıq an şəfəq çağından öncəkidir” fikiri fəlsəfənin gəldiyi qənaətin bir növ təkrarıdır. De Laklosa görə insan gecələr daha təmiz qəlbli və açıq ürəkli olur. O bunu sosiallaşma ilə izah edir. Günortalar daha çox insanla ünsiyyətdə olan insan, beş ünsiyyətdən birində mütləq yalan danışır. Gecə isə onun yalan danışma lyuksu olmur. Çünki o yalnız özünü görür. Bu qənaətini möhkəmləndirən De Laklos yazır: “Canım qaranlıq! Ən utancaq aşiqin də dilini açır.”

Təssüf ki, hardasa hər bir məsələ ilə bağlı dünya fikir xəzinəsinə və elm tarixinə incilər verən antik fəlsəfənin də bu məsələ üzərinə o qədər çox qatqısı olmamışdır. Aristotel işığı təbiətin harmoniyası hesab edirdi. Platon isə dövlətlə bağlı məşhur çıxışlarında ötəri olaraq bu mövzuya toxunur. Onun tələbələri ilə dialoqlarında maraqlı bir hissə var. Platon söyləyirdi ki, qaranlıqdan qorxan bir uşaq bağışlanmalıdır. Qaranlıqdan qorxma irsi bir adətdir. Ən böyük tragediya aydınlanan adamların aydınlıqdan qorxmağıdır. İnsan aydınlıqdan yox, qaranlığın dərininə vararaq aydınlanmalıdır, amma ikinci yol daha çətin və məşəqqətli olduğu üçün seçilmədi heç.

Qaranlığı ən gözəl izah edən Şərq fəlsəfəsi, konkret Çin fəlsəfəsidir. Konfutsi qaranlığı reallığın hamisi sayırdı. Konfutsiçilikdə işıq qaranlığın əksi yox, özü sayılırdı. İşıq özlüyündə heç nə ifadə etmir, o sadəcə qaranlıqları aydınlatmaq üçün vasitədir. Məna və məğz qaranlığın batinində gizlidir. Şərqin qaranlıq və işıq vəhdətinə bəxş etdiyi töhfə “İn-Yan” dixotomiyasıdır. Etimologiyada “İn” bir təpənin kölgəli və qaranlıq quzey tərəfini, “Yan” isə günəşli və işıq saçan güney tərəfini göstərir. “İn” ölüm, məhv olma, zülmət, qaranlıq, su, hava, qadın ilə bəzən simvolizə edilirdi. “Yan” isə aktivlik, dəyişim, hərəkət, yaşam, torpaq, kişi ilə simvollanmışdır.

İn və Yan birlikdə “dao” əmələ gətirir. Fəlsəfi lüğətlərdə “dao” yol kimi izah olunur. İn və Yan həqiqətə çatmanın yoludur. Daosizmə görə də günəş od, ay isə su ünsürünə paraleldir. Reallıqda və elmin sərhədlərində atəş və su bir-birinə zidd olsa da, fəlsəfəyə görə atəş olmazsa su buz olar və heç kimə yararı toxunmaz. Deməli, elmin özünün irəli sürdüyü bu sadə həqiqəti fəlsəfə mənalandıraraq insanlara ötürür. Hər şeyin bir-biriylə əks qütbdə dayanmağı əslində harmoniyadır. Neodarvinizmdə bu daha da inkişaf etdirilir və qütblər yaşamaq uğrunda mübarizədə əsas qaynaq sayılır, halbuki Çarlz Darvin özü bu məsələyə klassik təkamülçülükdə o qədər diqqət ayırmamışdı. Dao rəngkarlığında qara və ağ rənglərin anlamı da beləcə izah edilir. Heç bir şeydə tam ağlıq yoxdur, heç bir qaranlıq ağdan məhrum deyil. Əgər ağ yaxşılığın, qara isə pisliyin rəngidirsə, hər ikisindən arınmış və bütöv bir qütbü təmsil edən heç bir canlı yoxdur.

Ekzoterik təlimlərdə məsələ bir az başqa cürdür. Məsələn, onlar qara ilə ağ arasında incə bir boz xəttin olduğunu irəli sürür, İn və Yan arasına üçüncü bir element əlavə edirdi. Hesab olunurdu ki, ziddliklərdə bir tərəfdən digərinə keçid məhz bu boz xətt ilə mümkündür. İn və Yan bir biriləri olmadan var ola bilməzlər. Biri daralanda, digəri genişlənər. Biri boyüyəndə, digəri kiçilər. Sonralar Oşo kimi dərvişanəliklə adını fəlsəfəyə zorakı saldıran ruh adamları da İn və Yanı birliyin və bütünləşmənin iki zidd, amma bərabər qolu sayır.

Ölüm üzərinə baxışların sarıslması da bu yanaşmalardan ortaya çıxdı. Tutaq ki, naturalizmdə və dində ölümün qaranlıq və işıq olmağına şübhə var idisə, radikal materialistlər ölümü bir mənalı olaraq işığın yox olmağı kimi qiymətləndirirdi. Din və naturalizmin özü də bir-biriylə tam əks olsa da, müxtəlif formalarda izah edir ki, ölüm qaranlıq deyil. Dində insan ruhu ya işığa, ya qaranlıq oduna düşəcək ikən, naturalizmdə ölümdən sonra konkret bir aydınlıq var. Çünki insan təbiətin özünə dönür. Onun fiziki çürüməsi torpaqla birlikdə yenidən müxtəlif formalarda təbiətdə can alır. Ölümdən qorxmaq üçün heç bir səbəb yoxdur, amma ölümdən qorxmağa da təbii yanaşmaq lazımdır. Samuel Bekketə görə həyatdan bezərək intihar edən insanlara görə yerin işığı qaranlığı təmsil etdiyi üçün, onlar qaranlığın aydınlığına, qara torpağa qovuşmaq istəyirlər. Düzdür, zülmətin özünün mahiyyəti ilə bağlı bir çox araşdırmalar və fəlsəfi məktəblər olsa da, bu məsələdə qaranlığı anlatmağa çalışan bəzi digər sahələrin nümayəndələrinin də rolunu danmaq olmaz. Bunlardan sadəcə birinin adını çəkmək istəyirəm. Türk kinosunda Zeki Demirkubuz qaranlığa baxışları dəyişdirməyi bacaran insan olaraq hər zaman yaddaşlarda qalacaq. “Qaranlıq üzərinə hekəyələr” bir rejissorun fəlsəfəyə edə biləcəyi ən böyük qatqıdır.

Qaranlıq real olan tək səbəbdir. Axı, qaranlıq həm də məchulluqdur. Məlum olanın ortaya çıxmasında qaranlıq dayaqdır. Qaranlıq olmazsa işıq olmaz. İşıq olmayanda isə qaranlıq mövcud olur.

Qaranlıq və zülmət nə qədər xaosu, ümidsizliyi, aqressiyanı, geriləməni, depressiyanı ifadə etsə də, bunların əksinin işıqda mövcud olduğu beynimizə kodlaşdırılsa da, əslində neqativliklər işıq və qaranlıq fərqi olmadan törəyir, qaranlıq şübhəyə yol açır.

Skeptiklərin hamısı qaranlığı həqiqətə çatmada əsas vasitə sayırdı. Bu gün də belədir.

Deyilir ki, hansısa cinayət isti izlərlə aydınlığa qovuşdu. Aydınlığın olmağı üçün qaranlıqda olan bir şey olmalıdır. Onsuz da bizim normal danışdığımız hadisələrin iştirakçısı olmaq kimi missiyamız da çoxdan əlimizdən çıxıb. Kənardan seyr edirik, əslində qaranlıqda qalmaq və işığıa can atmama da bundan törəyir.

P.S. Qaranlıqdan qorxmayın, qaranlıqda çox adam qeybə çəkilir, aydınlıqda isə bütün əclaflar oyaqdır və pusqudadır.

P.P.S. Qaranlıq varlığın estetikasıdır, yoxluğun rəmzidir, fəlsəfənin, incəsənətin, ədəbiyyatın ilham mənbəyidir.

Freydin İnkişafın Psixoseksual Mərhələləri

Şəxsiyyət necə inkişaf edir? Məşhur psixoanalit Ziqmund Freydə görə uşaqlar böyüklər şəxsiyyətinin inkişafına səbəb olan bir sıra psixoseksual mərhələlərdən keçirlər. Onun nəzəriyyəsi şəxsiyyətin uşaqlıq dövründə necə inkişaf etdiyini təsvir etmişdir.

Freydin şəxsiyyət inkişafı nəzəriyyəsi psixologiyada yaxşı bilinsə də, həm Freyd dövründə, həm də müasir psixologiyada həmişə kifayət qədər mübahisəli olmuşdur.

Diqqət çəkən bir şey odur ki, çağdaş psixoanalitik şəxsiyyət inkişaf nəzəriyyələri daxili əlaqələr və qarşılıqlı əlaqələr və öz mənlik hissimizi qorumağımızın Freyd ilə başlayan modellərə dair fikirləri özündə cəmləşdirmiş və vurğulamışdır.

Psixoseksual Mərhələlərə Baxış

Illustration by Joshua Seong, GroinStrong

Freyd, şəxsiyyətin id-nin həzz axtaran enerjilərinin müəyyən erogen sahələrə yönəldiyi bir sıra uşaqlıq mərhələləri ilə inkişaf etdiyinə inanırdı. Erogen bir zona, bədənin stimulyasiyaya həssas olan bir sahəsi kimi xarakterizə olunur.

Şifahi, anal, fal, latent və genital mərhələlər olan beş psixoseksual mərhələdə, hər mərhələ ilə əlaqəli erogen zona həzz mənbəyi rolunu oynayır.

Psixoseksual enerji və ya libido, davranışın hərəkətverici qüvvəsi kimi təsvir edildi.

Psixoanalitik nəzəriyyə şəxsiyyətin daha çox beş yaşında qurulduğunu irəli sürdü. Erkən təcrübələr şəxsiyyət inkişafında böyük rol oynayır və sonrakı həyatda davranışlara təsir göstərməyə davam edir.

İnkişafın hər bir mərhələsi, həll olunmalarına görə böyüməni qurmağa və ya inkişafı boğmağa kömək edə biləcək münaqişələrlə qeyd olunur. Bu psixoseksual mərhələlər uğurla başa çatırsa, sağlam bir şəxsiyyət nəticəsidir.

Müəyyən məsələlər müvafiq mərhələdə həll olunmazsa, düzəlişlər baş verə bilər. Fiksasiya əvvəlki psixoseksual mərhələyə davamlı bir diqqət yetirir. Bu münaqişə həll olunana qədər fərd bu mərhələdə “ilişib qalacaq”. Məsələn, ağız boşluğunda fiksasiya edilmiş bir insan, başqalarına həddən artıq asılı ola bilər və siqaret, içki və ya yemək yolu ilə ağızdan stimullaşdırma axtara bilər.

Şifahi Mərhələ

Yaş Aralığı: 1 yaşa qədər doğum

Erogen zonası: Ağız

Şifahi mərhələdə körpənin əsas qarşılıqlı əlaqəsi ağızdan baş verir, buna görə kök atma və əmmə refleksi xüsusilə vacibdir. Ağız yemək üçün vacibdir və körpə dadmaq və əmmək kimi xoşagəlməz fəaliyyətlər vasitəsilə oral stimullaşdırmadan zövq alır.

Körpə tamamilə baxıcılardan asılıdır (uşağı qidalandırmaqdan məsul olanlar), uşaq da bu şifahi stimullaşdırma sayəsində etibar və rahatlıq hissi inkişaf etdirir.

Bu mərhələdəki əsas münaqişə süddən ayrılma prosesidir – uşaq baxıcılardan daha az asılı olmalıdır. Fiksasiya bu mərhələdə baş verərsə, Freyd fərdin asılılıq və ya təcavüzlə bağlı problemlərinin olacağına inanırdı. Ağız boşluğu fiksasiya içmə, yemək, siqaret çəkmə və ya dırnaq sancma ilə əlaqədar problemlərlə nəticələnə bilər.

Anal Mərhələ

Yaş Aralığı: 1 ildən 3 ilə qədər

Erogen zonası: Bağırsaq və sidik kisəsinə nəzarət

Anal mərhələdə Freyd, libidonun əsas diqqətinin sidik kisəsi və bağırsaq hərəkətlərinə nəzarət etmək olduğuna inanırdı. Bu mərhələdəki əsas münaqişə tualet təhsili – uşaq bədən ehtiyaclarını idarə etməyi öyrənməlidir. Bu nəzarəti inkişaf etdirmək müvəffəqiyyət və müstəqillik hissinə səbəb olur.

Freydə görə, bu mərhələdəki uğur valideynlərin tualet təliminə yanaşma tərzindən asılıdır. Müvafiq vaxtda tualetdən istifadə etdikləri üçün tərif və mükafatlardan istifadə edən valideynlər müsbət nəticələri təşviq edir və uşaqları bacarıqlı və məhsuldar hiss etməyə kömək edirlər.

Freyd, tualet təhsili mərhələsindəki müsbət təcrübələrin insanların bacarıqlı, məhsuldar və yaradıcı bir yetkin yetişməsi üçün əsas rol oynadığına inanırdı.

Bununla birlikdə, bütün valideynlər bu mərhələdə uşaqların ehtiyac duyduğu dəstəyi və təşviqi təmin etmirlər. Bəzi valideynlər bir uşağı qəzaya görə cəzalandırır, lağa qoyur və ya utandırır.

Freydə görə, valideynlərin yersiz cavabları mənfi nəticələrlə nəticələnə bilər. Valideynlər çox yumşaq bir yanaşma göstərirlərsə, Freyd təklif etdi ki anal-qovucu şəxsiyyət fərdin qarışıq, israfçı və ya dağıdıcı bir şəxsiyyətə sahib olduğu inkişaf edə bilər.

Valideynlər çox sərtdirlərsə və ya tualet təliminə çox erkən başlayırlarsa, Freud inanırdı ki anal-retentiv şəxsiyyət fərdin sərt, nizamlı, sərt və obsesif olduğu inkişaf edir.

Falik Mərhələ

Yaş Aralığı: 3-6 il

Erogen Zona: Cinsiyyət orqanları

Freyd, fallik mərhələsində libidonun əsas diqqətinin cinsiyyət orqanlarına yönəlməsini təklif etdi. Bu yaşda uşaqlar da qadın və kişi arasındakı fərqləri kəşf etməyə başlayırlar.

Freyd həmçinin oğlanların atalarına ananın sevgiləri üçün bir rəqib kimi baxmağa başladıqlarına inanırdı. Edipus kompleksi anaya sahib olmaq və atanı əvəzləmək istəyi hisslərini izah edir. Bununla birlikdə, uşaq da Freydin verdiyi bir qorxudan bu hisslərə görə ata tərəfindən cəzalandırılacağından qorxur kastrasiya narahatlığı.

Electra kompleksi termini gənc qızların yaşadığı oxşar hissləri təsvir etmək üçün istifadə edilmişdir. Bununla birlikdə, Freyd, bunun əvəzinə qızların yaşadıqlarına inanırdı penis həsəd.

Nəhayət, uşaq eyni cinsli valideynlə digər valideynə vicariously sahib olmaq üçün bir vasitə kimi tanımağa başlayır. Qızlar üçün isə Freud penis qısqanclığının əsla tam həll olunmadığına və bütün qadınların bu mərhələdə bir qədər fiksasiya olunmuş qaldıqlarına inanırdı.

Karen Horney kimi psixoloqlar bu nəzəriyyəni həm qeyri-dəqiq, həm də qadınlara qarşı alçaldıcı adlandıraraq mübahisə etdilər. Bunun əvəzinə Horney, kişilərin uşaq doğa bilmədikləri üçün özlərindən aşağılıq hiss etmələrini təklif etdi qarın həsəd.

Gizli Dövr

Yaş Aralığı: Yetkinlik yaşına 6

Erogen zonası: Cinsi hisslər hərəkətsizdir

Bu mərhələdə, id enerjiləri bastırılarkən superego inkişaf etməyə davam edir. Uşaqlar ailənin xaricində yaşıdları və böyüklər ilə sosial bacarıqları, dəyərləri və münasibətləri inkişaf etdirirlər.

Eqo və süpereqonun inkişafı bu sakitlik dövrünə kömək edir. Mərhələ, uşaqların məktəbə girdikləri və həmyaşıdları ilə əlaqələri, hobbi və digər maraqları ilə daha çox maraqlandıqları dövrdə başlayır.

Gizli dövr, cinsi enerjinin basdırıldığı və ya hərəkətsiz qaldığı bir araşdırma vaxtıdır. Bu enerji hələ də mövcuddur, lakin intellektual axtarışlar və sosial qarşılıqlı təsirlər kimi digər sahələrə sublimasiya olunur. Bu mərhələ sosial və ünsiyyət bacarıqlarının və özünə inamın inkişafında vacibdir.

Digər psixoseksual mərhələlərdə olduğu kimi, Freyd də bu mərhələdə uşaqların fiksasiya və ya “ilişib qalmağı” mümkün olduğuna inanırdı. Bu mərhələdəki fiksasiya yetkin olmamaqla və yetkin yaşda uyğun münasibətlər qurmağın mümkün olmaması ilə nəticələnə bilər.

Genital Mərhələ

Yaş Aralığı: Ölümə Yetkinlik

Erogen zonası: Cinsi maraqların yetişməsi

Yetkinlik yaşının başlaması libidonun bir daha aktiv olmasına səbəb olur. Psixoseksual inkişafın son mərhələsində fərddə qarşı cinsə güclü cinsi maraq yaranır. Bu mərhələ yetkinlik dövründə başlayır, ancaq bir insanın həyatı boyunca davam edir.

Əvvəlki mərhələlərdə diqqət yalnız fərdi ehtiyaclara yönəldildiyi halda, bu mərhələdə başqalarının rifahına maraq artır. Bu mərhələnin məqsədi müxtəlif həyat sahələri arasında bir tarazlıq yaratmaqdır.

Digər mərhələlər uğurla başa çatıbsa, artıq fərdi balanslı, isti və qayğıkeş olmalıdır.

İnkişafın bir çox əvvəlki mərhələlərindən fərqli olaraq, Freyd ego və supereqonun bu nöqtədə tam formalaşdığına və fəaliyyət göstərdiyinə inanırdı. Kiçik uşaqlar, ən əsas ehtiyac və istəklərin dərhal ödənilməsini tələb edən id tərəfindən idarə olunur.

İnkişafın cinsiyyət mərhələsindəki gənclər, ən əsas istəklərini gerçəkliyin tələblərinə və sosial normalara uyğunlaşdırmağı bacarırlar.

Freydin Psixoseksual Mərhələ Nəzəriyyəsinin qiymətləndirilməsi

Freydin nəzəriyyəsi bu gün də mübahisəli sayılır, ancaq 1800-cü illərin sonu və 1900-cü illərin əvvəllərində necə cəsarətli göründüyünü təsəvvür edin. Freydin psixoseksual nəzəriyyəsinin elmi və feminist tənqidləri də daxil olmaqla bir sıra əsaslarla bir sıra müşahidələri və tənqidləri olmuşdur.

Psixoseksual Mərhələlərin Tənqidləri

• Nəzəriyyə demək olar ki, tamamilə kişilərin inkişafına yönəldilib, qadın psixoseksual inkişafından az bəhs olunur.
• Onun nəzəriyyələrini elmi cəhətdən sınaqdan keçirmək çətindir. Libido kimi anlayışları ölçmək qeyri-mümkündür və bu səbəbdən test edilə bilməz. Aparılan tədqiqat Freydin nəzəriyyəsini gözdən salmağa meyllidir.
• Gələcək proqnozları çox qeyri-müəyyəndir. Mövcud bir davranışın xüsusən uşaqlıq təcrübəsindən qaynaqlandığını haradan bilək? Səbəb və nəticə arasındakı müddət iki dəyişən arasında bir əlaqə olduğunu düşünmək üçün çox uzundur.
• Freydin nəzəriyyəsi təcrübi tədqiqatlara deyil, nümunə araşdırmalarına əsaslanır. Ayrıca, Freyd nəzəriyyəsini uşaqların həqiqi müşahidəsi və tədqiqinə deyil, yetkin xəstələrinin xatirələrinə əsaslanırdı.

Homoseksualizm və Freyd nəzəriyyəsi

Psixoseksual mərhələlərin digər bir tənqidi, nəzəriyyənin ilk növbədə heteroseksual inkişafa yönəldilməsi və homoseksual inkişafa böyük əhəmiyyət verməməsidir.

Bəs Freud cinsi üstünlüklərin inkişafını necə dəqiq izah etdi?

Freydin nəzəriyyəsi, heteroseksual üstünlüklərin inkişafın “normal” nəticəsini təmsil etdiyini və homoseksual üstünlüklərin bu prosesin sapmasını təmsil etdiyini irəli sürdü.Freydin homoseksuallığa dair baxışları dəyişdi, bəzən bioloji izahlar, bəzən də cinsi üstünlüklərə görə sosial və psixoloji izahlar verdi. .

Dövrünün bir çox mütəfəkkirlərindən fərqli olaraq, Freyd homoseksuallığın bir patologiyanı təmsil etdiyinə inamsız idi. Bir insanın cinsiyyətini dəyişdirmək cəhdlərinin ümumiyyətlə faydasız və çox vaxt zərərli olduğuna inanırdı.

Ona homoseksual oğluna münasibət göstərməsini xahiş etmək üçün onu yazan bir anaya 1935-ci ildə yazdığı məşhur bir məktubda Freyd, homoseksuallığın üstünlük təşkil etmədiyinə inandığı halda, bunun əlbətdə bir utanc və ya bir şey olmadığını söylədi. Freyd, “. xəstəlik olaraq təsnif edilə bilməz; bunu cinsi inkişafın müəyyən bir həbsinin yaratdığı cinsi funksiyanın dəyişməsi hesab edirik.”

Freydin nəzəriyyəsi homoseksualizmin normal psixoseksual inkişafda bir sapma olduğunu nəzərdə tutsa da, bir çox müasir psixoloq cinsi oriyentasiyanın böyük dərəcədə bioloji amillərin təsir etdiyinə inanır.

Verywell-dən bir söz

Bugün az adam Freydin psixoseksual inkişaf nəzəriyyəsinin güclü tərəfdarı olsa da, onun işi insan inkişafı anlayışımıza mühüm töhfələr verdi.Bəlkə də onun ən vacib və davamlı töhvəsi şüursuz təsirlərin insan davranışına güclü təsir göstərə biləcəyi fikri idi.

Freydin nəzəriyyəsi inkişafdakı ilk təcrübələrin vacibliyini də vurğuladı. Mütəxəssislər, sonrakı təcrübələrə qarşı erkən nisbi töhfələr haqqında mübahisələrə davam edərkən, inkişaf mütəxəssisləri, erkən həyat hadisələrinin inkişaf müddətində kritik rol oynadığını və ömür boyu davamlı təsir göstərə biləcəyini qəbul edirlər.

Ziqmund Freydin şəxsiyyət nəzəriyyəsi

Psixoanalizin banisi Ziqmund Freyd (1856-1939) ədəbi karyerası boyunca insan şəxsiyyətini izah etmək üçün müxtəlif modellər hazırlamışdır.

Bu yazıda təhlil edəcəyik Freydin şəxsiyyət haqqında 5 nəzəriyyəsitopoqrafik, dinamik, iqtisadi, genetik və struktur.

• Sizi maraqlandıra bilər: “Darıxmayacağınız ən yaxşı 31 Psixologiya kitabı”

Ziqmund Freydin 5 şəxsiyyət nəzəriyyəsi

Ümumiyyətlə, Freydin yaratdığı şəxsiyyət modelləri arasında müəyyən ziddiyyətlər olsa da tamamlayıcı nəzəriyyələr və ya yeniləmələr kimi təsəvvür edilə bilər və müxtəlif təməl konsepsiyaların inkişafı, məsələn sürücülər və ya müdafiə mexanizmləri. Gəlin bu nəzəriyyələrin hər birinin nədən ibarət olduğunu.

1. Topoqrafik model

Freyd karyerasının ilk mərhələsində topoqrafik modeli inkişaf etdirdi. Əvvəlcə onun əsas əsərlərindən birində təsvir edilmişdir: 1900-cü ildə nəşr olunan “Xəyalların Təfsiri”. Şəxsiyyət haqqında bu nəzəriyyə “İlk Mövzu” olaraq da bilinir.

Topoqrafik model şüuru, şüurlu, şüurlu və şüurlu üç “bölgəyə” bölür. Rəmzi bir şəkildə başa düşülməli olan bu yerlərin hər birində fərqli məzmuna və psixoloji proseslərə rast gəlirik.

Şüursuz, ağılın ən dərin səviyyəsidir. İçində şüurdan əldə edilməsi çox çətin olan düşüncələr, impulslar, xatirələr və xəyallar gizlənir. Şüurun bu hissəsi zövq prinsipi və ilkin proseslər (kondensasiya və yerdəyişmə) tərəfindən idarə olunur və ruhi enerji sərbəst dolaşır.

Şüurlu zehin digər iki hissə arasında birləşmə nöqtəsi rolunu oynayır. Sözlü formatda yaddaş izlərindən ibarətdir; bu halda diqqət mərkəzində olmaqla şüurdan məzmunu bilmək mümkündür.

Nəhayət, şüur, psixikanın ən dərin bölgələri ilə xarici dünya arasında vasitəçi rolu olan bir sistem olaraq başa düşülür. İdrak, motor bacarıqları və ətraf mühitlə qarşılıqlı əlaqə asılıdır reallıq prinsipi ilə idarə olunan şüurlu ağıl ləzzət əvəzinə, şüurlu ilə eyni şəkildə.

• Əlaqədar məqalə: “Ziqmund Freyd: məşhur psixoanalitikin həyatı və işi”

2. Dinamik model

“Dinamik” anlayışı ağılda meydana gələn iki qüvvə arasındakı qarşıdurmaya işarə edir: ləzzət axtaran impulslar (“instinktiv” qüvvələr) və mane olmağa çalışan müdafiə yuxarıdakılara. Bu qarşılıqlı əlaqənin nəticəsi olaraq, konfliktlərin az və ya çox qənaətbəxş və ya uyğunlaşma yolunu tapdığını düşünən psixoloji proseslər yaranır.

Bu modeldə Freyd psixopatoloji simptomları, insanın davranışına qarşı bir cəza kimi çıxış edərkən narahatlığa səbəb olarkən impulsların qismən doymasına imkan verən kompromis formasiyaları kimi qəbul edir. Bu minvalla zehni sağlamlıq əsasən müdafiə keyfiyyətlərindən asılı olacaqdır və özünə qarşı sanksiyalar.

• Sizi maraqlandıra bilər: “Şəxsiyyətin əsas nəzəriyyələri”

3. İqtisadi model

Şəxsiyyətin iqtisadi modelinin təməl konsepsiyası, müəyyən bir sona çatmaq istəyən insana üstünlük verən bir impuls kimi təyin edilə bilən “sürücülük” anlayışıdır. Bu sürücülərin bioloji mənşəyi var (xüsusən də bədən gərginliyi ilə əlaqəlidir) və məqsədləri xoşagəlməz fizioloji vəziyyətlərin yatırılmasıdır.

Bu model daxilində əslində “narsisizmə giriş” və “həzz prinsipinin ötesinde” kitablarında 1914-1920-ci illər arasında inkişaf etdirilən üç fərqli nəzəriyyə tapırıq. Əvvəlcə Freyd arasında fərq qoyulurdu cinsi və ya reproduktiv sürücülük, bu növün yaşamasına və özünü qorumasına gətirib çıxaran, fərdin özünə yönəlmişdir.

Daha sonra Freyd bu nəzəriyyəyə xarici cisimlərə yönəldilmiş cisim sürücüsü ilə özünə diqqət yetirən narsisist tip təyinedicilər arasındakı fərqi əlavə etdi. Nəhayət, əvvəlki ikisini əhatə edəcək həyat sürücüsü ilə ölüm müddəti arasındakı ikililiyi təklif etdi və bu müəllifin bir çox izləyicisi tərəfindən sərt şəkildə tənqid olundu.

• Sizi maraqlandıra bilər: “” Psixoloji baxımdan danışırıq “kitabının 5 nüsxəsini oynayırıq!”

4. Genetik model

Şəxsiyyətin ən yaxşı bilinən Freyd nəzəriyyəsi, psixoseksual inkişafın beş mərhələsinin təsvir olunduğu genetik modeldir. Bu nəzəriyyəyə görə insan davranışı böyük ölçüdə zövq almaq (və ya stresdən azad olmaq) bədənin erogen zonaları ilə əlaqəli, əhəmiyyəti yaşdan asılıdır.

Həyatın ilk ilində, davranışın ağzına yönəldiyi şifahi mərhələ baş verir; beləliklə, körpələr obyektləri araşdırmaq və həzz almaq üçün cisimləri dişləməyə və əmməyə meyllidirlər. İkinci ildə, əsas erogen zonası ildir, buna görə bu yaşdakı kiçiklər ifrazata çox diqqət yetirirlər; Buna görə Freyd “anal faz” dan danışır.

Növbəti mərhələ, 3 ilə 5 il arasında meydana gələn fallik mərhələsidir; bu dövrdə məşhur Edip və kastrasyon kompleksləri meydana gəlir. 6 yaşından yetkinlik yaşına qədər libido bastırılır və öyrənmə və idrak inkişafına üstünlük verilir (gecikmə mərhələsi); Nəhayət, ergenliklə birlikdə cinsi yetkinliyə işarə edən genital faza gəlir.

Psixopatologiya, daha konkret olaraq nevroz, bu inkişaf dövrlərinin xarakterik ehtiyaclarının ödənilməsinin və ya kritik mərhələdə həddindən artıq məmnunluq səbəbi ilə onlardan birinə tam və ya qismən psixoloji təsirin xəyal qırıqlığının nəticəsi olaraq başa düşülür.

• Əlaqədar məqalə: “Ziqmund Freydin psixoseksual inkişafının 5 mərhələsi”

5. Struktur model

Freydin şəxsiyyət nəzəriyyəsi 1923-cü ildə kitabda təklif edilmişdir Mən və bu. Genetik model kimi, struktur xüsusilə yaxşı bilinir; bu vəziyyətdə ağılın ayrılması uşaqlıq boyunca inkişaf edən üç hal: id, ego və süperego. Bunlar arasındakı ziddiyyətlər psixopatoloji əlamətlərinə səbəb olardı.

Zehnin ən təməl hissəsi, cinsiyyət və təcavüzlə əlaqəli sürücülərin şüursuz nümayəndəliklərindən və bu sürücülərin məmnuniyyət təcrübələrinin yaddaş izlərindən ibarət olan İddir.

Mənlik, İd-in inkişafı kimi düşünülür. Bu quruluş psixoloji həyatda tənzimləyici rola malikdir: ətraf mühitin tələbləri nəzərə alınmaqla impulsların təmin edilməsi yollarını qiymətləndirir, həm şüursuz, həm də şüurlu məzmunu ilə işləyir və zehnin bu hissəsində müdafiə mexanizmləri tətbiq olunur.

Nəhayət, süperqego, bəzi zehni məzmuna senzura qoyan, qalan hallarda nəzarətçi və davranış modeli kimi bir əxlaqi vicdan rolunu oynayır (yəni bir növ “ideal mən” i nəzərdə tutur). Bu quruluş sosial normaların mənimsənilməsi yolu ilə formalaşırOedipus kompleksinin mühüm rol oynadığı.

• İlgili məqalə: “Ziqmund Freydə görə id, ego və süpereqo”