Ferman Kerimzade – Wikipedia

F. Kərimzadə “Çaldıran döyüşü”, “Xudafərin körpüsü” tarixi əsərlərinin [3] , “Təbriz namusu”, “Qarlı aşırım” (bu əsərin əsasında “Axırıncı aşırım” bədii filmi çəkilmişdir), “Qoca qartalın ölümü” və sair məşhur əsərlərin müəllifidir.

Fərman kərimzadə əsərləri

Həyatı və fəaliyyəti. Kərimov Fərman İsmayıl oğlu 1937-ci il martın 3-də Ermənistanın Vedi rayonunun Böyük Vedi kəndində anadan olmuşdur. O, ibtidai təhsilini 1944-1951-ci illərdə doğma kən­dindəki orta məktəbdə almışdır. La­kin Stalin rejiminin Er­mə­nis­tan­dan bir sıra kəndlərin əhalisinin So­vet Azərbaycanı ərazisinə kö­çü­rül­mə­si haqqında qərarı Fərmanın atası İs­mayıl kişinin də ailəsinin taleyində faciəli rol oynayır və ailə sərgərdan bir həyata məhkum edilir.

Gələcək yazıçının ailəsi Azərbaycanın Jdanov (indiki Beyləqan) rayonunun Şahsevən kəndinə köçürülür və Fərman orta məktəbi 1954-cü ildə bu kənddə bitirir. Həmin il Fərman Bakıya gəlir və uşaqlıqdan əl qabiliyyəti olduğuna görə 1955-ci ildə Əzim Əzimzadə adına Azərbaycan Dövlət Rəssamlıq Mək­tə­bi­nə daxil olur. O, 1960-cı ildə buranı bitirdikdən sonra 1962-1965-ci illərdə İsmayıllı və Beyləqan rayonlarında orta mək­tə­b­lər­də rəsm müəllimi işləyir.

Fərman gənc yaşlarından bir yerdə qərar tuta bilməyən adam idi, daimi köçmələr, yerdəyişmələr, iş yerlərinin dəyişdiril­mə­si onun həyat tərzinin xüsusiyyəti idi. Bu, bəlkə də onun köç­kün­lük taleyinin yaratdığı psixi xüsusiyyət idi. O, sərbəstliyi, azad yara­dıcı həyatı, rəssam həyatını sevirdi. Amma həyat da öz tələb­lə­ri­ni diktə edirdi. Rəssamlıqdan pul qazanmaq imkanı olma­dı­ğı­na görə Fərman orta məktəbdə müəllimlik etməyə məcbur idi. Am­ma o məktəb hüdudlarına sığan adam deyildi. Rayonda müəllim işləsə də, Bakıya tez-tez gedib gəlirdi. Yaradıcı mühit onu özünə çəkirdi. Məktəbdə isə bu hündür boylu, pəhləvan cüssəli, qalın lopa bığ saxlayan cavana hörmət edirdilər. O, çox qılıqlı adam idi, hamı ilə dil tapır, qəliz məsələləri sadələşdirir, yerlilərinin əlaqələrindən də istifadə edirdi.

Fərman hələ orta məktəbdə oxuyanda şeirlər yazırdı. Lakin bu şeirlər mətbuata çıxacaq dərəcədə uğurlu çıxmırdı. Amma onun ədəbiyyata, xalq yaradıcılığına, xalq nağıl və dastanlarına məhəbbəti keçici deyildi. O, bir əlində fırça, o birində qələm tutaraq yaşayırdı. Şeirlərlə yanaşı, uşaq hekayələri də yazır, özü də onlara illüstrasiyalar çəkirdi.

1961-ci ildə Fərmanın “Sonuncu eksponat” adlı 24 sə­hi­fəlik kitabçası çıxdı. Onun 1963-cü ildə çıxan ikinci uşaq kitabı “Öm­rümüz, günümüz” adlanırdı və 40 səhifədən ibarət idi. 1965-ci ildə gənc yazarın üçüncü uşaq kitabı çıxdı və bu kitab artıq 64 səhi­fədən ibarət idi. Fərman bu kitabları xatırlamağı sevmirdi. Am­ma bunlar onun ədəbi mühitdə özünü yaxşı hiss etdiyini, özünə yol açmaq bacarığının yazmaqdan daha fəal olduğunu göstərirdi. O biri tərəfdən, onun yazıları dil cəhətdən sadə və aydın idi, xalq danışıq dilinin imkanlarını da özündə əks etdirirdi.

O dövrdə Bakıda əslən Vedibasardan olan çoxlu ziyalılar çalışır­dı. Fərman onları axtarıb tapır və onların himayəsi sayə­sin­də 1965-ci ildə onu Azərbaycandan kino mütəxəssisləri hazır­la­maq üçün Moskva Ümumittifaq Kinematoqrafiya İnstitutunun 2 illik Ali ssenari kurslarına yollayırlar.

1967-ci ildə Moskvadan qayıdan 30 yaşlı gənc yazıçı Döv­lət Televiziyasında böyük redaktor vəzifəsinə işə düzəldi. Tele­vi­zi­yada canlı sözlə işləmək onun sözə qarşı həssaslığını artırdı. Amma bir yazıçı kimi o, hələ öz əsas mövzusuna – doğma Vedibasarın taleyi mövzusuna doğru gəlməkdə idi.

1970-ci ildə Kinostudiyada işə düzələnə qədər Fərman Kərimzadə bir müddət “Abşeron” rayon qəzetində, “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetində işlədi. Kinostudiya onun rəssamlıq və yazıçılıqdan sonra üçüncü sənət məhəbbəti idi. O, 7 il orada ssenari kollegiyasının üzvü oldu. Yazıçı oraya gələn ssenariləri oxuyub rəy verir, redaktə edirdi. Amma bu illərdə onun özünün bircə dənə “Axırıncı aşırım” tammetrajlı ssenarisi qəbul edildi. O, bir sıra sənədli filmlərin ssenari müəllifi oldu.

Ömrünün yeddi ilini kinostudiyaya həsr edən Fərman Kə­rim­­zadə kinodan uzaqlaşdı. 1971-ci ildə “Qarlı aşırım” romanının mo­­tivləri əsasında yazdığı ssenari əsasında çəkilən bədii film ica­rə­yə buraxıldı və böyük uğur qazandı.

Yazıçı içindəki böyük potensiala inanırdı və kinostu­di­y­a-da­kı vəzifəsindən çıxıb ədəbi mühitə qayıtdı. Bu sahədə onun yax­şı-pis dörd kitabı çıxmışdı. O, 1969-cu ildə “Ömrümüz-gü­nü­müz” kitabını genişləndirib 95 səhifə həcmində “Gənclik” nəş­riy­ya­tında çap etdirdi. O zaman bu kitablar ədəbi fakt olmaqdan baş­qa, yaxşı qonorar demək idi, uşaq kitabları böyük tirajlarla bu­ra­xılırdı. Həmin dövrdə Fərman “Ədəbiyyat və incəsənət” qəze­tin­də xüsusi müxbir ştatına qəbul olundu. Bu, onun sevdiyi sərbəst ədiblik həyatı üçün gözəl fürsət idi, ona heç kim tapşırıq vermirdi, lazım olanda özü publisist yazılar yazırdı. Yazıçı 1980-81-ci illərdə bir müddət Şüvəlan Yaradıcılıq Evinin direktoru oldu. Lakin Fərman inzibati iş üçün doğulmamışdı. O, sonrakı qısa həyatını ədəbi yaradıcılığa həsr etdi.

1971-ci ildə Fərmanın “Qarlı aşırım” adlı ilk tarixi romanı həm də “Gənclik” nəşriyyatında çapdan çıxdı. Bu hadisə həm ta­ri­xi nəsrimizdə, həm də onun öz həyatında yeni mərhələ açdı. Ro­man görünməmiş uğur qazandı və Fərman onun tiraj pulundan firu­zə­yi rəngli VAZ-2101 markalı maşın aldı. Bu maşınla o Azər­bay­ca­nı qarış-qarış gəzib öz vedibasarlı yerlilərini axtarır, ata yur­du­nun folklor və rəvayətlərini toplayırdı. O, bu axtarışları öm­rü­nün mənası sayırdı.

İlk romanın uğuru onun tarixlə ciddi maraqlanmasına sə­bəb oldu. Vedibasarın tarixindən başlayan axtarışlar onu Azər­ba­y­ca­nın tarixi taleyi ilə bağlı mövzulara gətirib çıxardı. Bu mövzu onun taleyi ilə sıx bağlı idi. O, 1970-ci illərin sonlarından Şah İs­ma­yıl Xətainin dövrünü bir tədqiqatçı kimi öyrənməyə başladı və ta­rixi öyrənmək sahəsində axtarışları öz bəhrəsini verdi. Çətinliklərlə də olsa, onun səfəvilər dövrünə həsr etdiyi dilogiyası – “Xudafərin körpüsü”(1982) və “Çaldıran döyüşü”(1987) kitabları çapdan çıxdı. Bundan sonra Fərman romançı kimi, həm də vətənpərvər romançı kimi şöhrətləndi.

Tale Fərman Kərimzadəyə Ermənistandan qovulan növbəti köçkünlər dalğasının faciəsini də göstərdi. Köçkünlərin ikinci dalğası Bakıda onu bir qəhrəman kimi sevib təbliğ edirdi.

Fərman Kərimzadə 1989-cu il martın 17-də qəflətən vəfat etdi və Bakıda dəfn olundu.

“Qarlı aşırım” romanı. Fərman Kərimzadə 1970-ci illərdə tarixi mövzuda yazan ən istedadlı yazıçılardan biri idi. Onun “Qarlı aşırım” romanı sovet hakimiyyətinin qurulması illərinə həsr olunmuşdu. Əvvəlki dövrlərdə belə əsərlərdə əsas qəhrəman kimi inqilabçı fəhlə, kəndli, kasıb sinfin obrazı yaradılırdı. Adətən ya fəhlə kəndə gedirdi, ya da kəndli şəhərə gəlib bolşevik inqilabçı olurdu. Lakin Fərman Kərimzadə sovet hakimiyyətinin qurulması uğrunda ilk illərin tarixinə müraciət edərək sosialist realizminin qəliblərindən imtina etdi. S.Rəhimov. Ə.Vəliyev, Ə.Əbülhəsən, Mir Cəlal, M.Hüseyn və başqaları bu mövzuya müraciət edəndə, adi bir kəndlinin, məsələn çobanın necə gəlib inqilabçı olduğunu göstərməyə çalışmışdılar. Fərman isə sovet hakimiyyətinin qurulmasını sinfi mübarizə kimi deyil, vətəndaş müharibəsi kimi, hər iki tərəfin qəddarlığı kimi qələmə aldı. Digər tərəfdən o, sosialist realizminin əsas qəhrəman tipi olan əməkçi sinfi – fəhlə və kəndlini sovet quruluşunun yaradıcısı kimi göstərməkdən imtina etdi.

Romanda konfliktin hər iki tərəfində bəy obrazı durur. Əsərdə Şadlinski bolşeviklərin tərəfindədir, Kərbəlayı İsmayıl isə onlarla mübarizə aparır. Bu mübarizə vətəndaş müharibəsidir, tərəflər bir-birinin qanını içməyə hazırdır. Qəmlo obrazı bu baxımdan yazıçının uğuru idi. O, kafir bolşeviklərə nifrət edir, onların qanını tökəndə həzz alır.

“Qarlı aşırım” romanında əsas qəhrəman Abbasqulu bəy Şadlinskidir. Adından göründüyü kimi o, bəy nəslindən idi. Yazıçı sovet quruluşunun yaradılma dövrünə tam tarixi tərzdə yanaşmadan da imtina etmişdi. O, ata yurdu Vedibasarda sovet hakimiyyətinin qurulması barədə ağızlarda gəzən versiyalara əsas­landı. Əslində, yazıçı bir qədər folklorlaşmış tarixi qələmə al­mış­dı. Azərbaycanda sosialist realizminin yuxarıda adları sada­la­nan yaradıcıları partiya təbliğatının tələb etdiyi müsbət inqilabçı ob­razı yaratmışdılar və tarixi həqiqəti təhrif etmişdilər. Əslində, Azə­rbaycanda sosialist inqilabı, sinfi mübarizə olmamışdı. Ancaq vətən­daş müharibəsi olmuşdu. 1920-ci ildə Azərbaycanı işğal edən bolşeviklər yerli əhali arasında özlərinə meylli adamlar tapır və onlardan sovet quruluşunu yaratmaq üçün istifadə edirdilər. “Qarlı aşırım”da da hadisələr məhz belə verilirdi.

Əsərdə müsbət inqilabçı obrazı yaratmaqdan imtina edən ya­zı­çı yeni tipli qəhrəman yaratmağa çalışır. O, burada milli xarak­te­rin ən yaxşı və mərd xüsusiyyətlərini axtarmağa başla­mış­dı. Faktiki olaraq yazıçı, adətən belə əsərlərdə olduğu kimi, yeni qu­ru­luşun qələbəsini yox, xalqın ən yaxşı əxlaqi dəyərlərini təm­sil edən insanların obrazlarını yaradır. Əsərin əsas müsbət qəh-rə­ma­nı olan Şadlinski məşhur bəy nəslindən olan bir şəxsdir və o, so­vetlərə tərəf olsa da, milli mentalitetə sadiqdir, mərdlik və qəh­rə­man­lıq ideallarının timsalıdır. Əslində, Abbasqulu bəy Şadlins­ki­nin obrazı Fərman Kərimzadənin öz kəşfindən çox, el yad­da­şı­nın məhsulu idi. Yazıçı xalqın, elin tanıdığı, sevdiyi, nəsildən-nəs­lə ötürdüyü söhbətlərin qəhrəmanını ədəbiyyata gətirmişdi. Bu qəh­rə­manın əsas cizgisi milli xarakterə bağlı olması idi.

Tarixi mövzuya müraciət edəndə inqilabçı kəndlini yox, mil­li xarakteri axtarmaq və göstərmək tarixə münasibəti kö­kün-dən dəyişirdi. Bu, tarixdə xalqın özünü, onun həqiqi tarixini ax­tar­ma­ğa bərabər idi. Fərman Kərimzadə “Qarlı aşırım”dan sonra yaz­dı­ğı iki romanda – “Xudafərin körpüsü” və “Çaldıran döyüş­ü”ndə məhz bu yola gəlib çıxmışdı. Lakin ondan əvvəl bu isti­qa­mət­də “Dəli kür” kimi roman yaranmışdı. Amma rəsmi tənqid o zaman Cahandar ağa obrazını tənqidi qəbul edirdi. Fərman Kərimzadə son iki romanı yaradanda isə tarixi vəziyyət başqa idi. Həmin vaxt Sovet İttifaqı dağılmaq ərəfəsində idi, milli ovqatlar hər yerdə üzə çıxmışdı.

Romanın uğur qazanmasında Kərbəlayı İsmayıl obrazının da mühüm rolu vardır. O, böyük bir elin həm gücü, həm də mənəvi rəhbəridir. Kərbəlayı sovet hakimiyyətinə tabe olmaq istə­mir və əlində silah bu quruluşa qarşı mübarizə aparır. Əvvəlki dövr­lə­rin tarixi əsərlərində belə adamlar karikatura kimi, ifrat qara boya­larla verilirdi. Lakin Fərman Kərimzadə Kərbəlayı İsmayılı kişi­lik, insanlıq və nəcib əxlaq mücəssəməsi səviyyəsinə qaldırır. Çün­ki yazıçı məhz bu qəhrəmanı xalqın milli cizgilərinin daşı­yı­cı­sı kimi qəbul edir. Hətta o, Kərbəlayı İsmayılı bolşevik Talı­bov­dan üstün mövqeyə qaldırır və daha yüksək rəğbətlə təsvir edir. So­vet dövrü nəsrində ilk dəfə idi ki, ədib əksinqilabçı surətini mə­nəvi cəhətdən bolşevik obrazından üstün bir surət kimi qələmə alır­dı. Bu da ədəbi prosesdə gedən mühüm yeniliklərdən, tarixə müna­si­bətdəki yeni prinsipləri göstərən amillərdən biri idi. Fakti­ki olaraq milli dəyərlər ədəbiyyatda sinfi dəyərlərin fövqünə qo­yu­lur­du ki, bu da rejimin məfkurə böhranının əlaməti idi.

“Qarlı aşırım” romanında əks-inqilab cəbhəsini təmsil edən Qəmlo obrazı xüsusi qəddarlığı ilə seçilir. Lakin bununla yanaşı, onun bolşevik rejiminə qarşı çıxmasının aydın prinsipləri və əxlaqi əsasları vardır. Qəmlo və onun döyüşçüləri bolşevik kafirl­ərinin ideologiyasını, əxlaqını xalqımıza yad hesab edir və bun­ları qəbuledilməz saydıqları üçün silaha sarılıb dədə-baba dəyər­lərinin müdafiəsinə qalxmışdılar. Yeni quruluşun gətirmək istə­di­yi sinfi dəyərlər, firqə və təşkilatlar tərəkəmə dağ kəndlə­ri­nin minillik həyat və əxlaq tərzinə, xalqın dini dəyərlərinə zidd idi.

“Qarlı aşırım” romanı sosialist realizmi estetikasının tarixi mövzuya münasibətlə bağlı ənənələrinə ağır bir zərbə vurdu. Bu zərbə, ilk növbədə Azərbaycan xalqının həqiqi tarixinin və taleyinin ədəbiyyata gəlməsinə yol açırdı.

“Xudafərin körpüsü” (1982) romanı bu istiqamətdə Fərman Kərimzadənin özünün atdığı addım idi. Onun növbəti qəhrəmanı Şah İsmayıl Xətai Azərbaycan torpaqlarını birləşdirən, vahid milli dövlət yaradan qəhrəman oldu. Əslində bu, XX əsrdə də Azərbaycan xalqı üçün aktual məsələ idi. Lakin yazıçı Şah Xə­ta­inin taleyində və tariximizdə Azərbaycanın milli birlik ya­rat­maq uğrunda mübarizələrinin ilk örnəyini görür və göstərirdi.

Lakin bu mövzu Fərmandan əvvəl Əzizə Cəfərzadənin “Ba­kı-1501” (1981) və Əlisa Nicatın “Qızılbaşlar” (1983) ro­man­­larında qələmə alınmışdı. Əzizə Cəfərzadə öz romanını Xə­tainin Şirvana və Bakıya 1501-ci ildə etdiyi hücumu üzərində qur­muş­du. Böyük mədəniyyət sahibi olan bu qadın yazıçı həm mən­bə­lərdən öyrəndiyi tarixi həqiqəti, həm də ədəbiyyat tarixindən və orta məktəb dərsliyindən tanıdığımız Xətai obrazını qorumağa çalışmış və buna nail olmuşdu. Əzizə Cəfərzadə öz romanında istər Şirvanşahlar, istərsə də Osmanlı Sultanlığı ilə Şah İsmayılın siyasi ziddiyyətlərini şişirtməməyə çalışırdı. Əlisa Nicat isə, əsasən Şah Xətainin Gilək bölgəsi ilə əlaqələrinə və fəaliyyətinin dini tərəflərinə diqqəti yönəltmişdi.

“Xudafərin körpüsü“ romanında Şah İsmayıl Xətainin (1487-1524) ömrünün 1487-1503-cü illərə aid hissəsi qələmə alı­nıb. Bu, təxminən Xətainin 1501-ci ildə tacqoyma mərasiminə qədərki dövrdür. Bu dövr isə onun və ailə üzvlərinin siyasi cəhət­dən öz dayısı tərəfindən təqib olunduğu, anasının və Əlişah adlı qar­daşının öldürüldüyü illərdir. Xətai Ağqoyunlu dövlətinin varis­lə­ri­nin hakimiyyət uğrunda qanlı mübarizələri dövründə böyü­müş­dü.

Romanda bu dövrün fəal siyasətçiləri, qəhrəmanın for­ma­laş­dı­ğı tarixi şərait təsvir edilmiş, Uzun Həsən, Sara Xatun, Hü­seyn Lələ bəy, Əbih Sultan kimi tarixi şəxsiyyətlərin yadda qalan ob­razları yaradılmışdır. Yazıcı bir tayfa içində gedən hakimiyyət da­valarının siyasi şərtlərini, hakimiyyət ehtiraslarının xalq üçün hə­mişə faciəli nəticələr verdiyini dəfələrlə vurğulamışdır. O, göstərmək istəyirdi ki, məhz bu ehtiraslar Azərbaycanın birliyi yolunda həmişə tarixi maneə olmuşdur.

Həmin obrazların bir qismi ilə “Çaldıran döyüşü” ro­ma­nın­da da təzədən rastlaşırıq. Buradakı hadisələr Qərbi Azərbaycan tor­paq­larının tarixi, taleyi, buradakı tayfalarla əlaqələndirilir. Fərman Kərimzadə Ağqoyunlu dövlətini və onun irsini sözügedən ərazilərlə, oradakı tayfalarla inandırıcı şəkildə bağlayır. Sonuncu romanda, yazıçı hətta Şah İsmayılın Böyük Vedi kəndində – Fərmanın doğulduğu kənddə – qala tikdirdiyini dəqiq tarixi sənəd əsasında göstərir. Bu qalanın qalıqları indiyəcən qalmaqdadır.

Adında körpü sözü olan bu roman sovet vaxtı yara­dıl­mış­dı. O illərdə yəqin ki, Fərman Kərimzadə sovet dövlətinin da­ğı­la­cağını təsəvvürünə gətirmirdi. Amma bu əsərdə yazıçının Azər­baycanın müstəqilliyi və gələcək birliyi barədə romantik istəkləri də əksini tapmışdır. Ona görə əsərdə bədii uydurmanın məhsulu olan səhnələr də çoxdur.

“Çaldıran döyüşü” romanı 1984-85-ci illərdə yazılıb və “Xu­­dafərin körpüsü”nün davamıdır. Əvvəl yazılan roman Xə­tai­nin həyatının 1503-cü ilə qədər həyatını, ikinci roman isə 1503-cü il­dən 1514-cü ilə qədərki həyatını, yəni Şah İsmayılın Çaldıran vu­ruşunda məğlubiyyətinə qədər olan hadisələri əks etdirir. Çal­dı­ran döyüşünün özü, onun hazırlanması və gedişi romanın həc­min­də az yer tutur. Bu da təbiidir. Fərman Şah İsmayılı ideal kimi se­vir­di, ona görə onun məğlubiyyətini qələmə almaq onun üçün mə­nə­vi cəhətdən çətin idi. Həm də məlumdur ki, Şah İsmayıl Çal­dı­ran döyüşündən sonra səkkiz il hakimiyyətdə ol­muşdur. Lakin bu il­lə­rin romanda təsviri yoxdur. Yəqin ki, ya­zı­çı romanın üçüncü his­sə­sini bu illərə həsr edəcəkdi və onu tri­lo­gi­ya kimi ta­mam­la­yacaqdı. Amma vaxtsız ölüm buna imkan ver­mədi.

“Çaldıran döyüşü”ndə Şah İsmayıl xalqımızın milli qəh­rə­ma­nı kimi qələmə alınır və yazıçının bu tarixi şəxsiyyətə xüsusi mə­­həbbəti əsər boyu duyulur. Həmin döyüş 1514-cü ilin avqus­tun­­da Osmanlı sultanı Birinci Səlimlə Şah İsmayıl arasında ol­muşdu. Osmanlı qoşunu səfəvilərin ərazisinə girmiş, döyüş Cə­nu­bi Azərbaycanın Maku şəhəri yaxınlığında baş vermişdi. Nəticədə sə­fəvi qoşunu məğlubiyyətə uğramış, Osmanlı qoşunu Təbrizi tut­muş və altı gün sonra oranı tərk etmişdir. Fərman Kərimzadə ha­di­sə­ləri milli faciə kimi, eyni dildə danışan türk tayfalarının fa­ciəsi kimi qələmə almışdı və bu, tarixi həqiqət idi. Yazıçını ən çox xalqımızın qəhrəmanlıq ruhu və tarixi maraqlandırır və bu key­fiyyətləri öz romanlarının əsas məzmununa çevirə bilirdi.

Romanda Çaldırandakı məğlubiyyətin şərtləri də az-çox açıql­an­ır. Avropalılar Soltan Səlimə kömək edirdilər. Bunun sa­yə­­sində onun qoşunu odlu silahdan istifadə edirdi. Onların 300-ə qədər topu və tüfəngləri var idi. Şah İsmayılın ordusu isə əsasən dini tərbiyəyə və İsmayılın Allah tərəfindən himayə olunması ideo­logiyasına əsaslanırdı. Qarşı tərəfin məhz odlu silahdan istifa­də etməsi Şah İsmayılın döyüşçülərinin əqidə üstünlüyünü, qorx­maz­lı­ğını hərbi amil kimi heçə endirirdi. Odlu silahlara laqeyd mü­na­sibət, onlardan istifadəyə qorxaqlıq kimi baxmaq yanlış təsəv­vürlər idi. Bunlar Xətainin qurduğu dövlətin, bütün mü­səl­man Şərqinin zəmanədən geri qalmasına səbəb oldu.

Bir tarixi roman kimi “Çaldıran döyüşü” əhatəli əsərdir. Bu­rada həm Orta Asiya dövlətlərinin siyasi vəziyyəti, həm də Os­man­lı sarayı həyatından geniş mənzərələr verilir. Bu isə Şah İs­ma­yılın tarixi işlərinin miqyasını daha yaxşı göstərməyə, Azər­bay­can dövlətinin yaranma prosesini Şərqin bütün siyasi həyatı fonunda göstərməyə xidmət edir. Romanda Hüseyn Bayqara, Şeybani xan, Sultan Bəyazid, Sultan Səlim və başqa bir necə hökmdarın bədii obrazları yaradılıb.

Əsərdə Şah İsmayılın Orta Asiyalı hökmdar, lovğa Şeybani xanla mübarizəsi də öz əksini tapmışdır. Onlar arasındakı həll­edi­ci döyüşlər əsərin ən maraqlı hissəsini təşkil edir. Şah İsmayılın sər­kərdəliyi ilə onun qoşunu Şeybani xanı məğlub edir və özünü də qətlə yetirir.

“Çaldıran döyüşü” romanında Azərbaycan xalqının tarixi və mə­nə­vi mədəniyyətinin təsvirinə də geniş yer verilmişdir. Fərman Kərim­zadə ixtisasca həm də rəssam olduğuna görə incəsənət tari­xi­mizin gözəl bilicisi idi. Əsərdə o dövrün Kişvəri, Füzuli, Süruri, Aşıq Qurbani kimi şairlərinin də obrazları vardır. Qəhrəmanların ge­yimi, bəzəkləri, silahları, hökmdarların sarayları tarixi həqiqətə uy­ğun şəkildə qələmə alınmışdır. Xətai əsərdə ədəbiyyat və mə­dən­iy­yət hamisi kimi, Azərbaycan mədəniyyətinin qayğıkeşi kimi ver­ilir. Yazıçı romanda Şah İsmayılın bizə çatmış yağlı boya ilə işlən­miş iki şəklinin müəllifi, florensiyalı rəssam Françeskonun da gözəl obrazını yaratmışdır. Əsərdə o dövrün bütün görkəmli rəs­sam, memar və şairlərinin obrazları vardır.

Qeyd etməliyik ki, Xətai dövrünə aid Osmanlı və İran mənbələri arasında ciddi fərqlər və ziddiyyətlər vardır. Fərman Kə­rimzadə bu ziddiyyətlərə, ilk növbədə, Azərbaycan vətən­pə­r­və­ri kimi yanaşmış, nə Osmanlı, nə də İran tarixçilərinin təsirinə qa­pıl­ma­mış, tarixi hadisələri Azərbaycan dövlətinin yaranma pro­sesi kimi qələmə almışdır. Yazıçının bu mövqeyini qəbul et­mə­yən­lər, ona tənqidi yanaşanlar da vardır. Lakin Fərman Kərim­za­də­nin vətəndaşlıq mövqeyi, həm də uzaqgörənliyi nəticəsində o, müs­təqil Azərbaycan dövlətinin yaranmasından təxminən səkkiz-on il əvvəl bu dövlətin siyasi və ideoloji əsasları üçün gərəkli və zəruri olan bir əsər ortaya qoymuşdu.

Fərman Kərimzadənin tarixi romanları 1970-80-ci illər nəs­ri­nin ən qiymətli nümunələrindəndir. Bu əsərlərin vətənpərvərlik pa­fosu və mənası bu gün də yeni nəsil üçün öz əhəmiyyətini saxla­maqdadır.

Ferman Kerimzade – Wikipedia

Fərman İsmayıl oğlu Kərimzadə (Kərimov) ( 3 mart 1937 , Vedi – 17 mart 1989 , Bakı , SSRİ ) — azərbaycanlı [2] yazıçı-nasir, 1968-ci ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, kinoredaktor, bir çox filmlərin ssenari müəllifi.

Mündəricat

Fərman Kərimzadə 1937-ci il martın 3-də Ermənistan SSR-in Vedi rayonunun Böyük Vedi kəndində anadan olmuşdur. İbtidai təhsilini orada almış (1944–1951), orta məktəbi isə Beyləqan rayonunun Şahsevən kəndində bitirmişdir (1954). Əzim Əzimzadə adına Azərbaycan Dövlət Rəssamlıq məktəbində təhsil almışdır (1955–1960).

İsmayıllı və Jdanov (indiki Beyləqan) rayonlarında orta məktəb müəllimi olmuşdur (1962–1965). Sonra “Yüksəliş” rayon qəzeti redaksiyasında ədəbi işçi, şöbə müdirü, məsul katib işləmişdir (1962–1965). Moskvada Ümumittifaq Dövlət Kinematoqrafiya İnstitutunun ssenari fakültəsinin ikinci kursunu bitirmişdir (1965–1967). Azərbaycan Dövlət Televiziya və Radio Verilişləri Komitəsində tərcüməçi, baş redaktor, “Abşeron”, “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetlərinin redaksiyasında şöbə müdiri, ədəbi işçi (1966–1970), C. Cabbarlı adına “Azərbaycan film” kinostudiyasında kollegiya üzvü (1970–1977), “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetinin xüsusi müxbiri (1977–1980) olmuşdur. Şüvəlan yaradıcılıq evinin direktoru (1980–1981) işləmişdir.

F. Kərimzadə “Çaldıran döyüşü”, “Xudafərin körpüsü” tarixi əsərlərinin [3] , “Təbriz namusu”, “Qarlı aşırım” (bu əsərin əsasında “Axırıncı aşırım” bədii filmi çəkilmişdir), “Qoca qartalın ölümü” və sair məşhur əsərlərin müəllifidir.

F. Kərimzadə 1989-cu il mart ayının 17-də vəfat etmişdir.

• Sonuncu eksponat. Bakı: 1961,
• Ömrümüz-günümüz. Bakı: 1963,
• Heykəl dilə gəlir. Bakı: 1965,
• Qarlı aşırım. Bakı: 1971,
• Xudafərin körpüsü. Bakı: 1982,
• Çaldıran döyüşü. Bakı: 1988,
• Təbriz namusu
• Qoca qartalın ölümü. Bakı: 1991.

Filmoqrafiya

1. Arvadım mənim, uşaqlarım mənim (film, 1978)
2. Axırıncı aşırım (film, 1971) (tammetrajlı bədii film)-əsər müəllifi, ssenari müəllifi
3. Bizim küçənin oğlanları (film, 1973)
4. Camışçılıq (film, 1966)
5. Çətirimiz buludlardır (film, 1976)
6. Daş dözür (film, 1973)
7. Dərviş Parisi partladır (film, 1976)
8. Dörd bazar günü (film, 1975)
9. Mükafat, yoxsa… (film, 1980)
10. Oxuyur Şövkət Ələkbərova (film, 1970)
11. Şah və xidmətçi (film, 1976)
12. Tütək səsi (film, 1975)
13. Tütünün becərilməsi (film, 1967)
14. Ver verim (film, 1974)
15. Yağışlı havalarda (film, 1982)

İstinadlar

1. ↑”Azərbaycanın məşhur yazıçısının qızından TÜKÜRPƏDƏN FAKT: “Atamı öldürmək üçün evə salıb. ” – ÖZƏL”. 2020-11-27 tarixində arxivləşdirilib . İstifadə tarixi: 2020-07-04 .
2. ↑”Vikipediya Kərimzadəni kürd etdi: qızı danışdı — Foto”. 2017-12-14 tarixində arxivləşdirilib . İstifadə tarixi: 2017-12-12 .
3. ↑ “Sinifdənxaric tədbirlər zamanı tarixi şəxsiyyətlərə dair materialların öyrənilməsi”. Afaq Qasımova. Yeniyetmələrin tarixi şəxsiyyətlərin nümunəsində tərbiyə edilməsi. Bakı: Nurlan, 2006. — səh. 125.

Xarici keçidlər

• Onu KQB öldürdü – Tanınmış yazıçıdan maraqlı faktlar
• “Qarlı aşırım”dan “Axırıncı aşırım”a doğru
• Aydın Dadaşov. “Bizim kino”. Kamil Rüstəmbəyovun “Axırıncı aşırım” filmi haqqındaArxivləşdirilib 2017-07-21 at the Wayback Machine
• 75 yaşlı Fərman Kərimzadə unudulub…
• KQB atamın o əsərini evdən apardı – Kərimzadə
• Fərman Kərimzadənin 80 illik yubileyi keçirildi — FOTO
• Yazıçı Fərman Kərimzadənin həyat yoldaşı vəfat edib

Fərman Kərimzadə

Yazıçı Fərman Kərimzadə 1937-ci il martın 3-də Ermənistanın Vedi rayonunun Böyük Vedi kəndində anadan olub. 12 yaşı olanda Qərbi Azərbaycandan deportasiya olunublar. Beyləqanda məskunlaşıblar. Fərman və bacı-qardaşları yarımçıq qalmış orta təhsili Beyləqan rayonunun Şahsevən kəndində başa vurublar.
“Son eksponat”, “Toy toğlusu”, “Mis qazan”, “Talada”, “Ümid”, “Xınalı” hekayələri, “Xallı maral”, “Toy dəvətnaməsi” povestləri böyük uğur qazansa da, yazıçı daha çox “Qanlı aşırım”, “Xudafərin körpüsü”, “Çaldıran döyüşü” kimi tarixi romanların, “Təbriz namusu”, “Qoca qartalın ölümü” əsərlərinin müəllifi kimi tanınıb.
Atası İsmayıl Şeyx Əlioğlu hüquq işçisi, qatı kommunist, sovet ideologiyası daşıyıcısı olub. Deyilənə görə Fərman Kərimzadə evlənəndən sonra bir dəfə gəlinini Teodor Drayzerin “Kerri bacı” əsərini oxuyan görən qayınata kitabı onun əlindən alıb, Marks və Engelsin həyatı ilə bağlı hekayələr toplusunu verib ki, bunu oxu.
Fərmanın anası Qəmər isə təhsilsiz qadın olub. Amma Azərbaycan bayatılarını, mahnılarını, folkloru gözəl bilirmiş. Fərman da, digər övladlar kimi, o nağıllarla və bayatıların avazı ilə böyüyüb.
Deportasiya olunandan sonra ağır günlər yaşayıblar. O, yazılarından birində yazır ki, Beyləqandan ayağımda qaloşla Bakıya üz tutdum, oxumaq üçün.
Orta məktəbdə yaxşı rəssamlıq qabiliyyəti olduğu üçün hamı onun rəssam olacağını zənn edirmiş. Yazıçı Əzim Əzimzadə adına Azərbaycan Dövlət Rəssamlıq məktəbinə qəbul olunub. Rəssamlığı başa vurandan sonra 3 il İsmayıllıda, Beyləqanda orta məktəblərdə dərs deyib. Bu dövrlərdə onun ilk hekayələri artıq müxtəlif qəzetlərdə çap olunmağa başlayır. Moskva Ümumittifaq Kinematoqrafiya İnstitutunun ssenari fakültəsini bitirir.
Həyat yoldaşı Xalidə xanımla Bakıda tanış olublar. Xalidə Tibb Universitetində təhsil alırmış. Fərman Tibb Universitetinə bir kəndçisi, orta məktəb yoldaşı olan qızın ziyarətinə gedib-gəlirmiş. Xalidəni də o zaman görüb. Görən kimi də vurulub. Heç ləngimədən, bir neçə günün içində elçilərini göndərib. Qız evi imkanlı olduğundan Xalidəni kasıb yazıçıya vermək istəməyiblər. Bəhanə gətiriblər ki, yemək bişirə bilmir, hələ uşaqdır. Fərman Kərimzadənin dostu Məmməd Aslan qızın “hə”sini alacağına boyun olsa da, elçilər evdən qovulur. Başqa yolu qalmayan Fərman qızı götürüb qaçırır.

Heç bir etiraz etmədən yazıçıya qoşulub qaçan qızın gözlərindən bircə damla yaş axır. Xalidə xanım müsahibələrində o günləri belə xatırlayır: “Mən oxuduğum Tibb məktəbində Fərmanın kəndçiləri də vardı. Tez-tez gələrdi onları görməyə. Qızlar bizi küçədə tanış etdilər. Görürdüm, hər gün məktəbin qabağında dayanıb, bizə baxırdı. Elə bilirdim rəfiqəm Gülçöhrəni istəyir. Bir dəfə mənə məktub verdi ki, Fərman sənə göndərib. Məktubu oxuyanda gördüm ki, mənə yazılıb.”
Ssenarisi əsasında çəkilmiş “Axırıncı aşırım” filmi ekranlara çıxandan sonra yazıçı xeyli əziyyət çəkib. Qızı Yeganənin dediyinə görə, atasını öldürməklə hədələyirmişlər. “Bir dəfə bibimgilə getmişdim, bir kişi gəlib dedi ki, o uşaqları niyə bura göndərirlər, indi atalarının heyifini uşaqlarından alaq? Çox qorxdum. Sən demə, Qəmlonun qohumlarından imiş. Onlar deyirdilər, guya Qəmlonu qəsdən mənfi qələmə verib. Atam heç nəyi yalan yazmayıb. Qəmlo həqiqətən elə adam olub. Nənəmdən də eşitmişəm. Qəmlonu qadınlar yabayla öldürüblər. Kişilər güllə vurub, görüblər ölmür, özünü samanlığa vurur, qadınlar yabayla düşüblər üstünə. Amma erməniyə qarşı döyüşüb. Bizim babamızla bir yerdə vuruşublar. Mərdlikləri də varmış”.
Filmdəki Xəlil obrazı Fərman Kərimzadənin doğmaca dayısı oğlu olub. Deyilənə görə yazıçının anası ölənə qədər Xəlil deyə-deyə bayatılar deyirmiş. Abbasqulu bəy isə yazıçının atasının ən yaxın silahdaşı, qohumu, dostu olub. Kərbəlayi İsmayıl da yaxın adamı olub.
Qəmlonun əsl adı Qəmbəralı imiş, Qəmlo deyirmişlər. Yaxın adamlar nə qədər israr etsələr də, yazıçı onun adını Qəmbəralı kimi yox, Qəmlo kimi yazır.
Nəsrəddin Tusi haqqında əsər yazıbmış. Yazıb bitirəndən sonra əsər yaşadığı evdən yoxa çıxıb. Andranik haqqında yazdığı əsər də eyni taleyi yaşayıb.
Günlərin birində isə gecə hamı yatandan sonra onların evinə naməlum bir qadın gəlir. Onun gəlişini qızından başqa heç kim görmür. Səhəri gün bu əhvalatdan xəbər tutan valideynlər uşağa gülsələr də, bir neçə saatdan sonra məlum olub ki, yazıçının Andranik haqqında yazdığı əsər evdən oğurlanıb.
Yuqoslaviya müharibəsi ilə bağlı daha bir roman 1993-cü ildə oğurlanıb. Fərman Kərimzadə sonradan yazıb ki, onların KQB tərəfindən götürüldüyünü öyrənib.
Qızı Yeganə xanım danışır ki, 1986-cı ildə Naxçıvana bacısının toyuna gediblər. Ordan da Vediyə baş çəkiblər: “Məni də apardı. Bir-bir ata-baba yurdumuzu bizə göstərdi. Dedi, ölüb qalmaq istəyirəm burda. Orda bir ağız da “Apardı sellər Saranı” mahnısını oxudu.
Deyilənə görə hər il ad günündə yazıçının qəbri üzərinə kimliyi məlum olmayan adam tərəfindən təzə-tər çiçəklər qoyulurmuş. Bir müddət sonra isə məlum olub ki, bu yazıçının oxucularından biridir.
“Qarlı aşırım” romanı Fərmana çox böyük şöhrət və təbii ki, pul gətirib. Təkcə “Xudafərin körpüsü”nə görə 32 min rubl alıb. Film çəkiləndən sonra ona kinostudiyanın binasından 5 otaqlı ev də veriblər. Həmin vaxt Şahmar Ələkbərovun iki qızı vardı, bölgüdə erməni ilə eyni kommunal mənzilə düşüb. Fərman Adil İsgəndərova deyir ki, mənim evim dörd otaqlı olsun, əvəzində Şahmara ayrıca ev verin.
1989-cu ilin martında Fərman Kərimzadə Tərtərdəki həmyerlilərinə yardım üçün gedəndə oradakı insanların acınacaqlı vəziyyətinə dözə bilməyib yıxılıb. Həkimlər gələndən sonra məlum olub ki, yazıçının beyninə qan sızıb. Elə həmin gün yazıçı dünyasını dəyişib.

Mərhum yazıçımızın Fərman Kərimzadənin qızı ssenarist Yeganə Kərimzadə atasının «Qarlı aşırım» romanı əsasında ekranlaşdırılmış «Axırıncı aşırım” filminin təqdimat günü baş verən maraqlı bir hadisəni qələmə alıb.

Həmin əhvalat hələ 1971-ci ildə Bakının göbəyində ermənilərin necə azğın olduğunu, içlərində gizlətdikləri düşmənçiliyi məqam düşən kimi necə biruzə verdiklərini aydın göstərir.

»Axırıncı aşırım”ın Nizamı kinoteatrında təqdimatı idi biz də evdə dörd çıqqılı çıqqılı uşaq idik. Nə isə bizi anam geyindirib, həyətdə gözləyin dedi. Erməni qonşularımız hadisəni bilirdilər və göz gözə dayanıb, evdən nə zaman çıxacağımızı gözləyirmişlər. Böyükləri susub, uşaqları qabağa ötürdülər bizi görcək. Mən, məndən iki yaş kiçik bacım Sevinc və qardaşım Əziz. Lap balaca bacım Aybəniz evdə qalacaqdı, çünki o hələ kino nə olduğunu bilmirdi, cəmi cümlətanı 2 yaşı olardı.

Sözün qısası, erməni uşaqları bizi sorğu suala tutdular.
— Kinoya baxmağa gedirsiniz?
— Abbasqulu bəy kimdi?
— Ermənilər haqqında bir şey olsa sizi öldürərik və s. və i. a
Mənim üçün yazıçı ən böyük sənət olduğundan:- Atam yazıçıdı onun paxıllığını az çəkin, dedim.
Sevinc:- Baxarıq kim kimi öldürər, dedi.
Əziz isə lap kökündən vurdu:- Atamın dayısı Xəlil (filmdə atamın dayısının obrazını Həsən Turabov canlandırıb), babam İsmayıl, atamın əmisi Abbasqulu bəy elə erməniləri öldürüb, qəhrəman olublar da.
Bu söz bitər bitməz sən demə xırda daşları əllərinə, ciblərinə dolduran erməni uşaqları bizi daşlamağa başladılar. Hər üçümüz yaralanmışdıq. Təzə paltarımız qana bulaşmışdı. Atam, qonşuluqda yaşayan həmyerlilərimiz gəlməsəydi bizi dövrəyə alan özümüzdən böyük erməni uşaqlarının əlindən salamat çıxmağımız möcüzə olardı. Elə üstü qanlı, başımız yarıqlı kinoya getdik.
Nizami kinoteatrında Şəmsi Bədəlbəylinin bizi «döyüşdən» çıxmış görüb, başımızı sığallamağı, atama baxıb, ah çəkməyi yadımdan çıxmaz. Şəmsi Bədəlbəyli«Axırıncı aşırım»da babamın obrazını yaradıb.
Qonşu kişilər isə biz qayıdana kimi evdə qalanlarımızı qorudular. Evə od vurmaqla hədələmişdilər bizi. O hadisədən az sonra kinostudiya bizə yeni ev verdi Tbilisi pospektində. Ordan Xutordan köçənə kimi də qorxmadıq, çəkinmədik o uşaqlardan yeri gəldi heyfimizi də aldıq, amma çəkinmədik. «Axırıncı aşırım» tv də gedən günü biz artıq ordan köçsək də evimizi satmadıq. Bibim Sara xanımın ailəsi də o geniş həyətdə yaşadığından evimizi ona qoyduq. Bibim deyirdi həmin gün ermənilərin heç birinin işığı yanmadı sözləşmiş kimi saat doqquz olmamış guya yatıblarmış.
1988 hadisələrindən çox çox əvvəl biz bilirdik ki, erməni qonşularımızın əksəriyyəti Ermənistanda hansısa təşkilatın üzvüdülər və ora hər ay pullar köçürürlər. Bunu da öz içlərindən olan biri demişdi atama.
«Axırıcı aşırım» efirə gələn günü başımız qanasa da əslində, filmdə erməni məsələsi yox idi o dövr ola da bilməzdi. Amma erməni Abbasqulu bəyin, Xəlilin, İsmayıl Şeyx Əli oğlunun meydanda daşnaklara qarşı necə döyüşdüyünü yaxşı bilirdi. Dava o dava idi. ”

Xatırladaq ki, «Axırıncı aşırım” filmi rejissor Kamil Rüstəmbəyov tərəfindən 1971-ci ildə ekranlaşdırılıb. Film „Azərbaycanfilm“ kinostudiyasında istehsal edilib. Kinoromanda hadisələr Azərbaycanın dağ kəndlərinin birində sovet hakimiyyəti qurulduğu ilk illərdə baş verir. Filmdə əsas rolları Həsən Məmmədov, Adil İsgəndərov, Məlik Dadaşov,Hamlet Xanızadə, Həsənağa Turabov, Şəmsi Bədəlbəyli, Tamilla Rüstəmova, Şahmar Ələkbərov, Əbdül Mahmudov və Sadıq Hüseynov ifa edirlər. 1972-ci ildə Tiflisdə V Ümumittifaq kinofestivalında aktyor Adil İsgəndərova „ən yaxşı kişi obrazı“na görə II mükafat, aktyor Həsən Məmmədova „ən yaxşı kişi rolu“na görə mükafat verilib. Ssenari müəllifi də Fərman Kərimzadədir.

Qızı müsahibələrinin birində atasının KQB tərəfindən öldürüldüyünü deyir: Sap-sağlam adam idi. Məncə, onu KQB öldürdü. Son hadisələrdə çox fəal idi. Anama da demişdi ki, məni izləyirlər, tutulsam, bilin ki bunlar edib. Hətta bir dəfə çağırıb nəsə təklif də eləmişdilər, təbii ki, qəbul eləməmişdi. O, azad adam idi. Bu hadisələrlə bağlı Moskvaya getmişdi, ordan gəldi, heç evə dəymədən Tərtərə yollandı. O vaxt adamlar köçürülürdü Ermənistandan. Kəlbəcərə gedib, sonra bir də Tərtərə qayıdıb. Orda iflic olmuşdu. Amma mən buna inanmıram. Daha doğrusu içimdə ciddi şübhələr var”.

• Teqlər:
• Axırıncı aşırım
• , Fərman Kərimzadə