Canlılar aləmi

Oʻsimliklar Seleksiyada navning asosiy yaroqlilik belgisi uning hosildorligi va hosili tarkibida koʻzlangan zarur moddalar (mas, bugʻdoyda oqsil, kartoshkada kraxmal)ning koʻpligi hisoblanadi. Shuningdek, tanlashda oʻsimliklarning noqulay omillarga (qurgʻoqchilik, sovuqqa chidamlilik, kasalliklar va zararkunandalarga) bardoshlik, mexanizatsiya bilan ishlov berishga qulaylik, agrotexnologiyaga moyilligi ham muhim belgilar hisoblanadi.

SELEKSIYA

SELEKSIYA (lot. selectio — tanlash, saralash) — yuqori mahsuldor oʻsimliklar navlari va duragaylarini, hayvonlar zotlarini va mikroorganizmlar shtammlarini yaratish nazariyasi va amaliyoti. Seleksiyaning ilmiynazariy bazasi genetika hisoblanadi. Oʻsimliklar Seleksiyasi botanika, sitologiya, embriologiya, gistologiya, fiziologiya, fitopatologiya, entomologiya, ekologiya, biokimyo, oʻsimlikshunoslik va q. x. maxsulotlarini qayta ishlash texnologiyasi bilan chambarchas bogʻliq. Ibtidoiy Seleksiya koʻrinishlari (beixtiyor tanlash) dehqonchilik paydo boʻlgan davrlardan boshlangan. Bunday Seleksiya astasekin muayyan maqsadli yoʻnalishlarda olib borilgan.

Xalq seleksiyasi Oʻrta Osiyoda ham rivojlanib, gʻoʻza, zigʻir, don, beda, sabzavotpoliz ekinlari, tok va mevali daraxtlarning qimmatli navlari yaratilgan. 3—4-a. larda afrikaosiyo gʻoʻzasining qattiq quruq iqlimga moslashgan ertapishar shakllari chiqarilgan. Yumshoq bugʻdoyning Qizil bugʻdoy, Tuyatish navlari hosildorligi, qurgʻoqchilik va kasalliklarga chidamliligi hamda donining sifati bilan mashqurdir. Tok (Soyaki, Sohibi, Parkent va b. navlari), oʻrik (Koʻrsodiq, Obinovvot), arpa (Toshkallak), sholi (Arpa sholi, Xoʻjaahmad, Qozoqi), joʻxori (Xoʻraki, Kattabosh), qovun (Joʻjaburun), tarvuz (Qoʻzivoy), sabzi (Mirzoi, Mushak), piyoz (Oq piyoz) va b. ning sifatli mahsulot beradigan, mevasi uzoq saqlanadigan koʻpchilik navlari hozir ham ekiladi. Beda seleksiyasi sohasida, ayniqsa, katta yutuqlarga erishilgan. Xorazm va Samarqand bedalari butun dunyoga mashhur boʻlib, hozir ham juda qimmatli navlar hisoblanadi. Chorvachilikda uzoq tanlash yoʻli bilan qorakoʻl, hisori qoʻy zotlari, qorabayir, laqay ot zotlari va b. yaratildi. Keyinchalik koʻpgina muhim xoʻjalik xususiyatlarga ega boʻlgan bu navlar va zotlardan Seleksiya ishlarida qimmatli boshlangʻich material sifatida foydalanildi.

Ch. Darvin oʻzining «Turlarning kelib chiqishi» (1859) asari bilan Seleksiyaning ilmiy asosini yaratdi (q. Evolyutsion taʼlimot), hayvonlar va oʻsimliklar dunyosida yangi shakllarning paydo boʻlishida tanlaitit ahamiyatini koʻrsatib berdi.

Seleksiyaning keyingi rivojlanish bosqichlarida irsiyat qonunlarining kashf etilishi katta ahamiyatga ega boʻldi. Shuningdek, Seleksiyaning rivojlanishida I. V. Michurinnit ishlari ham muhim rol oʻynadi. Irsiy oʻzgaruvchanlikning gomologik katorlar qonuni hamda madaniy oʻsimliklarning kelib chiqish markazlari toʻgʻrisidagi taʼlimot muallifi N. I. Vavilov S. ning rivojiga katta hissa qoʻshdi.

Yevropa va Amerikada Seleksiya 19-a. da rivojlana boshladi. Fransiyada L. Vilmoren koʻp marta tanlash yoʻli bilan qand lavlagining tanlab olingan shakllari qandliligini 3 hissa oshirishga erishdi. Shved seleksioneri G. NilsonEle oʻzidan changlanuvchi oʻsimliklarda yakka tanlash usulini qoʻllab, sulining qimmatli navini yaratdi. AQSHdaL. Byorbank duragaylashni qatʼiy tanlash bilan qoʻshgan holda mevali oʻsimliklar va b. ekinlarning eng yaxshi navlarini yaratdi. Rossiyada Seleksiya ishlari 19-a. oxiridan rivojlana boshladi.

Oʻzbekistonda ilmiy Seleksiyaning boshlanishi 20-a. boshlariga toʻgʻri keladi. Rossiya imperiyasi sanoatining paxta xom ashyosiga boʻlgan katta ehtiyojlari taʼsirida dastlab gʻoʻza S. si bilan shugʻullanadigan muassasalar tashkil etildi. 1898-y. da ish boshlagan Turkiston q. x. tajriba st-yasida (hoz. Shreder nomidagi Bogʻdorchilik, uzumchilik va vinochilik i. t. inti) R. R. Shreder q. x. sohasida koʻp qirrali ilmiy faoliyat bilan birga gʻoʻza, gʻalla, sholi Seleksiya ishlariga asos soldi. 1899-y. da Andijon tajriba dalasi. 1900-y. da Mirzachoʻl tajriba dalasi, 1913-y. da Namangan sh. yaqinidagi Paxtalikoʻlda gʻoʻza boʻyicha maxsus Fargʻona seleksiya st-yasi tashkil etildi. M. M. Bushuyev, G. S. Zaysev, Ye. L. Navroskiy kabi olimlar gʻoʻza, gʻalla ekinlari, qoramolchilik boʻyicha Seleksiya ishlarini faol olib borishdi va gʻoʻzaning yangi mahalliy 169 (Dehqon), 182 (Oq joʻra), Amerikadan keltirilgan Rusel navidan «Navroskiy», Triumf navidan «Navroskiy zafari» navlari, Bushuyev koramol zoti yaratildi.

20-a. ning 20y. laridan boshlab Oʻzbekistonda oʻsimlikshunoslik, chorvachilik, yilqichilik, qorakoʻlchilik, pillachilik va b. yoʻnalishlarida tajriba va Seleksiya st-yalari, i. t. muassasalari tashkil etila boshladi. 1922-y. da Turkiston seleksiya st-yasi (1965-y. dan Butunittifoq gʻoʻza seleksiya va urugʻchiligi i. t. inti), 1924-y. da Butunittifoq oʻsimlikshunoslik in-tining Oʻrta Osiyo tajriba st-yasi, 1925-y. da Milyutin (hoz. Gʻallaorol gʻalla ekinlari) tajriba st-yasi, 1927-y. da Oʻrta Osiyo ipakchilik inti, 1929-y. da Butunittifoq paxtachilik in-ti (SoyuzNIXI), 1932-y. da Oʻzbekiston sholichilik tajriba st-yasi, 1934-y. da Oʻzbekiston sabzavot va kartoshka ekinlari tajriba st-yasi, 1935-y. da Butunittifoq qorakoʻlchilik inti, 1940-y. da Oʻzbekiston chorvachilik in-ti va ularning respublikaning turli zonalarida joylashgan keng tarmokli styalari ish boshladi.

Chorvachilikda Seleksiya mollarning mahsuldorlik va mahsulotlari sifati, kasalliklarga bardoshi, sharoitlarga moslashishi, yem-xashakdan samarali foydalanishi boʻyicha olib boriladi. Yalpi, yakka, yakkaqarindoshlik, guruhliqarindoshlik belgilari majmui boʻyicha tanlash Seleksiyaning asosi hisoblanadi (q. Duragaylash, Naslchilik, Saralash).

Oʻsimliklar Seleksiyada navning asosiy yaroqlilik belgisi uning hosildorligi va hosili tarkibida koʻzlangan zarur moddalar (mas, bugʻdoyda oqsil, kartoshkada kraxmal)ning koʻpligi hisoblanadi. Shuningdek, tanlashda oʻsimliklarning noqulay omillarga (qurgʻoqchilik, sovuqqa chidamlilik, kasalliklar va zararkunandalarga) bardoshlik, mexanizatsiya bilan ishlov berishga qulaylik, agrotexnologiyaga moyilligi ham muhim belgilar hisoblanadi.

Oʻsimliklar Seleksiyasi boshlangʻich material yaratish yoki tanlashdan boshlanadi. Ular tabiiy va duragay populyatsiyalar, ilgari yaratilgan navlar, oʻzidan changlangan liniyalar, poliploidlar, mutantlar boʻlishi mumkin. Boshlangʻich materialdan tanlab olingan oʻsimliklar avlodi dastlabki baholash, baʼzan qayta tanlash uchun seleksion koʻchatzorlarga ekiladi. Ularning eng yaxshilari nav sinash uchun (dastlabki, stansion, konkurs) tanlab olinadi. Soʻngra ular yakuniy baholash va r-nlashtirish uchun Davlat sinoviga oʻtkaziladi (q. Davlat nav sinash tarmogʻi, Nav). Makkajoʻxori S. da geterozisi yuqori boʻlgan liniyalararo va nav liniyalari duragaylari yaratiladi. Qand lavlagining yuqori geterozisli shakllarini yaratish uchun diploidlar tetraploidlar bilan chatishtiriladi. Sorgo, pomidor, garmdori, piyoz, poliz va boshqa ekinlar. Seleksiyasida ham geterozis duragaylari chiqariladi.

Gʻoʻza Seleksiyasi yalpi tanlash, yakka tanlash usullari bilan serhosil va tezpishar navlar yaratish yoʻnalishida olib boriladi. Bunda navlarning sifat belgilariga (kasallik va zararkunandalarga, qurgʻoqchilikka, shoʻrga chidamliligi, tola chiqishi, mashinada terishga qulayligi va b.) eʼtibor beriladi. Boshlangʻich material sifatida chet el Seleksiya navlaridan, tur ichida va turlararo madaniy, yovvoyi, yarim yovvoyi nusxalarni va turlarni chatishtirish yoʻli bilan olingan populyatsiyalardan, radioaktiv nurlanishlar va kimyoviy mutagenlar taʼsirida chiqarilgan populyatsiyalardan foydalaniladi. Bir qancha mamlakatlarda geterozis samaradorligidan yoki turlararo va tur ichidagi duragaylar birinchi boʻgʻinining yuqori biologikxoʻjalik mahsuldorligidan foydalaniladi. Gʻoʻza Seleksiyasida oddiy yoki juft, pogʻonali, duragaylar ichida, duragaylararo, takroriy (bekkross), murakkab chatishtirish usullari qoʻllaniladi.

20-a. da Oʻzbekiston olimlari Seleksiyaning nazariy va amaliy masalalarini ishlab chiqishga munosib hissa qoʻshdilar. Gʻoʻza Seleksiyasida S. S. Kanash, A. I. Avtonomov, L. V. Rumshevich, A. Dadaboyev, S. S. Sodiqov, S. M. Mirahmedov, O. Jalilovvab., mevalar va tok Seleksiyasida M. Mirzayev, M. S. Juravel, A. M. Negrul, subtropik ekinlar (limon) S. sida 3. Faxriddinov, sabzavot, poliz ekinlari kartoshka Seleksiyasida D. Abdukarimov, A. Obidov, K. Yusupov, Ye. V. Yermolova, A. S. Hakimov va b., krramolchilik Seleksiyasida U. Nosirov, parranda (tovuq) S. sida S. Gʻ. Azimov, qoʻychilik S. sida I. N. Dyachkov, ipak qurtining yangi zotlari va duragaylarini yaratishda B. L. Astaurov, V. A. Strunnikov, U. Nasrillayev va b. ning xizmatlari katta.

Oʻzbekistonda Seleksiya ishlari Oʻzbekiston FA Genetika va oʻsimliklar eksperimental biologiyasi instituti, Oʻzbekiston Qishloq va suv xoʻjaligi vazirligi huzuridagi ilmiyishlab chiqarish Markazining paxtachilik; gʻoʻza seleksiyasi va urugʻchiligi; oʻrmon xoʻjaligi; sholichilik; oʻsimlikshunoslik; bogʻdorchilik, uzumchilik va vinochilik; sabzavot, poliz ekinlari va kartoshkachilik; sugʻoriladigan yerlarda don va dukkakli ekinlar; chorvachilik; krrakoʻlchilik; ipakchilik i. t. intlarida; lub ekinlari tajriba st-yasida; K,oraqalpogʻiston dehqonchilik i. t. in-tida; Toshkent agrar un-ti, Andijon, Samarqand qishloq xoʻjaligi intlari Seleksiya kafedralarida olib boriladi. Oʻzbekistonda Seleksiya amaliyoti, uni tashkil etish va Seleksiya yutuqlari (oʻsimliklar navi, hayvonlar zoti)ga doir huquqiy munosabatlar Oʻzbekiston Respublikasining «Seleksiya yutuqlari toʻgʻrisida» qonuni (1996-y. 30 avg.) bilan tartibga solinadi.

Chet el mamlakatlarida Seleksiya ishlarini davlat seleksiyatajriba muassasalari va xususiy urugʻchilik firmalari amalga oshiradi. Meksikada yaratilgan kalta poyali bahori bugʻdoy navi (Sonora 63, Lerma Roxo va b.) boshqa mamlakatlarda bahori bugʻdoy S. sida foydalaniladi. Bunday navlarni yaratish burdoy hosildorligini ancha oshirish imkoniyatini berdi. Makkajoʻxorining (AQSH) yuqori hosilli duragaylari, qand lavlagining liniyalararo duragaylari (AQSH, Shvetsiya), kalta poyali javdarbugʻdoy amfidiploidlari (Kanada), serkraxmal kartoshka navlari (Gollandiya, GFR, Polsha), uy parrandalari inbred liniyalari (AQSH) muhim oʻrinda turadi.

Ad.: Simongulyan N. G., Shafrin A. N., Muhammadxonov Seleksiya, Gʻoʻza genetikasi, seleksiyasi va urugʻchiligi, T., 1974; Miraxmedov S, Mirjurayev M ., Kachestvo volokna i seleksiya sortov xlopchatnika, T., 1986; Yigitaliyev M ., Muhammadxonov S, Dala ekinlari seleksiyasi va urugʻchiligi, T., 1981; Abdukarimov D., Safarov T., Ostonaqulov T., Dala ekinlari seleksiyasi, urugʻchiligi va genetika asoslari, T., 1989; Seleksiya yutuklariga oid qonunlar va meʼyoriy hujjatlar toʻplami, T., 2001; Oʻzbekiston Respublikasi hududida ekish uchun tavsiya etilgan qishloqxoʻjaligi ekinlari taʼrifi, T., 2001.

Related Posts:

• SELEKSIYA KOʻCHATZORI
• SINTETIK SELEKSIYA
• ANALITIK SELEKSIYA

Canlılar aləmi

Seleksiya sözünün latınca mənası Selectio – seçmə deməkdir. İnsanlar yabanı bitkiləri becərməyə və vəhşi heyvanları əhliləşdirməyə başladığı çox qədim vaxtlardan seleksiyanın bünövrəsi qoyulmağa başlamışdır.

Seleksiyanın nəzəri bazası “genetika” hesab olunur. Geniş mənada, seleksiya kompleks elmdir. O, elm kimi Ç.Darvinin işlərindən sonra formalaşmışdır. Ç.Darvin heyvanların əhilləşdirilməsi və bitkilərin mədəniləşdirilməsi haqqında geniş materialı analiz edərək, süni seçmə haqda təlimini formalaşdırılmışdır. Seleksiya təkamül forması olub, ümumi qanunauyğunluqlara tabedir.Burada təbii seçmə insan tərəfindən həyata keçirilən süni seçmə ilə əvəz olunur. Seleksiya prosesinin son nəticəsi olaraq bitkilərdən- sort,heyvanardan- cins,mikroorqanizmlərdən-ştamm yaranır.

Bitki sortu, heyvan cinsi və mikroorqanizm ştammları insan tərəfindən süni surətdə yaradılan, müəyyən keyfiyyətlərə malik olan, oxşar irsi xüsusiyyətlər daşıyan və mühit şəraitinə birtipli reaksiya verən orqanizmlərin cəmidir.

Xarici mühitin təsirinə müəyyən reaksiya göstərmək hər bir cins və ya sort üçün xarakterikdir.

• Buğdanın yazlıq sortu yazda, payızlıq sortu payızda əkilir. Əgər biz əksinə etsək, onda heç bir məhsul ala bilmərik. Yazlıq və payızlıq buğda sortları zahirən oxşar olsalar da, onların əsas fərqi mühitin temperatur və fotoperiodik şəraitə reaksiyasına görədir.
• Müxtəlif heyvan cinsləri də mühitin dəyişməsinə eyni cür cavab vermir. Belə ki, yemləmənin artırılması ətlik qaramal cinsi olan Şorthornun kütləsini artırsa da, yumurta verən Leqqorn toyuq cinsinin kütləsini dəyişmir, lakin onun yumurtlama qabiliyyətini yüksəldir.

Vəhşi heyvanların və yabanı bitkilərin inianlar tərəfindənaparılan süni seçmə nəticəsində mədəni formalara çevrilməsi əhilləşdirmə adlanır.Əhilləşdirmə sleksiyanın ilk mərhələsidir.Bu prosesə ilk cəhd b.e.ə 10-20 min əvvəl təsadüf edilib.buna səbəb isə vəhşi heyvanların insanlarla birgə yaşaması olub.Əhilləşdirmənin ilk mərhələsində heyvan və bitkilərdə gedən güclü dəyişikliklər nəticəsində təbii seçmənin stabilləşdir sici formasının təsiri xeyli zəifləyir,bu da suni seçmə üçün şərait yaradır.

Mədəni bitkilərin müxtəlifliyi və coğrafi yayılamsı N.İ.Vavilov və onun əməkdaşları tərəfindən öyrənmişdir.Bunun üçün o,dünyanın bir çox ölkəsinə ekspedisiyalar təşkil edilmiş (Avstraliyadan başqa) və 1600-ə yaxın bitki növü öyrənilmişdir. O eyni zamanda bi tkilərin yoluxucu xəstəliklərə qarşı immuniteti haqda təlimin müəllifidir. Mədəni bitkilərin mənşə mərkəzlərini öyrənmiş və homoloji sıralar qanununu müəyyən etmişdir.

Hər hansı bir bitkinin növ müxtəlifliyinin və növlərin cəmləşdiyi yer həmin mədəni bitkinin mənşə mərkəzi hesab olunur. Bu mərkəzlər qədim əkinçilik ocaqlarına uyğun gəlir. Vavilov 7 belə müxtəliflik mərkəzini fərqləndirmişdir. Bu mərkəzlər, əsasən dağlıq əraziləri əhatə edir. Mədəni bitkilərin əksəriyyəti cədvəldə adı çəkilən mərkəzlərin bir və ya bir neçəsi ilə əlaqədar mənşə mərkəzinə malik ola bilər

Seleksiyasının metodları:

• Seçmə -seçmə aparılan bitki növünün çoxaldılma formasından asılıdır.2 növü var.

1. Kütləvi seçmə – Kütləvi seçmə zamanı yerli sortlar arasında qarşıya qoyulmuş məqsədəuyğun əlamətlərə malik fərdlər ayrılır, pis əlamətlərə malik olan fərdlər çıxdaş edilir.

• Bir neçə nəsil boyu ümumi kütlə içərisində seçmə aparılaraq müəyyən sort yaradılır
• . Kütləvi seçmə ən çox çarpaz tozlanan bitkilərə tətbiq edilir. Çovdar bitkisinin bir neçə geniş yayılmış sortları (məsələn, Vyatka sortu), məhz, bu metodla alınmışdır.
• Kütləvi seçmə nə qədər dəqiq aparılarsa, yerli sortlardan əmələ gətirilən yeni sortlar hələ genotipcə homo və heteroziqotla qarışıq olur. Belə hallarda seçmə aparılan obyektin içərisində nəzərə alınmayan yararsız əlamətlərin daha artıq yayılması imkanları artırır. Bu cür kütləvi seçmədə nəsilin genetik tərkibi aydın olmur. Deməli, çarpaz tozlanan bitkilərin populyasiyalarında həmişə böyük miqdarda heteroziqot fərdlər olur.
• Kütləvi seşmədə keyfiyyət əlamətlərinə görə qiymətləndirmə aparılır.(çiçəyin rəngi,forması)
• Kütləvi seçmə, adətən, sonrakı nəsillərə dəfələrlə tətbiq edilir, lakin bu, birdəfəlik də ola bilər.

• Fərdi seçmədə ayrı-ayrı fərdlərdə insanı maraqlandıran əlamətləri seçməkdə və ondan nəsil almaqda istifadə edilir.
• Fərdi seçmə bir dəfə və ya təkrar aparıla bilər.
• Bu üsul, buğda, arpa, vələmir və s. kimi öz-özünə tozlanan bitkilərə tətbiq edilir. Öz-özünə tozlanan bir fərdin nəsli saf xətt adlanır. Öz-özünə tozlanma zamanı homoziqot formalar yaranır . Nəticədə bir və ya bir neçə saf homoziqot xətdən ibarət sort alınır. Lakin saf xətlərdə də mutasiyalar baş verdiyi üçün heteroziqot genotipli fərdlər yaranır. Belə hallarda daha yüksək göstəricilərə malik olan xətlər sonralar seleksiya işində başlanğıc material kimi istifadə edilir.
• Fərdi seçmə zamanı kəmiyyət əlamətlərinə görə qiymətləndirmə aparılır.(buğda dənələrinin sayı)

Müasir dövrdə bitki seleksiyasında ən geniş tətbiq edilən metodlar -Seçmə və Hibridləşmədi r. Bu metodlardan birlikdə istifadə edilir.Digər metodlar bunların əsasında formalaşır.

Seçmə(valdeyn cütü seçən zaman) zamanı diqqət edilən məqamlar:

1. Bitkilərdə- başlanğıc materialın irsi cəhətdən müxtəlif olması(mənşələrinə,coğrafi və genetik cəhətdən uzaq olmasına )
2. Heyvanlarda-ekstreriyer əlamətlərə fikir verilir.

• Hibridləşmə -genotipcə fərqlənən fərdlərin çarpazlaşdırılması nəticəsində kombinativ əlamətlərə malik fərdlərin ,yəni hibridlərin alınması üsuludur.2 forması var.

1. Qohum Çarpazlaşdırma- Bitkilərdə öz-özünə tozlanmanı misal göstərmək olar.Bu zaman homoziqotluq artır,saf xətlər yaranır,irsi əlamətlər(qiymətli əlamətlər) möhkəmlənir.Heyvanlarda isə bu -inbridinq adlanır.Bu müəyyən dərəcədə bitkilərdəki öz -özünə tozlanmaya bənzəyir.Hər iki halda homoziqotluq artır,heteroziqotluq azalır. Bu çarpazlaşdırma həm bitki həm də heyvanlarda -həyat qabliyyətinin zəifləməsinə,xəstəliklərə qarşı dözümsüzlüyə,məhsuldarlığın azlamasına-cırlaşmaya səbəb olur .Qohum çarpazlaşdırma nəticəsində yaranan mənfi təzahürlərə depressiya deyilir.Depressiya genotipdə əlverişsiz genlərin homoziqot vəziyyətə keşməsi nəticəsində baş verir.Belə ki orqanizmlərdə daim mütasıyalar baş verdiyi üçün və onlar ressesiv olduğu üçün heteroziqotlarda fenotipcə üzə çıxmır.Depressiyanın zərərli təsirini aradan qaldırmaq üçün xəttlər arası hibridləşmə aparılır, əlverişsiz genləri heteroziqot vəziyyətə keçirirlər.
2. Qohumolmayan Çarpazlaşdırma-2 tipdə aparılır.

2.Növlər aras ı (uzaq hibridləşdirmə)- bu zamanda birinci nəsildə heterozis yaranır lakin,növdaxili hibridləşmədən fərqli olaraq F1-dolsüz olur.Buna səbəb qeyri -homoloji xromosmların konyuqasiya girə bilməməsi və meyoz prosesinin pozulmasıdır.Nəricədə xromosom sayında və qurluşunda fərqlər yaranır.

Bitkilərdə uzaq hibridləşməyə misallar

• Buğda ilə çovdarın hibridi(tritikale)
• Buğda ilə çayırın
• Buğda ilə egiloposun(yabanı taxıl bitkisi)
• Kələm və turp
• Moruq və böyürtkən(Mİçurin)
• Gavalı və Göyəm(Mİçurin)
• Quşarmudu ilə Yemişan(Mİçurin)

• At ilə eşşəyin hibridi(qatır)
• Yakla qaramalın hibridi(dişiləri döllü olur)
• Bölgə və cökə balıqlarının hibridi(bester)
• Arxar və Merinos qoyunlarının hibridi(Arxarmerinos)(Y.Y.Lusis N.S.Butarin)
• Birgüvənli və iki güvənli dəvələrin hibridi

Bitki və heyvanlarda növlərarası uzaq hibridləşmədəki dölsüzlüyü aradan qaldırmaq üçün Poliplodiya üsülündan(xromosom sayının artması)(1924Q,D,Karpeçenko) istifadə edilir. Bu zaman o bitki mənşəli zəhərdən Kolxitisindən istifadə etmişdir.Poliplodiya zamanı zəhər vasitəsilə hüceyrənin bölünmə vətəri dağıdılır, nəticədə xromosomlar qütblərə çəkilə bilmədiyi üçün xromosom sayı bir neçə dəfə artmış olur.Poliploid hüceyrələr daha iri olur,hüceyrə şirəsi çox olur,ona görə bitkiləe iri olur.Təbiətdə yüksək dağlarda təbii poliplodiya baş verir.Mədəni bitkilərin əksəriyyəti poliploiddir.

Poliploidlik heyvanlarda ilk dəfə B.L.Astaurov tərəfindən heyvanlardan ipəkqurduna tətbiq olunub.

Süni mutagenez -Seleksiyaçılar mutagenlərin-yəni mutasiya yaradan amillərin köməyi ilə (rentgen, qamma şüaları,tempuratur,rütubət vəs)təsiri ilə suni mütasiyalar yaradırlar.Mütasiyaların yaranması mutagenez adlanır.Bu mutasiyalar orqanizm üçün əlverişsiz olur çox vaxt ölümlə nəticələnir.Lakin bunlarla yanaşı seleksiyya üçün əhəmiyyətli mutasiyalar da alınıır.Bu üsulla,vitaminlər, mikrorqanizmlərin ştammları,amin turşular,antibiotiklər,zülallar alınır.

Seleksiyada görülmüş işlər

Identification

Kursun məqsədi tələbələrə canlı orqanizmlərdə genetik məlumatın saxlanılması, ötürülməsi, realizə olunması və dəyişilməsi mexanizmlərini, irsiyyət və dəyişkənlik problemlərinin nəzəri və praktiki əsaslarını, klassik və müasir genetika sahəsində tədbiq olunan üsulların qaydalarını, molekulyar biotexnologiya və tibbi genetikada qarşıya çıxan bəzi bioetik, sosial və hüquqi problərin aradan qaldırılması yollarının tədrisidir.

Kursun əsas vəzifəsi: “Genetika və seleksiya” kursu tələbələrə irsiyyət və dəyişkənliyin faktorları və əsas məsələləri haqqında geniş və dolğun məlumat verir. Tələbələr tərəfindən mənimsənilmiş biliklər genetik materialı müəyyən edilməsi və onun strukturu, funksiyası və qarşılıqlı təsirini izah etməyə imkan verir. “Genetika və seleksiya” kursu gələcəkdə biotexnologiya və molekulyar biologiya sahəsində təhsil alan və çalışan tələbələr üçün lazımi bazanı təmin edir.

Xüsusi məqsədlər:

Əsas genetik qanunauyğunluqlarını izah etmək. Genotip və ətraf mühitin arasında olan qarşılıqlı əlaqələrini göstərmək. Genlərin və onların funksiyalarını təcrübə yolu ilə göstərmək. Tələbələrin müstəqil və qrup daxilində nəzəri və təcrübi biliklərini istifadə etmək bacarığını artırmaq, onların təşəbuslərini dəstəkləmək, potensiallarını realizə etməyə yardımçı olmaq.

– genlərin strukturu və funksiyasını, allel və qeyri-allel genlərin qarşılıqlı təsirinin əsaslarını;

– mono-, di-, polihibrid çarpazlaşmalın genetik mexanizminin qanunauyğunluqlarını və nəticələrinin izahı;

– replikasiya, transkripsiya və translyasiya zamanı genlərin ekspessiyasının mexanizmini;

– genlərin və xromosomların ontogenez zamanı cinsiyyətin təyinində rolunu və müxtəlif genetik xəstəliklərin əsaslarını;

– müasir molekulyar-genetik texnologiyaların işləməsi prinsipləri və onların tətbiqini;

– müxtəlif genetik prinsipləri və anlayışlarını müxtəlif növlərin seleksiyası zamanı tədqiqini, müasir elmi mənbələrdə olan genetik mövzuların sistemləşdirilməsini.

Kursun sonunda tələbələr nəyi bacarmalıdırlar:

-bioloji materialın alınması qaydalarının istifadəsi, sitoloji və molekulyar-genetik üsulların tədbiqi və alınmış nəticələrin təhlilini;

Dərsin təşkili

Fənnə aid ümumi xarakterli məlumatlar mühazirə zamanı tələbələrə çatdırılacaqdır. Seminar məşğələləri zamanı tələbələrin əvvəlki mövzunu mənimsəmələri qiymətləndiriləcək, yeni mövzu əyani vasitələrin (PPT və video fayllar) nümayişi ilə izah ediləcəkdir. Aralıq və final imtahanları öncəsi tələbələrin mənimsəmə səviyyələri yazılı və şifahi sorğuda yoxlanılacaqdır. Kursun sonunda sərbəst işlərin verilməsi vacibdir.

Davamiyyət

Tələbələrin bütün dərslərdə iştirakı vacibdir. Tələbələr müəyyən səbəblərdən dərslərin buraxılması (xəstəlik, ailə vəziyyəti və s.) haqqında məlumatı fakültə dekanlığına təqdim etməlidirlər. 20%-dən artıq dərs buraxan tələbələr imtahana buraxılmır.

Dərsə gecikmələr və ya digər dərs pozuntuları

Dərsə 5 dəqiqədən artıq gecikən tələbə dərsə buraxılmır. Buna baxmayaraq, tələbə ikinci dərs saatına buraxıla bilər.

Yoxlama işi

Müəllimə və dekanlığa qabaqcadan məlumat verilən səbəblərdən yoxlama işində iştirak etməyən tələbə yoxlama işini növbəti həftədə yaza bilər.

Tələbənin imtahanda iştirakı və ya imtahanın buraxılması ilə bağlı bütün məsələlər fakültə rəhbərliyi tərəfindən həll olunur.

Aralıq və yekun imtahanı mövzuları tələbələrə imtahandan öncə verilir. Aralıq imtahanının sualları yekun imtahanında təkrarlanmır.

İmtahan qaydalarının pozuntuları

Aralıq və yekun imtahanları vaxtı tələbə tərəfindən imtahanın gedişini pozmaq və köçürülmələr qadağandır. Bu qaydaya riayət etməyən tələbələrin imtahan işi ləğv olunur və tələbə 0 (sıfır) qiymət ilə imtahandan kənarlaşdırılır.

Fənni bitirmək qaydası

Universitənin qaydalarına müvafiq olaraq kursu bitirmək üçün ümumi müvəffəqiyyət faizi 60% və yuxarı hesab edilir. Kəsiri olan tələbə bu fənni növbəti semestr və ya növbəti il təkrarən götürə bilər.

Tələbələrin davranış qaydaları