Geofiziki kəşfiyyat üsulları

burada:V
p
, V
s
– süxurlarda, uyğun olaraq uzununa və eninə seysmik dalğaların
yayılma sürəti,

– süxurların sıxlığı,

– Puasson əmsalı, E –yung modulu.
Beləliklə, əgər uzununa və eninə sürət, o cümlədən sıxlıq məlumdursa,
qruntların daşıyıcı keyfiyyətini təyin edən parametrləri hesablamaq mümkün-
dür. Qeyd etmək lazımdır ki, bu parametrlər ayrı – ayrı nümunələrə görə deyil,
qurğunun təsir zonasında yerləşən massivdə qiymətləndirilir.
Eynicinsli, xüsusilə, sal süxurlarda sıxlıq nisbətən kiçik hüdudlarda
dəyişir. Ona görə də, onu ya nümunələrə, ya da quyuların qamma – karotac
məlumatlarına görə təyin etmək olar. Elastiki dəyişmənin uzununa yayılma
sürəti seysmik kəşfiyyatın adi üsulları ilə hesablanır. Eninə seysmik dalğaların
yayılma sürəti haqqındakı məlumatların alınması bir qədər çətinlik törədir ki,
çox hallarda bu seysmik kəşfiyyatda ona əhəmiyyət verilməməsindən irəli
gəlir. Bu çətinlik bir sıra səbəblərlə, əsasən sürətin az olmaması ilə izah olunur
ki, bu səbəbdən də eninə seysmik dalğalar uzununa seysmik dalğalardan sonra
müşahidə olunur.
Eninə seysmik dalğaları qeydə almaq üçün xüsusi metodikadan istifadə
etmək daha etibarlı hesab olunur. Az dərinliklərdə eninə dalğaların intevsivli-
yinin artması horizontal səthə zərbələr endirməklə və ya partlayış enerjisini
horizontal üzrə istiqamətləndirməklə elastiki dəyişməni yaratmaq yolu ilə
mümkündür.
Eninə və uzununa dalğaların eyni zaman istifadəsi bəzi hidrogeoloji
məsələlərin həllinə imkan verir. Quru qumlu, gilli çöküntülər elastiklik

Hidrogeoloji və mühəndisi – geoloji tədqiqatlarda geofiziki üsullar

V. M. Babazadə, E. A. Məmmədova, B. H. Qələndərov, M.İ. Mansurov

Hidrogeoloji və mühəndisi – geoloji tədqiqatlarda geofiziki üsullar

Bu sahifa navigatsiya:
• 12.4.1.1. Hidrogeoloji tədqiqatlar
• İrimiqyaslı planalma.
• Yeraltı içməli suların axtarışı və kəşfiyyatı.
• Termal suların axtarışı və kəşfiyyatı.
• Mineral suların axtarışı və kəşfiyyatı.
• Yeraltı suların dinamikasının öyrənilməsi.
• Dağ – qazıma işlərində subasma şəraitinin öyrənilməsi.
• Hidrogeoloji-meliorativ və torpaq – meliorativ tədqiqatlar.
• 12.4.1.2. Mühəndisi – geoloji tədqiqatlar
• Həll ediləcək məsələlər Kompleks geofiziki üsullar Qeyd
• Mühəndisi geoloji planalma.
• Ortamiqyaslı xəritələmə
• Irimiqyaslı xəritələmə.
• Mühəndisi qurğuların tikilməsi və istismarı zamanı geofiziki üsulların tətbiqi.
• Mühəndisi qurğuların özüllərinin öyrənilməsi. Köklü və səth çöküntü- lərinin ayrılması.
• Tektonik şəraitin öyrənilməsi.
• Süxurların fiziki – mexaniki xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi.
• Süxurların mühəndisi– geoloji xassələri.

12.4.1.Hidrogeoloji və mühəndisi – geoloji tədqiqatlarda geofiziki üsullar

İçməli suya təlabat və su təchizatı, hidrotexniki, hidromeliorativ, sənaye
və mülki tikintilərin inkişaf sürəti artdıqca hidrogeoloji və mühəndisi – geoloji
tədqiqatların həcminin və keyfiyyətinin yüksəldilməsi zərurəti də meydana
çıxır. Belə tədqiqatlarda geofiziki üsulların tətbiqi elmi – texniki inkişafın vacib
elementlərindən biridir.
Geofiziki üsullar aşağıdakı spesifik tələblərə cavab verməlidir:
a) təbii proseslər və mühəndisi – texniki amillərin təsiri nəticəsində
məkan və zaman etibarı ilə fiziki xüsusiyyətləri dəyişən, nisbətən az
dərinliklərdə (bir neçə vahiddən onluqlara qədər, nadir hallarda ilkin yüzlüklərə
qədər) geoloji mühitin yüksək dəqiqliklə öyrənilməsi;
b) geofiziki işlərdə vaxt və vəsait sərfini azaltmaq və təkrar müşahidələr
aparmaq üçün yüngülləşdirilmiş kiçik cihazların və üsulların tətbiqi;
c) az dərinlikli kəşfiyyatda keçilməsi çətin olmayan buruq quyularının və
dağ qazmalarının geniş istifadəsi.
Son vaxtlar hidrogeoloji, mühəndisi – geoloji və donuşluq qlyasioloji
tədqiqatlarda kompleks geofiziki üsulların tətbiqi zəruri hesab edilir ki, bu da
nəinki avtomatlaşdırılmış sistem vasitəsilə informasiyanın alınması və işlə-
nməsinin tətbiqi əsasında mühəndisi – geofizikanın elmi – texniki səviyyəsinin
yüksəldilməsində, həmçinin geoloji mühitin öyrənilməsi və onun qorunmasının
təşkil edilməsi zamanı qeyri-geofizik mütəxəssislər tərəfindən mühitin fiziki
xassələrinin öyrənilməsində böyük əhəmiyyət kəsb edir.

12.4.1.1. Hidrogeoloji tədqiqatlar

Aşağıdakı hidrogeoloji məsələlərin həllində geofiziki üsullar uzun
müddətdir ki, müvəffəqiyyətlə istifadə edilir: müxtəlif miqyaslı hidrogeoloji
planalma; qrunt, karst – çat və artezian sularının axtarışı və kəşfiyyatı; yeraltı
suların dinamikasının tədqiqi; faydalı qazıntı yataqlarının subasma şəraitinin
öyrənilməsi; hidromeliorativ və torpaq meliorativ tədqiqatların aparılması və s.

Hidrogeoloji planalmada geofiziki üsullar
Vizual müşahidə və kiçikmiqyaslı planalma

Geniş sahələrin vizual müşahidə və kiçikmiqyaslı (1:500000 – dən kiçik)
hidrogeoloji planının alınmasının əsas məqsədi hidrogeoloji hövzələrin,
artezian, lay, çat, lay,çat, qrunt suları strukturlarının ayrılması və şirin, mineral
və termal su ehtiyatlarının qiymətləndirilməsi nöqteyi – nəzərindən ərazinin
rayonlaşdırılmasıdır. Bu planalma zamanı xüsusi geofiziki tədqiqatlar aparılmır,
lakin gravimetrik, elektromaqnit zondlaması, seysmokəşfiyyat və həmçinin
kosmik planalma üsulları ilə aparılmış geofiziki – struktur xəritələmənin
məlumatlarından istifadə edilir.
Bu üsulların nəticəsini susaxlayan və su keçirməyən layların ayrılmasına,
həmçinin onların hidrogeoloji parametrlərinin qiymətləndirilməsinə istiqamət-
ləndirmək məqsədəuyğundur (məsələn, regional su keçirməyən layların hansı
dərinlikdə yatmasının təyini (ƏDÜ, SDÜ, MTZ, BS-nin məlumatlarına görə),
eninə müqavimət və uzununa keçiriciliyin köməyi ilə (ŞEZ-in məlumatlarına
görə) layın sululuq xassəsinin qiymətləndirilməsi, çox hallarda çat sularını idarə
edən (qravimaqnit, distansion elektromaqnit planalmalarının və elektromaqnit
profilləmənin məlumatlarına görə) tektonik qırılmaların aşkar edilməsi.
Ortamiqyaslı planalma. Ortamiqyaslı (1:200000-1:100000) hidrogeoloji
planalmanın məqsədi sahəni planşetlər üzrə öyrənmək və aşağıdakı hidrogeoloji
məsələləri həll etməkdir: sudaşıyan və su saxlayan kompleksləri aşkar etməklə
kəsilişləri hidrogeoloji stratifikasiyalamaq; aerasiya zonasını, qrunt, lay və çat
suları qatlarını öyrənmək; şirin, mineral və termal suları aşkar etmək; sahənin
mühəndisi – geoloji şəraitini öyrənmək və kənd təsərrüfatı meliorasiyası, su
təchizatı üçün hidrodinamik, hidrokimyəvi, hidrotermik, krioloji şəraiti araşdır-
maq.
Ortamiqyaslı hidrogeoloji planalmada distansion aerokosmik (radioistilik
və radiotelemetrik) planalma, bir neçə zondlama üsullarından (ŞEZ, ŞEZ-YP,
RLZ, MTZ, SDÜ) və profilləmə (EP, TP, DEMP, (DATP), RKHUD), qravi-
metriya kimi geofiziki üsullardan istifadə edirlər. Bundan əlavə, bütün quyu-
larda QGT (quyularda geofiziki tədqiqatlar) və parametrik zondlama da tədbiq
edilir. Üsulun seçilməsi təbii şəraitə (arid (buxarlanmanın atmosfer çöküntü-

lərinə nisbətən üstünkük təşkil etdiyi zonaların iqlimi), humid (atmosfer çö-
küntülərinin buxarlanmaya nisbətən üstünkük təşkil etdiyi zonaların iqlimi) və
ya nival (uzunmüddətli donmuş süxurların yayıldığı sahələrin iqlimi)), geoloji
quruluşa, qarşıya qoyulmuş məqsədə və tədqiqatın dərinliyinə müvafiq olur.
Çöl işləri ya 1×1 km sıx şəbəkədə zondlama işi aparmaqla sahəvi planal-
ma ilə, ya da ayrı – ayrı yüksək informativ sahələri interpolyasiya yolu ilə
öyrənməklə aparılır. 100-200 m addımlarla profilləmə geomorfoloji və geoloji –
geofiziki şəraitin nisbətən kəskin dəyişməsi istiqamətində aparılır.
Geofiziki üsulların məlumatlarının interpretasiyası təkcə kəsilişlərin
həndəsi parametrlərinin alınması deyil, həm də bilavasitə nəticələrin geoloji –
hidrogeoloji araşdırılması və ən əvvəl, geoloji – geofiziki parametrlərinə, ehti-
mal-statistik əlaqə əsasında süxurların süzülmə xassəsinin (süzülmə əmsalı,
sukeçiricilik və s.) təyininə yönəlməlidir. Məsələn, 105 saylı şəkildə Şərqi Av-
ropanın müxtəlif

rayonlarında sulu layların eninə elektrik müqavimətindən
(T
s
=ph) sukeçirmənin (T
s
=K
F
h) asılılıq qrafiki

göstərilmişdir ki, bundan da
ŞEZ-n məlumatlarına əsasən sukeçirməni qiymətləndirmək üçün istifadə etmək
olar.

Şəkil 105. Müxtəlif regionlar üçün süxurların sukeçiriciliyinin eninə elektrik
müqavimətindən asılılığı (V.İ.Bobrinev, İ.M.Melkanovski, T.A.Pavlovun
məlumatlarına görə).
Müqayisə nöqtələri və R

h-n Te-dən asılılıq qrafikləri: 1,6 – Şimali Çaun suvarma sistemi
(Kuybışev vilayəti); 2,7 – Ryazan-Vasilyev sistemi (Ulyanov vilayəti); 3,8 – «Stolbsı»sahəsi
(Belarusiya resp.); 5,10 – «Ptiç»sahəsi (Belarusiya resp.); 11 – Sırdərya artezian hövzəsi.

İrimiqyaslı planalma. İrimiqyaslı (1:50000 və daha iri) hidrogeoloji
planalma içməli su, sənaye və kənd təsərrüfatının su təchizatı, otlaqların və
torpaqların meliorasiyası kimi konkret məsələlərin həlli məqsədilə aparılır.
İrimiqyaslı dəqiq geofiziki planalmanın hidrogeoloji məqsədi ortamiqyaslı
planalma ilə analojidir. Lakin onlar su təchizatı və meliorativ tədbirlərin
texniki lahiyələndirilməsi üçün nəzərdə tutulduğuna görə fərqlənməlidir:
a) quyulardan müşahidə yolu ilə alınmış məlumatların dəqiqliyi,
müqayisəli şəkildə fiziki – mexaniki və su süzmənin miqdari təyininin yüksək
dəqiqliyi;
b) quyuların sayının 2-5 dəfə ixtisarı hesabına, minimum vəsait və vaxt
sərfi ilə hidrogeoloji işlərin aparılması, lakin bu zaman quyularda (və ya
şurflarda) mütləq təcrübi – süzülmə işləri aparılmalıdır.
İrimiqyaslı hidrogeoloji planalma zamanı bir –biri ilə sıx əlaqəli
kompleks səth, quyu geofizikası üsulları və geoloji – geofiziki müşahidələr
tətbiq edilir. Bu kompleksin əsas çöl geofiziki üsulları aşağıdakılardır: ŞEZ və
ya BUS (şirin su yayılan şəraitdə), ŞEZ-YP və ya SDY (artıq və ya yüksək
dərəcədə minerallaşmış yeraltı sular yayılan sahələrdə). Köməkçi üsullardan isə
elektromaqnit profilləmələrini göstərmək olar.
Zondlama işləri apararkən müşahidə şəbəkəsinin sıxlığı 200×500 m-ə,
əhəmiyyətli sahələrdə isə 100×200 m-ə qədər olmalıdır. Profilləmədə müşahidə
addımları, təxminən 50 m qəbul edilir. Hidrogeoloji məqsədlər üçün aparılmış
irimiqyaslı geofiziki planalmanın məlumatlarının interpretasiyası kəsilişlərin və
laylar üzrə və ya ümumiləşdirilmiş geosüzülmə parametrlərinin qurulmasına
yönəlməlidir. Onları geofiziki və hidrogeoloji parametrlərin korrelyasiyası
nəticəsində almaq olar. Bu nəticələri də, öz növbəsində, geofiziki məlumatların
miqdari intrepretasiyası və quyularda təcrübi – süzülmə müşahidələri ilə təyin
edirlər.
Yeraltı içməli suların axtarışı və kəşfiyyatı. Yeraltı su yataqlarının
axtarışı, ilkin və dəqiq kəşfiyyatı zamanı geofiziki üsulların əsas vəzifələri
aşağıdakılardır:
a) axtarış mərhələsində – su saxlayan yumşaq və ya çat və karstlaşmış
bərk süxurların planda və dərinlikdə litoloji xəritəsinin tərtibi; qrunt, lay və çat
sularının öyrənilməsi; geosüzülmə və hidrokimyəvi şəraitin qiymətləndirilməsi;
b) ilkin kəşfiyyat mərhələsində – litoloji tərkibin öyrənilməsi, sukeçirmə
və süzülmə əmsalının qiymətlərinə görə yüksək dərəcədə su basmış zonaların
ayrılması, sulu və su saxlayan layların qalınlığının və dərinliyinin təyini,
müxtəlif sulu horizontların əlaqəsini təmin edən «hidrogeoloji pəncərələrin»və
lokal sulu layların aşkar edilməsi, müxtəlif minerallaşma dərəcəsinə malik
yeraltı suların geokimyəvı xəritəsinin tərtibi;
c) dəqiq kəşfiyyat mərhələsində – buruq quyuları qazmaqla ilkin
kəşfiyyatın məlumatlarının yoxlanılması və dəqiqləşdirilməsi, quyu

məlumatları və bütün faktiki materialların analizi yolu ilə müxtəlif
minerallaşmaya malik yeraltı suların ehtiyatının təyini (o cümlədən, rejim və
geofiziki müşahidələr də daxil olmaqla).
İçməli, lay və qrunt su yataqlarının axtarışı və ilkin kəşfiyyatında əsas
geofiziki üsullar : ŞEZ, ŞEZ-YP, CDÜ; dərin artezian hövzələrinin tədqiqində
isə – DZ, BUS, MTZ, CDÜ, ƏDÜ – dir.
Çatlı subasmaya məruz qalmış zonaları elektromaqnit profillə-mələri ilə
aşkar edirlər (EP, TP, RKHUD). Aşkar edilmiş çat – karst suları zonalarını
dəqiqləşdirmək isə dairəvi profilləmə (DPÜ) və dairəvi, şaquli zondlama
vasitəsilə aparılır (DEZ).
Müşahidə şəbəkəsinin sıxlığı hidrogeofiziki şəraitin mürəkkəbliyi və
planalmanın miqyasından asılıdır. Müşahidə nöqtələri arasındakı məsafə xəritə
və kəsilişlərin miqyasına uyğun olaraq, 2-10 mm olmalıdır. Alınmış
materialların fiziki interpretasiyası həddən artıq məsuliyyətli işdir. Ona görə də
bu işlərə elektron hesablama maşınlarını (EHM) cəlb etmək daha
məqsədəuyğundur. Geofiziki məlumatların geoloji – hidrogeoloji izahı ehtimal
– statistik istiqamətin əsasında, yəni quyularda geofizki tədqiqatlardan (QGT)
və təcrübi – süzülmə işlərindən alınmış məlumatlara, süxur massivlərinin
süzülmə xassəsi və geofiziki parametrlərinin korrelyasiya təyininə görə həyata
keçirilir.
Termal suların axtarışı və kəşfiyyatı. İri termal su yataqları əsasən
parahirotermal sistemlər və termal sularla («İstilik qazanları») əlaqədardır.
Onlar aşağıdakı xüsusiyyətlərlə xarakterizə olunur:
a) istilikkeçirmə qabiliyyəti temperatur, geotermik qradiyent və istilik
axınının yüksəkqiymətli olmasıdır ki, bu da geotermik tədqiqatlarda
anomaliyaların yaranmasına səbəb olur ;
b) elektromaqnit zondlaması əyrilərində minimumlar yaradan elektrik
müqavimətinin aşağı olması;
c) təbii elektrik sahəsinin potensiallarının minimumları ilə müşayiət
olunan termoelektrik, elektrokinetik potensialların artması;
d) polyarizasiya anomaliyaları əmələ gətirən sulfid minerallarının
kəsilişdə artması;
e) elastiki dalğaların yayılma sürətinin azalması və tədricən sönməsi;
f) sıxlığın və maqnit həssaslığının azalması, yəni zəif qravimaqnit
anomaliyaların olması.
Təbii fiziki – geoloji şəraitdən asılı olaraq, təbii termal su ambarlarının
üstündə şəbəkənin sıxlığını artırmaqla, kiçik, orta və irimiqyaslı geofiziki
geotermal planalmalar tətbiq olunur. Termal suların əsas axtarış üsulları
aerogeofiziki üsullar , o cümlədən, infraqırmızı planalma; şpur və quyu
termokəşfiyyatı; elektromaqnit zondlaması- (BUS, ŞEZ-YP, MTZ) və
profilləməsi (EP, YP, KPÜ); seysmokəşfiyyat (SDÜ və ƏDÜ) qravimaqnit

planalmasıdır. Quyu geofizikasından termik üsul – əsas, EP, FM, YP, QM və s.
isə köməkçidir.
Mineral suların axtarışı və kəşfiyyatı. Müalicə sahəsində yararlı və
kimyəvi xammal mənbəyi olan mineral suların axtarışı və kəşfiyyatı çox
spesifik məsələdir. Bu tip yataqlarla şırin su yataqlarının axtarışı arasında bir
oxşarlıq vardır, kəşfiyyatı isə quyuların köməyi ilə və quyularda geofiziki
tədqiqatlar (QGT) üsulu ilə aparılır. Bunların da arasında əsasları rezis-
tivimetriya, FM, QM və s.-dir.
Yeraltı suların dinamikasının öyrənilməsi. Qrunt, lay və çat – karst sula-
rının kəşfiyyatında onların ehtiyatının, sərfinin və dinamikasının qiymətlən-
dirilməsi ən əhəmiyyətli mərhələdir.
Bu mərhələdə quyularda elektrik üsulları perspektivli hesab olunur ki,
bunun da köməyi ilə kəsilişlərin litoloji bölgülərini aparır və axının, süzülmənin
sürəti (və ya süzülmə əmsalı) və həqiqi sürət kimi dinamik xüsusiyyətləri təyin
edirlər.
Tək quyularda həqiqi sürəti təyin etmək üçün uzun müddət tətbiq olunan
üsullardan biri yüklənmiş kütlə üsuludur (YKÜ).
106 saylı şəkildə misal olaraq YKÜ-nun məlumatlarına əsasən yeraltı
suların sürətinin təyini göstərilmişdir.
Sulu layın şaquli süzülmə qeyri – bircinsliyini qiymətləndirmək və
təzyiqsiz yeraltı sulu kəsilişlərin laylar üzrə süzülmə əmsalını təyin etmək üçün
quyularda süni şorlaşdırılmış axınla rezistivimetrik müşahidə üsulundan istifadə
edirlər. Bu zaman quyu lülləsində rezistivimetrin köməyi ilə, dövri olaraq,
əvvəlcədən şorlaşdırılmış suyun xüsusi müqaviməti ölçülür.
Müəyyən t
1
və t
2
dövrləri ərzində şorlaşdırılmaya qədərki

0
və şorlaş-
dırılmadan sonrakı

1
və

2
müqavimətlərinə görə süzülmə sürəti aşağıdakı
düsturlarla hesablanır:




2
0
1
1
0
2
1
2
lg
2










t
t
d
V
F

Burada : d – quyunun diametridir.
107 saylı şəkildə Şimali Ural boksit mədəninin bir sahəsində quyu
müşahidələrinin nəticələri göstərilir.

Şəkil 106. Yüklənmiş kütlə üsulu ilə yeraltı suların hərəkət sürətinin və
istiqamətinin təyini: a-izoxətlərin planı; b-izoxətlərin yerdəyişmə xətti; c-sürət
qrafiki.

Şəkil 107. Şimali Ural boksit mədəninin sahələrindən birində quyularda
geofiziki
tədqiqatların nəticələri:
1 – fərz olunan müqavimət karotajının (FMK) grafiki; 2 – rezistivimetrik müşahidələrin
əyriləri; 3 – yeraltı suların fəal dövretmə zonası; 4 – layların sərhədi.
Dağ – qazıma işlərində subasma şəraitinin öyrənilməsi. Bərk faydalı
qazıntı yataqlarının istismarı zamanı dağ qazmalarının subasma şəraitini
öyrənərkən, su səviyyəsini aşağı salan quyuların qazılması və başqa qurutma
tədbirlərinin layihələndirilməsi üçün ən əhəmiyyətli praktiki məsələ subasma
zonalarının aşkar edilməsidir. Xüsusilə yüksək subasma qumlu , gilli və yaxud
qeyri – bərabər karstlaşmış və çatlı karbonat süxurlarından təşkil olunmuş
yataqlarda müşahidə olunur. Burada subasma zonaları lokal, qeyri – qanuna-
uyğun xarakter daşıyır və kəsilişdə qumlu kollektor layları və ya sululuğu çox
olan karst boşluqları və çatlılıq zonası sahələrinə meyl edir.

Subasımlı dağ qazımalarının öyrənilməsi zamanı əsas çöl geofiziki
üsulları ŞEZ, ŞEZ-YP, SDÜ, həmçinin elektromaqnit profilləməsi EP, YP-dir .
Çöl işləri sıx müşahidə şəbəkəli (100-500)x(100-500) m olmaqla sahəvi
geofiziki planalma yolu ilə aparılır. Geofiziki kəşfiyyatın dərinliyi dağ-qazma
işlərini layihə dəriliyindən çox olmalıdır.
Geofiziki materialların tədqiqi və interpretasiyası zamanı müxtəlif sulu
horizontların və ya layların süzülmə xarakterini öyrənməyə imkan verən üsul
seçmək lazımdır.
Əgər bir tərəfdən geofiziki parametrlər (

,

, S, T,

/

və s.), digər
tərəfdən geosüzülmə (K
F
,

T
v
, R
v
və s.) xassələri arasındakı əlaqələri təyin etsək,
onda yeraltı suların axımını hesablamaq üçün hidrogeoloji düstularda geofiziki
parametrlərdən istifadə etmək olar. Nəticədə hidrogeofiziki məlumatlara görə
nisbi axımlar xəritəsi tərtib olunur.
Hidrogeoloji-meliorativ və torpaq – meliorativ tədqiqatlar. Kənd
təsərrüfatı istehsalnin dayanıqlıqının təmin edən meliorativ geniş miqyas
alması müxtəlif su təsərrüfatı qurumlarının layihəldindirilməsi və tikintisi
mərhəlrində olduğu kimi, onların istismarı prosesində də qurutma və suba-
sma şəraitinin nəzarət etmək üçün elmi əsaslandıranması hidromeliorativ
tədqiqatların aparılmasının tələb edir.
Su təsərrüfatı qurğuları obyektlərində hidrogeoloji meliorativ tədqiqat-
ların nəticəsində bu qurğuların bünövrəsinin qoyulması şəraitini, drenac və
suvarma sistemlərinin işini, həmçinin aerasiya zonasında su mübadiləsini
qiymətlədirmək lazımdır. Bu məqsədlə aşağıdakı məsələlər həll olunmalıdır :
a) üst qat süxurlarının (5-10 m) litoloji xarakterini göstərmək və torpaq
xəritələnməsi aparmaq;
b) qrunt sularının və regional sukeçirməyən layların yatım dərinliyini,
müxtəlif sulu horizontların qalınlığını, onların öz aralarında və yer üstü su
axımları ilə əlaqəsini aşkar etmək;
c) aerasiya zonasının fiziki – mexaniki və sululuq xassəsini, o cümlədən,
tam sudoyumluluğunu öyrənmək, yəni məsaməlik, nəmlik, sukeçirmə, süzülmə
əmsalları, suyun minerallaşması, torpağın şoranlaşması, bataqlıqlaşma və
onların dinamikasını təyin etmək.
Bu məsələlərin həlli təkcə hidrogeoloji və mühəndisi – geoloji üsullarla
(quyuların və şurfların qazılması və onların üzərində müşahidələr) çətin və baha
başa gəlməklə bərabər, həm də nöqtəvi xarakter daşıyır. Geofiziki üsulları
tətbiq edərkən, nəinki kəsiliş barədə məlumat əldə etmək, həm də nöqtəvi
hidrogeoloji təd-qiqatların əhəmiyyətini artırmaq olar. Məsələn, hər hansı bir
nöqtədə təyin edilmiş su fiziki xüsusiyyəti asanlıqla bütün öyrənilən sahəyə
ekstrapolyasiya edib, sahəvi elektrik xassələri ilə bağlamaq olar. Bu zaman
aşağıdakı üsullarla aparılan, ucuz və tezləşdirici geofiziki planalmalar vacibdir:
a) ortamiqyaslı aerokosmik – uzaq məsafədən elektromaqnit tədqiqatları
teplovizor və yüksək tezlikli radiotelemetrlərin vasitəsilə infraqırmızı

(radioistilik) planalması, millimetr və santimetr diapazon dalğalı radiolokator-
ların köməyi ilə fəal radiolokasiya;
b) mikromaqnit üsulu, elektromaqnit profilləmə (PKHUD, DATP,
(DEMP), EP,TP,YP) və zondlama ilə (ŞEZ, ŞEZ-YP, RDZ) aparılan irimiqyaslı
planalma;
c) elektrik neytron və termik üsullarla quyu müşahidələri.
Hidrogeoloji-meliorativ və torpaq meliorativ tədqiqatlarında geofiziki
üsulların məlumatlarının işlənməsi prinsipi və üsulu yuxarıda nəzərdən keçi-
rilən hidrogeoloji tədqiqatlarda olduğu kimidir. Meliorasiya olunan torpaqlarda
su, duz və istilik rejiminə nəzarət üçün distansion aerokosmik, radioistilik və
radiotelemetrik planalmaların köməyilə aparılan təkrar ölçmələr xüsusilə pers-
pektivlidir.
ŞEZ-n məlumatlarının interpretasiyası zamanı layın sululuq xüsusiyyətilə
geofiziki parametrlər arasında korrellasiya əlaqəsini təyin etmək vacibdir
(şəkil108).

12.4.1.2. Mühəndisi – geoloji tədqiqatlar

Orta və irimiqyaslı mühəndisi – geoloji planalma və layihələndirmə,
həmçinin tikinti quraşdırma və istismar qurğuları ilə əlaqədar olan dəqiq işlər
zamanı geofiziki tədqiqatlardan istifadə edilir. Geofiziki işlər mühəndisi –
geoloji tədqiqatların dəqiqliyini artırmaq və ətraflı işləmək imkanı yaradır.
Adətən bu tədqiqatların obyekti eynicinsliliyi, dəyişkən litoloji tərkibi, quruluşu
və fiziki xassələri ilə xarakterizə olunan süxurlardır. Bu tədqiqatların
effektivliyi, təbii yatım şəraitində suxur massivlərinin tərkib və quruluş
xüsusiyyətlərini əks etdirən inteqral xarakterinin alınması və geoloji mühiti
pozmadan coxsaylı təkrar müşahidələrin aparılması imkanı əldə edilir. Sonuncu
hal təbii və texniki amillərin təsnifatında baş verən geoloji proseslərin
intensivliyini öyrənməyə, geofiziki rejim müşahidələrni həyata keçirməyə
imkan verir.
Mühəndisi-geofiziki tədqiqatlar yer səthində, su mühitində, quyularda və
dağ qazmalarında aparılır. Eyni zamanda,aerogeofiziki və aerokosmik
materiallardan da istifadə edilir. Aparıcı üsullar elektrik və seysmik kəşfiyyat
hesab olunur. Geofiziki üsulların kompleksliyi və müşahidə üsulu işin miqyası
və həll ediləcək məsələnin xüsusiyyəti ilə təyin edilir (cəd.5).
Mühəndisi-geoloji tədqiqatlar zamanı geoloji-geofiziki obyektlərdə
görülmüş bütün işlərin materialları əsasında obyektin fiziki-geoloji modelinin
(FGM) qurulması vacibdir. Yeni tədqiqatlar prosesində kompleks geoloji
geofiziki üsulların genişləndirilməsi, miqyasların böyüdülməsi, interpretasiya
zamanı tərtib edilmiş modeli dəqiqləşdirirlər.

Cədvəl 5
Mühəndis – geoloji məsələlərin həlli zamanı tətbiq edilən kompleks
geofiziki üsullar
Həll ediləcək
məsələlər
Kompleks geofiziki üsullar
Qeyd
1 2 3
Kəsilişlərin dəqiq böl-
gülərlə tərtib edilməsi,
ana süxurların səthinin
öyrənilməsi, basdırıl-
mış dərələrin xəritələ-
rinin tərtibi
Elektrik kəşfiyyatı (ŞEZ, ŞEZ –
YP, TZ, BUS); seysmokəşfiyyat
(zərbə ilə
həyəcanlandırılmış
elastiki titrəyişlə SDÜ, akvatoriya-
da FSP); pe-netrasion karotaj
Buruq – qazıma işləri
quyularda geofiziki təd-
qiqatlarla birlikdə aparılır
“Sərt yataq təmasları”,
tektonik qırılmaların,
çatlılığın və parçalan-
ma zonalarının, boşluq-
ların aşkar edilməsi
Radioistilik planalması (RİP, İQP);
elektrokəş-fiyyat (RKHUD, TP,
DŞEZ); seysmik kəşfiyyat (SDÜ,
FSP); qravi-maqnit və emonasion
planalma; quyulararası seysmik
şüalanma
Distansion (aerokos- mik)
və aerofiziki təd-qiqatların
nəticələrini istifadə edirlər
Qrunt sularının yatım
dərinliyinin təyini, sü-
xurların subasma şərai-
tinin qiymətləndirilməsi
Elektrik kəşfiyyatı (ŞEZ, ŞEZ –
YP, TP); seysmik kəşfiyyat (SDÜ);
termometrik planalma
Arid zonalarda RDZ,
RKHUD üsulları; buruq
quyuları varsa, QGT üsul-
ları istifadə olunur
Ekzogen – geoloji pro-
seslərin (karst, sürüşmə-
lər və s.) öyrənilməsi
Elektrik kəşfiyyatı (ŞEZ, DŞEZ,
EP, TP, YP, FDOZ); seysmik kəş-
fiyyat (SDÜ, FSP); quyular-arası
seysmoakkustik şüalanma, akkustik
emissiya; mikromaqnit plan-alma;
yüksək dəqiqli qravimetriya; nüvə
üsulları; termometrik planalma
Proseslərin dinamikasını
öyrənərkən rejim müşahi-
dələri aparırlar
Süxur massivlərinin fi-
ziki – mexaniki və su –
fiziki xassələrinin qiy-
mətləndirilməsi
Elektrik kəşfiyyatı (ŞEZ, ŞEZ –
YP, DŞEZ); seysmik kəşfiyyat
(SDÜ); QGT (o cümlədən, nüvə
üsulları); penetrasion karotaj
Müşahidəni quyu qazmaq-
la, dağ qazmalarında və
nümunələrdə sınaq apar-
maqla kompleks şəkildə hə-
yata keçirirlər

Mürəkkəb geoloji şəraitdə geoloji məsələlərin həlli nöqteyi-nəzərindən
geoloji mühitin quruluşunun əsas xüsusiyyətlərini əks etdirir.
Mühəndisi geoloji planalma. Mühəndisi – geoloji tədqiqatları əksər
hallarda planalmanın (xəritələmənin) orta-, irimiqyaslı və dəqiq tədqiqarlar
mərhələsində tətbiq edirlər. Əsas məqsədlər və tətbiq edilən kompleks üsullar
5-ci cədvəldə göstərilmişdir. Geofiziki müşahidə üsulu, planalmanın lazımi
dəqiqliyindən asılı olaraq seçilir. Sahəvi planalma zamanı müşahidə şəbəkəsi
elə seçilir ki, profillərarası məsafə təxminən 1 sm, müşahidə addımları isə 1
mm-ə yaxın olsun (tərtib edilən xəritənin miqyasına əsasən).

Ortamiqyaslı xəritələmə . Ortamiqyaslı planalma zamanı (1:200000 –
1:50000) geofiziki kompleksin tərkibinə ən keyfiyyətli profilləmə üsullarının
bir neçəsi daxil edilir (aerogeofiziki, su mühitində və yerüstü mobil). Onlara
radioistilik (RİP) və ya infraqırmızı (İQP) və maqnit planalması (MP), radio-
dalğalı elektromaqnit profilləməsi (REMP) və ya yüksək uzunluqlu radio-
komparasion planalma (RKHUD), həmçinin su mühitində fasiləsiz seysmoak-
kustik profilləmə (FSP) və dipol elektrik zondlaması (FDOZ) aiddir. Müşahidə-
lər bütün öyrəniləcək sahəni əhatə edən şəbəkəvari profillərlə aparılır və dəqiq-
ləşdirmə, yəni başqa sahələri aça bilən sahələr ayrılır. Bu sahələrin daxilində
işlər daha sıx şəbəkələrlə üç – beş üsuldan ibarət geniş kompleksdə, o cümlədən
az istehsala malik, lakin daha informatik üsullar kompleksində aparılır. Bunla-
ra: seysmik kəşfiyyatda sınan dalğa üsulu (SDÜ), polyarizasiya (ŞEZ-YP),
tezlik zondlaması (TZ) və sahənin bərpa olunması ilə zondlama (BUS), az
hallarda yüksək dəqiqlikli qravimaqnit kəşfiyyatı, nüvə üsulları, quyularda
geofiziki tədqiqatlar üsulu (QGTÜ) aiddir. İşlər labaratoriya analizi üçün süxur
nümunəsinin götürülməsi, buruq qazması, süzülmə va mühəndisi – geoloji
tədqiqatlar ilə birgə aparılır.
Hakim sahələrdə geoloji mühitin quruluşundan əlavə, onun təbii və süni
amillərin təsiri altında vaxtaşırı baş verən dəyişməsini də öyrənirlər (çoxillik,
mövsümü və s.). Bundan ötrü, geoloji mühitin təxmin edilən dəyişmələrinə
qarşı həssas olan bərkidilmiş profillərdə və ya sahələrdə kompleks üsullarla
təkrar rejim müşahidələri aparılır. Hakim sahələrdə alınmış nəticələri bağlayıcı
profillərin köməyi ilə bütün öyrənilən sahəyə interpolyasiya və ekstrapolyasiya
edirlər. Bu prosesi apararkən, geofiziki və geoloji parametrlər arasındakı
korrelyasiya bağlılığından geniş istifadə olunur.
Irimiqyaslı xəritələmə. İrimiqyaslı xəritələməni (1:25000 – 1:10000),
adətən hakim sahələri istifadə etmədən, bütöv planalma kimi aparırlar.
İrimiqyaslı profilləmə zamanı, əsasən zondlama üsulları (ŞEZ, ŞEZ – YP, BUS,
SDÜ), buruq quyuları olduqda isə, QGT kimi informativ kompleks geofiziki
üsullar tətbiq edilir. Qeyd etmək lazımdır ki, tədqiqat aparılan geoloji mühitin
qeyri – bircinsliliyinin ölçüləri ilə təyin edilən mühəndisi – geofiziki
planalmanın miqyası və məqsədi bir – biri ilə əlaqədar olmalıdır.
Planalmanın müasir məqsədlərindən biri də, xüsusən şəhər və sənaye
aqlomerasiyasında, geoloji mühitin texnogen dəyişməsini öyrənməkdir. Bu
dəyişikliklər əsasən mühəndisi – geoloji proseslərin (subasmalar, çökmələr,
suffoziya) intensivliyi, texnogen litogenez, istilik, elektromaqnit, qravitasion,
titrəyişli sahələr və s. təsiri hesabına fiziki çirklənmənin nəticəsində əmələ gəlir.
Geofiziki üsulların məqsədi təsir mənbəyini və onun intensivliyini təyin etmək,
geoloji mühitin reaksiyasını qiymətləndirmək və süxur massivində baş verən
dəyişiklikləri aşkar etmədən uzun müddətli müşahidələr aparmaqdır. İrimiqyaslı
xəritələmə zamanı yer səthində və dağ – qazma işlərində elektrik və seysmik
kəşfiyyat, istilik və qravimaqnit planalması, həmçinin geniş kompleksdə

quyularda geofiziki tədqiqatlar (QGT) tətbiq olunur. Hazırda geofiziki tədqiqat-
ların nəticələrinə əsasən, geoloji mühitin nəzarəti sistemi yaradılır (geofiziki
monitorinq). Mühəndisi qurğuların tikilməsi və istismarı zamanı geofiziki
üsulların tətbiqi. Məlum olduğu kimi, goloji xidmət, təkcə bütün geoloji
axtarışları yerinə yetirməklə bitmir. Tikintinin ilkin və hətta son mərhələlərində
geofiziki üsulların öz tətbiqini tapdığı geniş mühəndisi – geoloji və hidrogeoloji
tədqiqatlara ehtiyac yaranır. Bundan əlavə, özül yeri, lağım yolu, şaxta və digər
dağ qazmalarının keçilməsində dəqiq geoloji sənədləşdirmə aparmaq üçün
elektrometriya, seysmometriya və termometriya böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Qazma ilə yer səthi arasında yerləşən süxur massivinin radiodalğalar və ya
elastiki dəyişmənin köməyi ilə “işıqlandırılması”, əhatə edən qatlarda lokal
qeyri – bircinsliyi ayırmağa imkan verir. Quyuların karotaj tədqiqatının rolu
daha böyükdür. Bu tədqiqatlar geoloji və hidrogeoloji sənədləşdirmənin dəqiq-
liyini artırır və fasiləsiz torpaq nümunəsi götürmək zərurətini aradan qaldırır ki,
bu da qazımanın sürətinin artmasına səbəb olur. Elektrometriya, radiometriya
və seysmometriya süxurların mühəndisi – geoloji xüsusiyyətlərini dəqiqləş-
dirməyə imkan verir.
Mühəndisi-geofiziki üsullar mühəndisi-geoloji proseslər üzərində nəzarət-
də də böyük praktiki effektə malikdir.
Kütləvi partlayışların tətbiqi iri süxur kütləsinin yerini dəyişilməsi və
oyulması kimi iri həcmli işlərin aparılmasını xeyli asanlaşdırır. Onların
istifadəsinə mane olan fakt isə ətraf süxurlarda arzuedilməz dəyişikliyin əmələ
gəlməsi və mövcud qurğuların zədələnməsi imkanlarının varlığıdır. Bundan
əlavə, partlayışın qrunta təsirinin nəticəsi kifayət qədər öyrənilmədiyindən
oyuğun layihə cizgilərinin alınması çətinləşir. Ona görə də, əvvəlcədən, nəinki
həmin sahədən kənarlaşdırılacaq süxurların, eyni zamanda, orada qalan
süxurların da seysmik xüsusiyyətlərini öyrənmək lazımdır. Bu məqsədlə,
gələcək kütləvi partlayış sahələrində bir sıra kiçik partlayışlar keçirilir və
oyanma mənbəyindən müxtəlif istiqamətlərdə elastiki dalğaların keçmə
xüsusiyyətləri müəyyənləşdirilir. Bu müşahidələr gələcəkdə kütləvi partlayışlar
zamanı ayrı – ayrı partlayıcı maddələrin daha səmərəli yerləşdirilməsinə imkan
verir ki, bununla da ətraf süxurların pozulması imkanları xeyli azalır. Kütləvi
partlayış bir neçə bal gücündə yerli zəlzələ kimi özünü büruzə verir. Part-
layışdan sonra, geofiziki üsullardan istifadə etməklə, partlayış yerində qalan
süxurlar mühəndisi – geoloji cəhətdən dəqiq öyrənilməlidir. Partlayışdan əvvəl
və sonra aparılmış geofiziki müşahidələrin müqayisəsi böyük əhəmiyyət kəsb
edir.
Dağ qazmalarının keçilməsi zamanı onların qorunmasının ən geniş
yayılmış üsullarından biri yeraltı suların dərinliyə süzülməsinin qarşısını alan
kövrək süxurları bərkidən buzlaq pərdəsinin yaradılmasıdır. Dondurma üsulu
ilə belə pərdənin yaradılması dondurulan qatın qalınlığı və temperaturu
haqqında dəqiq məlumat verən uzunmüddətli tədqiqatların aparılmasını tələb

edir. Belə tədqiqatlarda elektrik termometrlərinin köməyi ilə aparılan termik
müşahidələr böyük rol oynayır.
Su süzülməsinin qarşısını alan pərdələrin yaradılması və süxurları
möhkəmliyinin artırılmasının daha geniş yayılmış üsullarından sementləmə,
qismən isə gilləşdirmə və bitumlaşdırma hesab olunur. Bu halda tez–tez
müxtəlif dərinliklərdə inyeksiya olunan materialın paylanması məsələsi qarşıya
çıxır. Belə fərz olunur ki, bu müşahidələr sınaq quyularında radioaktivliyin
ölçülməsinin köməyi ilə yerinə yetirilə bilər ki, bunun üçün də təzyiqlə vurulan
maddəyə bir qədər radioaktiv element əlavə etmək lazımdır. Sement məhlu-
lunun yayılma zonasının sərhədləri üzərində müşahidələr üçün də həmçinin
termometriya üsullarından istifadə etmək olar ki, bu halda da sementin
tutulması kifayət qədər istiliyin ayrılması ilə müşahidə olunur.
Tikilən mühəndisi qurğuların ətraf mühitlə qarşılıqlı təsiri həmin mühitdə
müəyyən dəyişikliklərin əmələ gəlməsinə gətirib çıxarır. Bəzi hallarda bu
dəyişikliklər qurğular üçün arzuedilməz nəticələrə səbəb olur. Ona görə də,
mühəndisi – geoloji proseslər üzərində müşahidələrə aid məsələlər böyük
praktiki marağa malikdir. Belə müşahidələrdə mühəndisi – geofiziki üsullar da
az rol oynamır. Belə ki. su anbarlarından və kanallardan suyun axım yerinin
təyini üçün istifadə olunan ən effektli üsul su süzülməsi potensiallarının təbii
elektrik sahəsinin öyrənilməsidir. Təbii hövzələrin dibi üzrə elektrik potensial-
larını ölçməklə, su süzülməsi sahələri üzərində potensialların minimum
qiymətləri alınır. Minimumun amplitudu süzülmənin intensivliyindən asılı
olacaqdır.
Təbii cərəyan üsulu ilə torpağın içərisində yerləşən metalın korroziyaya
məruz qalan hissələrini tapırlar. Bu sahələrdə, sanki yerləşdiyi yeri yer səthin-
dən müşahidələrlə təyin olunan qalvanik element yaradılır. Göstərilən üsul daha
çox boru kəmərlərinin zədələndiyi yeri aşkar etmək üçün istifadə edilir.
Tunellərdə dağ təzyiqi qurğuya təsir edən əsas amil kimi özünü büruzə
verir. Son zamanlar seysmik üsulla dağ təzyiqi üzərində müşahidələr üsulu
işlənib hazırlanmışdır ki, bu üsul da müxtəlif gərginliklərdə yerləşən süxurlarda
elastiki dəyişmənin yayılması sürətindəki müxtəlifliyə əsaslanır.
Mühəndisi qurğuların özüllərinin öyrənilməsi. Köklü və səth çöküntü-
lərinin ayrılması. Layihələndirilən mühəndisi qurğuların (sənaye, mülki, hidro-
texniki və s.) özüllərinin öyrənilməsi, onların möhkəmliyinin və yükgötürmə
qabiliyyətinin qiymətləndirilməsi məqsədi daşıyır. Tədqiqatlar konkret tikinti
sahələrində aparılır və yüksək dəqiqliyi ilə fərqlənir (tədqiqatın miqyasını
1:10000-dən 1:1000-ə qədər dəyişirlər). Geofiziki üsullardan kövrək çöküntü
sahələrinin xəritələnməsi, ana süxurların yatım dərinliyinin təyini, kəsilişin üst
hissəsinin dəqiq bölgülərinin aparılması, təbii yatımlarda süxurların fiziki–
mexaniki və su–fiziki xüsusiyyətlərinin qiymətləndirilməsi, massivin pozulma-
sının və çatlılığının öyrənilməsi, qrunt sularının səviyyəsinin təyin edilməsi
məqsədilə istifadə edilir. Gələcək tikintilər üçün təhlükə törədən geoloji

hadisələri və prosesləri (karst, suffoziya, sürüşmələr, çökmələr və s.) aşkar
etmək də geofiziki üsulların tətbiq sahəsinə daxildir. Bundan ötrü, nisbətən
hakim sahələrdə və irimiqyaslı planalma zamanı istifadə olunan tərkibə anoloji
geniş kompleks geo-fiziki üsullar tətbiq edilir. Adətən bunlar, bir –iki zondlama
(ŞEZ, ŞEZ – YP, BUS, SDÜ, nisbətən az ƏDÜ) üsullarıdır ki, bunlar da
mikromaqnit, emanasion və digər profil planalmaları ilə gücləndirilir.
Bundan əlavə, QGT, penetrasion karotaj (PK), seysmoakustik və quyular-
arası elektromaqnit şüalanması üsulları tətbiq edilir. Müşahidələr bütün öyrəni-
lən sahəni örtmüş müntəzəm profil şəbəkə-sində aparılır. Penetrasion karotac
və quyulararası şüalanmada, zondlama nöqtələri adətən şahmat qaydasında
yerləşdirilir və dəqiqləşdirilməsi lazım olan sahələrdə sıxlaşdırılır.
Kövrək çöküntü sahələrinin xəritələnməsi və bərk ana süxurların yatım
dərinliyinin təyini zamanı ən sadə fiziki – geoloji model ikilaylı modeldir:
kövrək süxurlar bərk süxurlar. Bu model üçün dəqiq və yaxşı müqayisəli nəticə
verən elektrik (ŞEZ) və seysmik kəşfiyyat (SDÜ) eyni dərəcədə informativdir.
Əlavə litoloji və hidrogeoloji sərhədləri olan daha mürəkkəb kəsiliş üçün ŞEZ –
YP üsulu kövrək çöküntülərdə kapillyar örtüyün vəziyyətini və aşınmış ana
süxurların səthini, seysmik kəşfiyyat isə eninə və uzununa seysmik dalğaları
istifadə etməklə kövrək süxurlarda qrunt sularının səthini və aşınmamış ana
süxurların sərhəddini təyin etməyə imkan verir (şəkil 108).

Şəkil 108. ŞEZ, ŞEZ – YP məlumatlarına görə qırıntı törəmələrin altında yatan
sal süxurların yatım şəraitinin təyini. Səviyyə:
1 – ŞEZ – YP məlumatlarına görə kapillyar qalxma, 2–ŞEZ, ŞEZ – YP və SDÜ məlumatlarına
görə qrunt suyu; sal süxurların səthi: 3 – ŞEZ məlumatlarına görə; 4 – SDÜ məlumatlarına
görə; V
s

– sərhəd sürəti.

Bu sərhədlər üçün əlavə informasiyanı penetrasion karotaj və QGT (VM,
XP, QM) üsulları verir. Bu tədqiqatların dəqiqliyini kəskin artırmağa və təbii
yatımda süxurların litoloji xassələri və fiziki – mexaniki xüsusiyyətləri barədə
məlumat almağa imkan yaradır.
Tektonik şəraitin öyrənilməsi. Tektonik qırılmaların öyrənilməsi, çatlı və

zəif zonaların ayrılması zamanı aşağıdakı üsullardan minimum üçü istifadə
edilir: profilləmə (SEP, KPÜ, TP, DEP, SDÜ), mikromaqnit və emanasion
planalma, dairəvi elektrik zondlama (DŞEZ), quyularda seysmik və nüvə , fiziki
tədqiqatlar, quyulararası elektrik və seysmoakustik şüalanma.
Alınmış materialların kompleks interpretasiyası tektonik qırılmaların
vəziyyətini, onların amplitudunu və uzanmasını təyin etməyə, süxurların
çatlılığının intensivliyini və onların dərinlikdə sönməsini qiymətləndirməyə
imkan verir.
Əlverişli şəraitdə, çatların gətirilmiş çöküntülərlə doldurulması dərəcəsini
və çatlılıqla əlaqədar yeraltı suların hərəkət xüsusiyyətlərini aşkar etmək, süxur
kütləsini və boşluğun lokal qeyri – bircinsliyini öyrənmək mümkün olur.
Süxurların fiziki – mexaniki xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi. Layihələndi-
rilən qurğuların özülündə olan süxurların fiziki – mexaniki xüsusiyyətlərini
təyin edərkən, empirik yolla hesablanan geofiziki və mühəndisi – geoloji para-
metrlər arasındakı funksional və statistik əlaqələrdən istifadə edilir (cədəl 6).

Cədvəl 6.
Geofiziki və fiziki – mexaniki parametrlər arasındakı asılılıq

Fiziki – mexaniki
parametrlər, ölçü
vahidi
Geofiziki parametlər Asılılıq
1 2
3
Ümumi məsaməlik
əmsalı, R
p
, %

Nisbi elektrik müqavimə-
ti

p
=

pv
/

v
,burada

pv
-su
ilə təchiz edilmiş süxurla-
rın həcmi elektrik müqa-
viməti,

v
– suyun həcmi
elektrik müqaviməti,
-di-
elektrik sukeçirmə, V
p
–
uzununa və V
s
– eninə
seysmik dalğa sürəti, m/s;

p
– uzununa seysmik
dalğanın udulması əmsalı
P
n
=a
n
/R
n
m
-empirik asılılıq, burada:
a
n
, m–süxurun tipinə və onun islanma
dərəcəsinə görə təyin edilən
əmsallardır; su ilə doymuş süxurlar
üçün xətti asılılığa yaxın asılılıq
=f(R
n
); üç komponentli mühitdə R
n
–
n azalması ilə V
p
və V
s
sürətləri artır;
hər tip süxura xarakter olan
=f(R
n
)
asılılığı maksimum olur.

Nəzərə almaq lazımdır ki, mühəndisi – geoloji sınaqların məlumatları
həmişə diskretdir və ayrı – ayrı nöqtələri və ya tədqiq edilən massivin məhdud
həcmini xarakterizə edir, geofiziki para-metrlər isə daha inteqraldır və əlverişli
şəraitdə massivin xüsu-siyyətlərini bütövlükdə qiymətləndirməyə imkan verir.
Ayrı – ayrı nöqtələrdə ölçülərin massivin bütövlükdə öyrənilməsinə keçid
mühəndisi qurğuların özülünün daşıyıcı xüsusiyyətlərini daha obyektiv
qiymətləndirməyə şərait yaradır.
Süxurların mühəndisi– geoloji xassələri. Süxurların mühəndisi – geoloji

xassələrinin geofiziki üsullarla təyini böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Xüsusilə, sal süxurların bütövlüyünün pozulması massivlərin mühəndisi –
geoloji xüsusiyyətinə böyük təsir göstərdiyinə görə dəqiqliklə öyrənilməlidir.
Bu məsələnin həlli üçün əsas geofiziki üsullardan elektrik kəşfiyyatı, o
cümlədən karotajın müxtəlif modifikasiyaları, xüsusilə, elektrik karotajı üsulları
geniş tətbiq olunur. Eyni zamanda, seysmometriya, mikromaqnit planalma
üsulları da müəyyən şəraitdə istifadə edilə bilər. Aşağıda iki məsələyə baxılır:
a) süxurların elastiklik keyfiyyətinin təyini və b) onların məsaməlik və
nəmliyinin qiymətləndirilməsi.
a) Elastiklik keyfiyyətinin təyini
Elastiklik nəzəriyyəsində mühitin elastiklik sabitinin eninə və uzununa
seysmik dalğaların yayılma sürətindən asılılıq düsturları verilir:
)
(
2
2
2
2
2
2
s
p
s
p
V
V
V
V




;
2
2
2
2
2
)
4
3
(
s
p
s
p
s
V
V
V
V
V






burada:V
p
, V
s
– süxurlarda, uyğun olaraq uzununa və eninə seysmik dalğaların
yayılma sürəti,

– süxurların sıxlığı,

– Puasson əmsalı, E –yung modulu.
Beləliklə, əgər uzununa və eninə sürət, o cümlədən sıxlıq məlumdursa,
qruntların daşıyıcı keyfiyyətini təyin edən parametrləri hesablamaq mümkün-
dür. Qeyd etmək lazımdır ki, bu parametrlər ayrı – ayrı nümunələrə görə deyil,
qurğunun təsir zonasında yerləşən massivdə qiymətləndirilir.
Eynicinsli, xüsusilə, sal süxurlarda sıxlıq nisbətən kiçik hüdudlarda
dəyişir. Ona görə də, onu ya nümunələrə, ya da quyuların qamma – karotac
məlumatlarına görə təyin etmək olar. Elastiki dəyişmənin uzununa yayılma
sürəti seysmik kəşfiyyatın adi üsulları ilə hesablanır. Eninə seysmik dalğaların
yayılma sürəti haqqındakı məlumatların alınması bir qədər çətinlik törədir ki,
çox hallarda bu seysmik kəşfiyyatda ona əhəmiyyət verilməməsindən irəli
gəlir. Bu çətinlik bir sıra səbəblərlə, əsasən sürətin az olmaması ilə izah olunur
ki, bu səbəbdən də eninə seysmik dalğalar uzununa seysmik dalğalardan sonra
müşahidə olunur.
Eninə seysmik dalğaları qeydə almaq üçün xüsusi metodikadan istifadə
etmək daha etibarlı hesab olunur. Az dərinliklərdə eninə dalğaların intevsivli-
yinin artması horizontal səthə zərbələr endirməklə və ya partlayış enerjisini
horizontal üzrə istiqamətləndirməklə elastiki dəyişməni yaratmaq yolu ilə
mümkündür.
Eninə və uzununa dalğaların eyni zaman istifadəsi bəzi hidrogeoloji
məsələlərin həllinə imkan verir. Quru qumlu, gilli çöküntülər elastiklik

xüsusiyyətlərinə görə analoji tərkibli sulu çöküntülərdən fərqlənir. Qrunt suyu
səviyyəsindən aşağıda Yunq modulunun və xüsusilə, yerdəyişmə modulunun
cüzi artması ilə müqasiyədə hərtərəfli sıxılma əmsalı birdən artır. O.Q.Soroxtin
müşahidə etmişdir ki, hərtərəfli sıxılma əmsalı quru gilli qumlardan sulu
qumlara keçərkən 920kq/sm
2
–dən 45460 kq/sm
2
–ə qədər (47,4 dəfə) artmışdır,
həmin vaxta Yunq modulu 1800 kq/sm
2
– dən 5400 kq/sm
2
– ə qədər (3 dəfə),
yerdəyişmə modulu isə 760 kq/sm
2
– dən 1820 kq/sm
2
– ə qədər (2,4 dəfə)
artmışdır. Beləliklə, hərtərəfli sıxılma əmsalının digər modullarla müqayisədə
qeyri – proporsional artması suların yatım dərinliyini göstərir.
Süxurların elastik və elektrik keyfiyyətinin onların məsaməlik və
sıxlığından asılı olmasını əsas tutaraq, L.S. Polak və M.B.Rapoport belə
nəticəyə gəlmişlər ki, bu iki qrup fiziki parametrlər arasında eksperimental
əlaqə yaratmaq mümkündür. Z.Q.Yaşenko və İ.S.Yesakov (1959) böyük Sibir
çaylarından birinin bəndində bu istiqamətdə eksperiment aparmışlar. Həmin
sahədə diabazların qalınlığı 100 metrdən çox qeyd olunur. Sahil boyu onlar 1-2
m – dən 10-20 m – ə qədər qalınlığı olan dördüncü dövr gilli qum çöküntüləri
ilə örtülmüşdür. Sahədə dəqiq qazıma işi aparılmışdır. Çayın yatağı və sahilləri
boyu geoelektrik tədqiqatlara qədər uzununa və eninə seysmik dalğalar
üzərində müşahidələr aparılmışdır.
Oyanma mənbəyi kimi adi partlayışdan istifadə olunmuşdur. Eninə
seysmik dalğaları çox əlverişli seysmogeoloji şəraitlə ayırmaq mümkündür.
Sonra həmin sahədə, buzda aparılmış elektrik zondlaması və quyuda aparılmış
yan karotaj zondlaması materiallarına əsasən süxurların elektrik müqaviməti
təyin olunmuşdur.
109-cu şəkildə diabazların elektrik müqavimətinin Yunq modulundan
xətti asılılıq qrafiki göstərilmişdir.
Elektrik müqavimətinin artması ilə yunq modulu artır. Çay yatağı üçün
qurulmuş bu asılılığa əsaslanaraq yunq modulları sahillər üçün də təyin
olunmuşdur. Sağ sahildə elektrik kəşfiyyatı materiallarına görə hesablanmış
modul qiymətləri ayrı – ayrı sahələr üçün seysmik kəşfiyyat işlərinin material-
ları ilə təsdiq olunmuşdur.
Aparılmış təcrübələr sal süxurlar üçün elastiklik modulunun xüsusi
elektrik müqaviməti qiymətlərinə görə təyininin mümkünlüyünü təsdiq edir. Bu
məqsədlə, verilən süxur üçün baxılan iki kəmiyyət arasında korrelyasiya
asılılığını qurmaq lazımdır. Müqavimətlər dinamik (seysmik) və statik üsullarla
alınmış elastiklik parametrləri ilə müqayisə edilə bilər. Sonra bütün sahə
hüdudunda qruntların daşıyıcı keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi xüsusi elektrik
müqavimətinə əsasən aparıla bilər.

Şəkil 109. Yung modulunun diabazların xüsusi elektrik müqavimətindən
asılılıq qrafiki.

b) Nəmliyin və sıxlığın təyini
Həcm üsulu ilə nəmliyin və məsaməliyin təyini süxurların dielektrik
keçiriciliyinin (

) onlarda yerləşən suyun miqdarından asılılığına əsaslanır.
Aşağıdakı hallar daha çox diqqəti cəlb edir:
1. Süxurun skeletinin dielektrik keçiriciliyi (
=3-12) suyun dielektrik
keçiriciliyindən (
=81) çox kiçikdir. Belə kəskin fərq süxurun skeletinin və
onda yerləşən suyun kəmiyyətcə qiymətləndirilməsi üçün sərfəlidir;
2. Yeraltı sularda duzların kimyəvi tərkibi və konsentrasiyası dielektrik
keçiriciliyinə uyğun gəlmir. Əksinə, elektrik keçiriciliyinə elektrolitin
konsentrasiyası həlledici təsir göstərir ki, bu da nəmliyin dəqiq təyini üçün
keçiricilikdən istifadəni çətinləşdirir;
3. Kövrək süxurların dielektrik keçiriciliyi bərk və maye fazaların həcm
nisbəti ilə əlaqədardır.
Dielektrik keçiricilik, lövhələri arasında süxur yerləşən kondensatorun
həcminə görə təyin edilir. Eksperiment aparılarkən nümunə kondensatorun iki
lövhəsi arasında olan silindrik qabda yerləşdirilir. Təbii şəraitdə müşahidə
aparmaq üçün zond şəklində quraşdırılmış kondensatordan istifadə edilir.
Həcm, biri zondun bilavasitə qurtaracağından keçən, bir – birindən izole
olunmuş iki (1 – 2) silindir arasında ölçülür (şəkil 110). Belə kondensatorun
sahəsində süxurun böyük həcmi yerləşir ki, bu da onların qeyri – bircinsliyinin
təsirini azaldır.

Şəkil 110. Zond – kondensatorun sxemi:
1- kondensatorun çərçivəsi (örtüyü); 2 – izolyasiya tıxacı; 3 – korpus (kondensatorun ikinci
örtüyü); 4 – birləşdirici məftil.

Həcm üsulu nəmliyin dəyişməsini zaman keçdikcə təyin etməyə imkan
verir. Analoji müşahidələrdə zonddan 0,5-1 m məsafədə quyu qazılır və
zondun yerləşdiyi dərinlikdən 2-3 kq süxur nümunəsi götürülür. Sonra
laboratoriya kondensatoru vasitəsilə nümunənin dielektrik keçiriciliyi, nəmliyi
süni dəyişməklə, təyin edilir. Nəticədə süxurun dielektrik keçiriciliyinin həcmi
nəmlikdən asılılıq əyrisi

=f(n

) alınır (şəkil 111).

Geofiziki kəşfiyyat üsulları

Yer qabığının dərin qatlarında tükənməz qiymətli sərvətlər mövcuddur. Bu sərvətlərin yerləşdiyi yerləri dəqiq təyin etmək məqsədi ilə alimlər axır bir neçə on ildir ki, dəqiq təbiət elimlərini birləşdirərək böyük sıçrayışla inkişaf edən yeni elmi istiqamət “Geofiziki kəşfiyyat” üsullarını işləyib hazırlamışlar.

Axır vaxtlar təyyarələrə, avtomaşınlara, vertolyotlara xususi geofiziki cihazlar, stansiyalar yerləşdirməklə az müddət ərzində böyük əraziləri tədqiq etməklə yeni xammal yataqları aşkar stməyə nail olmuşlar. Belə işlərin nəticəsi olaraq böyük filiz yataqları aşkar edilmişdir. Beləliklə, fiziki üsulların geniş miqyaslı işləri müvəffə-qiyyətlə inkişaf edərək təçrübi olaraq, faydalı qazıntıların axtarışına tətbiq olunmağa başlamışdır.

Yerin səthinə yaxın yerləşən, asanlıqla tapıla bilən yataqlar artıq istismara verilib, əsasən tükənibdir. Ona görə də faydalı qazıntıların ehtiyatını artırmaq üçün dərin qatlardakı yataqların kəşfiyyatına başlamaq zərurəti yaranmışdır. Bizim yüzilliyin 30-cu illərində neftin gələcəyi çoxlarını təşvişə salmışdır, çünki onun hesablanılan ehtiyatı çox deyildir.

Yeni elmi-tədqiqat üsulları əsasında külli miqdarda sənaye əhəmiyyətli neft və təbii qaz yataqları, əlvan, qara metal faydalı qazıntı yataqları aşkar edilmişdir.

Hal-hazırda bizim respublikada alimlərimiz çətin şəraitdə Yerin dərin qatlarını fəth edirlər və kəşf edilmiş təbii xammal eh-tiyatını artırmağa başlamışlar. Quyu qazmaqla yanaşı, müxtəlif geofiziki-kəşfiyyat üsullarından istifadə olunmağa başlanmışdır. Bu, mineral xammal yerləşən ərazinin düzgün planını tutmağa, kəşfiyyat quyularının qazılması və dağ-mədən işləri aparmaq üçün daha əlverişli olan sahələri seçməyə imkan verir, Bu da öz növbəsində dövlətin bu işləri görmək üçün qoyduğu sərmayənin azaldılmasına kömək edir. Qeyd etmək lazımdır. ki, 2-3 km dərinlikdə bir quyunun qazılması üçün sərf olunan xərclər bir neçə milyon manata başa gəlir. Geofiziki kəşfiyyat üsullarının nəticələri isə qazılan quyuların sayını minimumma endirməklə bərabər tədqiqatın sürətini artırır, bu da xalq təsərrufatında böyük əhəmiyyət kəsb edir. Misal üçün Xəzər dənizinin Azərbaycan hissəsi ərazisində geofiziki üsulları tətbiq etməklə hər bir neftli strukturların aşkar edilməsi üçün sərf olunan xərclər qazma üsulundan iki dəfə ucuz başa gəlmişdir. Bu iqtisadiyyatımıza on milyon manatlarla gəlir gətirir. Faydalı qazıntıların geofiziki üsullarla axtarışı və kəşfiyyatının mahiyyətini qısaca olaraq açıqlayaq.

Ayrı-ayrı süxurlar müxtəlif maqnit xassəsinə, sıxlığa, elastikliyə, elektrik keçiriciliyinə, radioaktivliyə və fiziki kimyəvi aktivliyə malikdir. Bu xassələr yer qabığının qatlarında müxtəlif birləşmələrdə yatağın fiziki xassələrinin səciyyəvi xüsusiyyətlərini, bütövlükdə isə onun struktunu təyin etməyə imkan verir. Bu isə geoloji kəşfiyyat işlərində geniş istifadə olunur.

Müxtəlif süxurlarla yer səthində yaranan fiziki sahələri və təzahürləri öyrənməklə ərazinin struktur quruluşunun hissələri aşkar edilir. Hər təzahürün və fiziki sahənin xususiyyətləri az və ya çox dərəcədə yatağın struktur quruluşunun xususiyyətlərini təfsilatı ilə təyin edir. Bunların hamısı birlikdə Yerin alt qatlarından yatağın yerləşdiyi dərinlik haqda tam məlumat verir.

Aşağıdakı düyməyə vuraraq resursu yükləyə bilərsiniz.

«ENGİNEER- GEOLOG» MMC

Geofiziki tədqiqat işləri “SARA RS232 electronic instruments” seysmoloji aparatından istifadə edilməklə aparılmışdır. Məlumatlar əldə etmək üçün çəkiclə zərbə vurma yolu ilə profil boyu müxtəlif nöqtədən enerji mənbəyi kimi istifadə olunur.

Çöl şəraitində “DoReMi” seysmoloji proqramından, alınan seysmik məlumatlarının emalı və interpretasiyası üçün isə SEİSMOWIN, PICWIN və PLOTREFA proqramlarından istifadə olunmuşdur.

Sınan dalğalar üsulu (SDÜ) və Səth Dalğalarının Çoxkanallı Analizindən (MASW) istifadə edilməklə qatların sərhədləri və qalınlıqları müəyyənləşdirilmişdir. MASW həmçinin bu ərazidə tipik olan sürətin əks olunmasını və aldadıcı qatları müəyyənləşdirmə qabiliyyətinə malikdir. Qeyd etmək lazımdır ki, kəsilən dalğaların sürəti MASW metodu, sınan dalğaların sürəti isə VS və Puasson nisbətindən tapılmışdır.

Seysmik kəşfiyyat işlərinin məqsədi kəsilişi təşkil edən süxurlarda uzununa V_p və eninə V_s dalğaların təyin edilməsi, profildə P və S dalğalarının yayılma sürətlərinin müxtəlifliyinə görə layların bölgülərə ayrılması və sahədə kəsilişin dərinliyə doğru izlənməsi olmuşdur.

Seysmik kəşfiyyat işlərinin nəticəsi olaraq Puasson və Yunq modulu elastiklik əmsalları hesablanır.

Kateqoriyalar

• Kateqoriyasız
• ŞİRKƏT HAQQINDA
• XİDMƏTLƏRİMİZ