Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti (unec) beynəlxalq magistratura və doktorantura məRKƏZİ

Rəsmi rəqəmlər çox yaxın olmasa da, federal hökumət 2015-ci ildə vəziyyətin daha yaxşı olduğunu iddia etdi. Beləliklə, onların sayı təsirlənənlərin sayını 2,2 milyona endirdi.

Uşaq əməyi: səbəbləri, növləri, nəticələri, paylanması və rəqəmləri

The uşaq əməyi normalda uşaq istismarı termini ilə bərabərləşdirilir. Beynəlxalq Əmək Təşkilatının (ILO) tərifinə görə, evdə kömək etmək, yayda kiçik bir iş axtarmaq və ya digər bu kimi fəaliyyətlər hətta müsbət ola biləcəyi üçün bütün uşaq əməyinin istismar kimi qəbul edilməməsi doğrudur.

Eyni təşkilat, bu işi həqiqətən zərərli ilə ayıran təlimatları təyin edir. Bir sözlə, uşaqları təbii bir şəkildə uşaqlıq mərhələsini yaşamaqdan məhrum edən hər kəsdən bəhs olunur. Düzgün və ləyaqətli bir şəkildə inkişaflarına mane olan vəzifələr bunlardır.

İstismar kimi başa düşülən uşaq əməyi, uşaqların fiziki və zehni inkişafına zərər verir. Bir çox hallarda mafiyalar tərəfindən istismar olunurlar, ən ciddi hallar cinsi istismar və ya yaxın köləlik hallarıdır.

Dünyada müxtəlif şərtlər üzündən işləmək məcburiyyətində qalan uşaqların sayının azaldılmasına çalışmaq üçün tədbirlər hazırlanır. Son məlumatlar Asiya, Afrika və Latın Amerikasında xüsusi bir görülmə halı olan 5 ilə 14 yaş arasındakı 150 milyon uşağın hələ də olduğunu göstərir.

Səbəblər

İstismar kimi başa düşülən uşaq əməyi hələ də planetin hər yerində çox sayda uşağı əhatə edir. Təsirləri yalnız təsirlənənlərin uşaqlığını oğurlamaq üçün deyil, həm də fiziki və zehni sağlamlıqdakı nəticələrə görə dağıdıcıdır.

Uşaq əməyinin səbəbləri yoxsulluqdan kənara çıxır, baxmayaraq ki, yoxsulluq ən vacibdir. Dünyanın müəyyən yerlərində fenomeni izah edən mədəni amillər də var.

Buna cinslər arasındakı bərabərsizlik, təhsilə çatışmazlıq, dövlətlərin səhlənkar siyasəti və oğlan və qız uşaqlarının ilk uşaqlıqlarından işə məcbur edilməsinə səbəb olan digər hallar da əlavə edilməlidir.

Yoxsulluq

Evdəki yoxsulluq uşaq əməyinin əsas səbəblərindən biridir. Əslində işləyən uşaqların böyük əksəriyyəti gəlirləri yoxsulluq həddindən çox aşağı olan ailələrdəndir.

Bu səbəbdən uşaqlar həyatda qalmaq üçün evə maaş verməli olurlar. Bəzi ölkələrdə uşaqların iş tapmaq valideynlərindən daha asan ola biləcəyi şərtlər də var. Maaşlar daha azdır, əmək hüquqları tələb etməyəcək və onlardan tələb olunan bütün vəzifələri yerinə yetirəcəklər.

Yoxsulluq yalnız uşaq əməyinin səbəbi deyil, bunun nəticəsi olmaq üçün geri qayıdır. Kiçiklər, gələcəkdə daha yaxşı vəzifələrə yiyələnmək üçün lazımi təhsili ala bilməyərək, məktəbi tərk etmək məcburiyyətində qalırlar. Bu şəkildə, öz ailənizi qurarkən vəziyyətlərin təkrarlanacağı ehtimalı böyükdür.

Mədəni amillər

“Uşaqlıq” tərifinin özü dünyanın harada doğulduğuna görə dəyişir. Afrikanın və ya Asiyanın kənd yerlərində on yaşınadək uşaqların evlilik və ya iş kimi yetkin davranışlar qazanmağa başlamaları normal sayılır.

Bu sosial inanclara yoxsulluq vəziyyəti qoşulursa, ailənin bütün üzvlərinin, ən kiçikləri də daxil olmaqla, yaşamaqda əməkdaşlıq etmələri lazım olduğu anlaşılır.

İşin uşaqları məsuliyyət və fədakarlıq kimi dəyərlər qazanmasına vadar etdiyi kimi tez-tez əsaslandırmalar da var. Müəyyən mühitlərdə, yazmaq və oxumağı öyrənməklə məhdudlaşan təhsildən daha çox qiymətləndirilir.

Təlimlərin qalan hissəsi faydasız sayılır, çünki bu qohumlar kənd təsərrüfatı, balıqçılıq və digər oxşar fəaliyyətlərdə özlərini ənənəvi fəaliyyətlərinə həsr etməkdən başqa perspektivləri olduğuna inanmırlar.

Nəhayət, bəzi valideynlər oğullarının və xüsusən də qızlarının təhsil mərkəzlərinə getməsindən şübhələnirlər. Təhsilin onları ənənəvi inanclarından ayıracağını, ev qaydalarına qarşı və öz səlahiyyətləri qarşısında daha asi olacağını düşünürlər.

Ədalətsizlik

Cins, irq və ya sosial qruplara görə ayrıseçkilik uşaqlar üçün başqa bir risk faktorudur. Bu vəziyyətlər onların təhsilə və böyüklər üçün əmək bazarına inteqrasiyasını daha mürəkkəbləşdirir. Sonda, bu uşaq əməyinə yönəldilən daha bir təkan.

Cins

Ən tez-tez ayrılan ayrı-seçkiliklər arasında cinsiyyət səbəblərindən baş verənlər də var. Dünyanın bir çox ölkəsində qızlar qardaşlarından daha pis sayılır və çox gənc yaşlarından ev işləri üçün istifadə olunur və hətta təhsillərinə icazə verilmir.

Bundan əlavə, qızlar planetin bəzi yerlərində uşaq fahişəlik şəbəkələrinin qurbanı olmaq riski daha yüksəkdir. Hökümətlər bunu azaltmağa çalışsalar da, Asiyanın bəzi bölgələrində fahişəlikdə qızların olması çox yaygındır.

Bu böyük problemi bir az da olsa yüngülləşdirməyə çalışmaq üçün bəzi Avropa ölkələri (müştərilərin əksəriyyətinin olduğu ölkələr) olduqları ölkənin vəziyyətində vətəndaşlarını sərhədləri xaricində uşaq fahişəlik etməsinə görə mühakimə etməyə başladılar. cinayət törətmirlər.

Təhsilə giriş

Ümumiyyətlə, təhsil və uşaq əməyinin mütləq bir-birini istisna etməməsinə baxmayaraq, əksər hallarda işə başlayan uşaqlar məktəbi tərk edirlər.

Təhsil almaq üçün imkanların olmaması, eyni zamanda, uşaq əməyinin səbəb səbəbidir. Məktəbə gedib təhsil ala bilməmək uşağı özünü işləməyə məcbur edəcək bir sosial dinamikaya qərq etdiyini göstərir. Ayrıca, özünüzü müdafiə etmək və ya bu dairədən çıxmaq üçün lazımlı vasitələrə sahib olmayacaqsınız.

Bir çox ölkədə pulsuz təhsil təklif edərək sosial nailiyyət əldə etmişdir. Lakin, müəyyən kənd yerlərində təhsil təklifi az ola bilər. Dəfələrlə ailə, ödəyə bilməyəcəyi materiallar, forma və digər əşyalar xərcləmək məcburiyyətində qalır.

Nəticələr

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, uşaq əməyinin əsas nəticəsi yoxsulluğun pis dövrünü davam etdirməkdir. Bu, uşaqların işlərə qoşulmasına səbəb olur və bu da onların gələcəkdə daha yaxşı maaş almasına mane olan təhsil almamalarına səbəb olur.

Yoxsulluğun davamlılığı

İşləmək məcburiyyətində qaldığından təhsildən istifadə edə bilməməyiniz və ya yalnız nizamsız olaraq dərsə getməyiniz yoxsulluğu davam etdirir.

Daha yaxşı ödənişli işlərə yönəlmiş sosial inkişaf imkanlarından yalnız təsirlənmir, eyni zamanda sosial davranış qaydaları dəyişməz qalır və uşaq əməyinin normal və qaçınılmaz olaraq görülməsinə davam edəcəkdir.

Digər tərəfdən, yoxsulluq həm də ən gəncin bilişsel inkişafına təsir göstərir, artan məktəb uğursuzluğudur.

Uşaq sağlamlığı

Oğlan və qızlar tam formalaşmır, buna görə fiziki cəhətdən daha həssasdırlar. İşləmək məcburiyyətində qalanlar, nəticələrini daha tez-tez xəstələnmək, qəzalar keçirmək və sağlamlıqlarını əhəmiyyətli dərəcədə pisləşdirməklə ödəyirlər.

Təhlükəli ərazilərdə və ya fəaliyyətlərdə çalışmaq məcburiyyətində qaldıqda bu daha da ağırlaşır. Zibil yerləri, mədənlər və ya bir şəhərin küçələri uşaqların sağlamlığına böyük təsir göstərən yerlərdəndir.

Nəhayət, fəaliyyətlərində işəgötürənlər və ya başqaları tərəfindən pis rəftar etmələri nadir deyil.

Psixoloji təsirlər

İşləyən uşaqların sağlamlığındakı nəticələri yalnız fiziki deyil. Zehni səviyyədə, vaxtından əvvəl yetkinləşmə və uşaqlıq üçün tipik fəaliyyətlərini inkişaf etdirə bilməmək ehtiyacından başlayaraq mənfi təsirlər çəkirlər.

Sonda bu, orta müddətli dövrdə təsirlənənlərin özlərinə hörmət etməməsinə, sosial adaptasiya və travma problemlərinə səbəb olur. Dəfələrlə narkotik və alkoqol asılılığına düşürlər.

Uşaq əməyindən istifadə edən sahələr

Qızıl mədən

Zərgərlik və elektronika sənayesində yüksək qiymətləndirilən bu metal uşaq əməyinin əsas səbəbidir.

Yeraltı sənətkarlıq mədənlərində hasilat işləri minlərlə uşağı çalışır. Çoxu bədən üçün yüksək dərəcədə toksik olan ekstremal ekoloji şərtləri əhatə edən bir işdir.

Boliviya, Kolumbiya, Senegal və İndoneziya kimi ölkələr bu tip tapşırıqlarda uşaqları ən çox işə götürən ölkələr arasındadır.

Pambıq becərilməsi

Ən çox istifadə olunan tekstil lifi olaraq bu məhsul dünya miqyasında çox zəhmət tələb edir. Özbəkistan kimi ölkələrdə uşaqlar məktəb tətilində məhsullarında çalışmaq məcburiyyətində qalırlar.

Braziliya da bu sektorda uşaq əməyinin yüksək faizini qeyd edir. Bu hallarda, sosial siyasətlər vəziyyəti cilovlamaqda müvəffəq olmayıb.

Şəkər qamışı becərilməsi

Əvvəlki vəziyyətə çox bənzər bir vəziyyətdir, şərtlərin ağırlaşması ilə uşaqlar üçün daha böyük bir risk meydana gətirir. Ağır və iti alətlər yetkinlik yaşına çatmayanların sağlamlığını ciddi şəkildə pozur.

Kərpic istehsalı

Nepal, Pakistan və Hindistan kimi ölkələrdə çox yaygındır ki, bir ailə ödəyə bilmədiyi borcla müqavilə bağladıqda, uşaqlarını kərpic hazırlamağa göndərirlər.

Təəssüf ki, bu praktika ənənəvidir və bu səbəbdən hələ də qüvvədə qalır. Bu uşaqlar uzun müddət işləyirlər, əksər hallarda əlverişsiz hava şəraitində.

Qəhvə yetişdirilməsi

Xüsusilə Afrika və Latın Amerikalı uşaqlar qəhvə sənayesində tələbkar iş şərtlərinə məruz qalırlar.

Məhsul vaxtı ümumiyyətlə gündə on saat işləyirlər, əkin edərkən, torpaq və fidan hazırlayarkən gün ərzində 8 saata qədər işləyirlər.

Digərləri

• Silahlı qarşıdurmalar.
• Coltan.
• Cinsi istismar
• Torpağın becərilməsi.
• Balıqçılıq və balıqçılıq.
• Meşəçilik.
• Mal-qara yetişdirmək.

Dağıtım və rəqəmlər

Hər il UNICEF və BƏT uşaq işçilərinin sayı və coğrafi bölgüsü barədə ətraflı hesabatlar təqdim edirlər. İlk təşkilat, hazırda planetdə 5 ilə 14 yaş arasında təxminən 150 milyon uşağın çalışdığını təxmin edir.

Müsbət cəhət ondan ibarətdir ki, problem hələ də həll olunmaqdan uzaq olsa da, bu say azalır.

Bu rəqəmin yarısı, təxminən 72 milyonu Afrika qitəsində cəmləşmişdir. Asiyada 62 milyon azyaşlı işləyir, 10,7 milyonu Amerika qitəsində.

Bu rəqəmlər Afrikada hər 4 uşaqdan 1-nin işləməsi lazım olduğunu göstərir. Asiyada 8-dən 1-i, Latın Amerikasında 10-dan 1-i.

Argentina

Argentinada uşaq əməyinə dair məlumatlar UNICEF-in əməkdaşlığı ilə Əmək, Məşğulluq və Sosial Müdafiə Nazirliyi tərəfindən toplanmışdır.

Nəticələr olduqca mənfi olur, çünki 5-15 yaş arasındakı 715.484 uşağın bu ölkədə işləməyə məcbur edildiyi bildirilir. Bu, Argentinadakı uşaqların demək olar ki, 10% -ni təmsil edir.

Dünyada vərdiş etdiyi kimi, yetkinlik yaşına çatmayanların 19,8% -i müxtəlif sektorlarda çalışdığı kənd yerlərində bu rəqəmlər daha yüksəkdir.

Digər tərəfdən, araşdırma bu vəziyyətdə olan hər dörd şəhərli uşaqdan birinin küçədə və ya bir növ nəqliyyatda işlədiyini aşkar etdi. Gecə işlərində qızlar çoxluq təşkil edir.

Peru

2012-ci ildən bu yana% 4 az işləyən azyaşlıların ümumi sayının azalmasına baxmayaraq, Peruda bu vəziyyətdə hələ də uşaqların və yeniyetmələrin% 21,8-i var. Bu rəqəmlərlə ölkə uşaq əməyinə görə Cənubi Amerikadakı ölkələrin siyahısına liderlik edir.

Milli Statistika və İnformatika İnstitutu (INEI) 2015-ci ildəki son ixtisaslaşmış sorğunu təqdim etdi. Bu, yetkinlik yaşına çatmayan işçilərin yaxşı bir hissəsinin də təhlükəli tapşırıqları yerinə yetirdiyini göstərir.

Yetkinlik yaşına çatmayanların digər 1,5% -i məcburi əmək şəraitindədir və 5,3% -i həftədə 22 saatdan çox özünü ev işlərinə həsr edirlər. İkincisi, məktəbdə olmasına baxmayaraq adətən müvafiq öyrənmə səviyyəsinə çatmadıqlarını nəzərdə tutur.

Kolumbiya

İşləmək məcburiyyətində qalan uşaqların sayını azaltmaq üçün tədbirlər görən ölkələrdən biri də Kolumbiyadır. Əslində, 2015 və 2016-cı illər arasında uşaq işçiləri nisbətini 1,3% azaltmağa müvəffəq oldu və nəhayət ölkədəki yetkinlik yaşına çatmayanların sayının 7.8% -ni qoydu.

Sayı, lakin yüksək olaraq qalır. Statistika təsdiq edir ki, məktəbə getmək əvəzinə hələ 896 mindən çox yetkinlik yaşına çatmayan işləyir.

Silahlı qruplara daxil olan uşaq və yeniyetmələrin sayında azalma olsa da, narahatlıq doğuran digər bir məlumat. Son araşdırmalar bu qruplarda iştirak edən 14.000 ilə 17.000 arasında yetkinlik yaşına çatmayanların rəqəmlərini verdi.

Meksika

Meksika, Latın Amerikasında uşaq əməyi statistikasına rəhbərlik edən ölkələrdən biridir. UNAM, bir hesabatda 3,6 milyon uşağın işlədiyini, əksəriyyətinin yoxsulluq içində olduğunu və bir çoxunun küçələrdə yaşadığını bildirdi.

Rəsmi rəqəmlər çox yaxın olmasa da, federal hökumət 2015-ci ildə vəziyyətin daha yaxşı olduğunu iddia etdi. Beləliklə, onların sayı təsirlənənlərin sayını 2,2 milyona endirdi.

İşləyən yetkinlik yaşına çatmayanların ümumi sayının 14% -i yalnız 5 ilə 11 yaş arasında, 21.8% -i 12 ilə 14 yaş arasındadır.

İqtisadi sektorlar baxımından ən çox uşaq işləyən sahə% 22,6 ilə əkinçilik, ardından% 20,2 ilə ticarət gəlir

Braziliya

Braziliya uşaq işçiləri sayının azalmaq əvəzinə artdığı bölgədəki nadir ölkələrdən biridir. Bu artımdan ən çox təsirlənən yaş həddi 5 ilə 9 yaş arasındadır.

Uşaqların müdafiəsi üçün təşkilatlar tərəfindən aparılan hesablamada 7 milyondan çox yetkinlik yaşına çatmayanların Braziliyada işləmək məcburiyyətində qaldığı bildirilir. 560.00-dan çoxu yerli işçilərdir.

Afrika

Dünyanın digər bölgələri ilə müqayisədə Afrikada uşaq əməyinin ləğvi daha yavaş gedir. BƏT-in məlumatlarına görə, 5 ilə 14 yaş arasındakı oğlan və qız uşaqlarının 26,4% -i dünyada məşğulluq səviyyəsində ən yüksək nisbətdə aktivdir.

Ümumilikdə, qitə yalnız Asiyadan geri qalan 50 milyona yaxın işləyən yetkinlik yaşına çatmayanlara ev sahibidir.

Asiya

Qitənin bir hissəsinin iqtisadi cəhətdən yaxşılaşması, işləyən uşaqların ümumi sayının xeyli azalmasına imkan verdi. Bununla birlikdə, Asiya hələ də işləmək məcburiyyətində qalan ən çox 15 yaşa qədər uşaq olan qitədir. Yüzdə 650 milyon asiyalı uşağın yüzdə 18,8-i bu vəziyyətdədir.

Bundan əlavə, UNICEF-ə və digər təşkilatlara görə, uşaq istismarının ən qəddar formaları bu qitədə ortaya çıxır.

Ən çox narahat olanlar uşaq alveri, cinsi istismar, borc köləliyi və ya silahlı qarşıdurmada məcburi işə qəbul və ya narkotik ticarəti.

İstinadlar

1. Dünya Əmək Təşkilatı. Uşaq əməyi dedikdə nə nəzərdə tutulur? İlo.org saytından alındı
2. Dünya Əmək Təşkilatı. Uşaq əməyi İlo.org saytından alındı
3. UNICEF Meksika. Uşaq əməyi Unicef.org saytından əldə edildi
4. Humanium. Dünyada uşaq əməyi. Humanium.org saytından əldə edildi
5. Ortiz-Ospina, Esteban; Roser, Maks. Uşaq əməyi. Ourworldindata.org saytından alındı
6. Beynəlxalq Şəfqət. Uşaq əməyi faktları. Şəfqət.com saytından əldə edildi
7. FAO. Münaqişə və fəlakətlərin təsiri ilə kənd təsərrüfatında uşaq əməyi artmaqdadır. Fao.org saytından götürülmüşdür
8. Britannica Ensiklopediyasının Redaktorları. Uşaq əməyi. Britannica.com-dan əldə edildi

Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti (unec) beynəlxalq magistratura və doktorantura məRKƏZİ

Azərbaycanda yoxsulluğun yaranma səbəbləri və onun həlli yolları.

Azərbaycanda yoxsulluğa qarşı dövlət proqramları və dövlət qurumlarının fəaliyyəti.

Yoxsulluqla mübarizədə Azərbaycanda müasir vəziyyət.

Yoxsulluq mənzil, geyim, qida və təmiz içməli su, səhiyyə, təhsil, sosial xidmətlər və digər əsas həyat ehtiyaclarını qarşılamaq üçün lazımi qədər resursların olamamasıdır. Yoxsulluq bütün dünya ölkələrini əhatə edən sosial-iqtisadi və həmdə siyasi problemdir. Dünya iqtisadiyyatında əsasən 2 cür yoxsulluq anlayışından istifadə olunur: mütləq yoxsulluq və nisbi yoxsulluq. Mütləq yoxsulluq insanların ən kiçik ehtiyyaclarını belə tam formada qarşılaya bilməməsidir. Mütləq yoxsulluq dedikdə əsasən ifrat yoxsulluq nəzərdə tutulur. Mütləq yoxsulluğun müəyyən olunmasında gəlir səviyyəsindən istifadə olunur. Gəlirləri minimum istehlak səbətinin dəyərindən az olan şəxslər yoxsul hesab olunur. Yoxsulluğun müəyyən olunmasında istifadə olunan standartlar hər bir ölkədə fərqli müəyyən olunub Avropada yoxsul hesab olunan şəxslər Azərbaycanda yoxsul olmayabilər.

Amerika və Avropada yoxsulluq üzərində bir çox elm adamının çalışmaları mövcuddur və yoxsulluğun azaldılması üçün müxtəlif proqramlar hazırlansa da Azərbaycanda bu sahədə araşdırmalar azdır.

Mütləq yoxsulluq anlayışından əlavə nisbi yoxsulluq anlayışından istifadə olunur ki, nisbi yoxsulluqdan əsasən Avropa istifadə olunur. İnsanların gəlirlərinin onların yaşadıqları cəmiyyətdə sosial cəhətdən məqbul hesab olunan miqdardan aşağı olduqda nisbi yoxsul hesab olunurlar. Avropada nisbi yoxsulluq anlayışından istifadə olunması orada mütləq yoxsulluğun olmadığı mənasına gəlmir. Cenub-şərqi Avropada və MDB ölkələrində uşaqların 25 faizi mütləq yoxsul hesab olunur. Amerika Birləşmiş Ştatlarında isə aylıq gəlirlərinin 1\3 hissəsinin ərzaq məhsullarına xərcləyən şəxslər yoxsul hesab olunur.

Dünya Bankı qəbul etdiyi qərara əsasən yoxsulluq həddi 1 dollar olaraq qiymətləndirilirdi və bu dünya əhalisinin 20% təşkil edirdi. Lakin sonradan bu hesablamanın doğru olmadığı müəyyən olundu və dəyişikliklər həyata keçirildi. Dəyişikliklərə misal olaraq MDB ölkələrində yoxsulluq həddi 4 dollar, Avropada isə 14.4 dollar müəyyən olundu. Bundan əlavə dünya əhalisinin yarısı zəruri ehtiyyaclarını tam qarşılaya bilmir.

Yoxsulluğun azaldılması üçün bir sıra beynəlxalq təşkilatlar qanun layihələri qəbul ediblər. Avrpopa Şurası sosial bərabərliyin gücləndirilməsi və təcridolunmanın qarşısının alınması yolu ilə yoxsulluq ilə mubarizə aparır. Mülki və siyasi insan hüquqlarına zəmanət verən insan hüquqları haqqında Avropa Konvensiyası 1961-ci ildə qəbul olunub və 1996-cı ildə qəbul olunan Avropa Sosial Xartiyası ilə tamamlanaraq sosial insun hüquq və azadlıqlarını təmin edir. Bu konvensiyanın 30-cu maddəsinə əsasən “Hər kəs yoxsulluqdan və sosial təcriddən qorunmaq hüququna malikdir.

Dünya üzrə yoxsulluğun dinamikası aşağıdaki şəkildə göstərilmişdir.

BMT yoxsulluğun azaldılması təşəbbüsü həyata keçirilərkən aşağıdaki məsələrə diqqət yetirməyi məsləhət görür:

Sağlamlıq hüququ. Səhhətdə olan problem həm yoxsulluq səbəbi, həm də nəticəsi ola bilər. Sağlamlıq problemləri uşaqların məktəbdə fəallığına, iş məhsuldarlığına təsir edə, işsizliyə s əbəb ola bilər və sosial və məd əni həyatda iştirak etmək qabiliyyətinə mənfi təsir edə bilər. Eyni zamanda, yoxsulluq normal qidalanmamağa, sağlam olmayan mühitə daha çox məruz qalmağa və tibbi xidmətlərə məhdud şəkildə çıxışa səbəb ola bilər.

Təhsil hüququ. Təhsil yoxsulluq üçün ən yaxşı uzunmüddətli həllərdən biridir. Təhsilin köməyi ilə yoxsul uşaqlar və yetkinlər özlərini yoxsulluqdan azad etmək üçün lazım olan bacarıqları inkişaf etdirə bilərlər.

Layiqli iş hüququ. Qeyri-kafi və etibarsız yaşayış şəraiti yoxsulluğa təkan verir. İş imkanlarının məhdud olması nəticəsində, yoxsul insanlar tez-tez müvəqqəti, aşağı ödənişli, sənədsiz işlərlə məşğul olur və təhlükəli və qeyri-sağlam şəraitdə işləyirlər.

Adekvat yemək hüququ.

GƏLİR BÖLGÜSÜ ÜZƏRİNDƏKİ TƏSİRLƏRİ

Gəlir bölgüsü – bir iqtisadiyyatdakı bütün gəlirin şəxslər, ya da ailələr arasın-dakı bölgüsü şəklində ələ alına biləcəyi kimi, bütün gəlirin müxtəlif istehsal faktor-ları arasındakı bölgüsü şəklində də izah oluna bilər. Buna görə gəlir bölgüsü ilə ən yüksək və ən aşağı gəlir əldə edənlər arasındakı fərq və ya əmək sahiblərinin aldığı maaşla sərmayə sahiblərinin aldığı iqtisadi pay arasındakı fərq ifadə edilməkdədir. Bu araşdırma metodlarından birincisinə şəxsi bölgü, ikincisinə funksional bölgü deyilməkdədir.

Gəlir bölgüsünün hansı sərhədlər içində daha ədalətli və ya ədalətsiz göstərən dəqiq ölçü və açıqlamaların olmamağı ilə əlaqədar olaraq bəzi ölçülərə görə hər ölkə üçün ayrı-ayrı hesablamalar apararaq əldə edilən dəyərlər beynəlxalq qarşılaş-malarda istifadə edilməkdədir. Bu hesablamalarda istifadə edilən bərabərsizlik ölçüləri, Gini indeksi, loqaritma törəmələrin ortalması, nisbi varyans, theil indeksi, Atkinson indeksi kimi ölçülərdir. BM Bəşəri İnkişaf Raportuna görə 2012-ci ilin sonunda dünya əhalisinin ən yüksək 20%-lik hissəsinin dünya hasilatından aldığı pay 80% ikən ən aşağı 20%-lik hissəsinin aldığı pay da 1% təşkil edir. Ən ədalətsiz gəlir bölgüsü 100 olaraq qəbul edildiyi halda, Braziliyanın GINI – gəlir bərabərsiz-liyi indeksi 57.1, Cənubi Afrikanın 56.3, Meksikanın 53.7, Malayziyanın 48.4, ABŞ-ın 40.1-dir. Ən ədalətsiz gəlir bölgüsünə sahib ölkələr arasında yer alan Türkiyənin Gini gəlir bərabərsizliyi indeksi də 2008 ci ildə 40.6 dır. Azərbaycanın 2008 ci il Gini indeksi isə 33.7 dir.

Gəlir bölgüsündəki dəyişmə dövlətin ortaq dərdi olan sülh, təhlükəsizlik, ədalət və rifahın yaranıb inkişafında bir vasitə olaraq ələ alındığından vacibliyi daha yaxşı başa düşülməkdə, aşağı gəlirli təbəqənin nisbi payının pisləşməsinin ehtiyatsızlıq-lara səbəb ola biləcəyi meydana gəlməkdədir. Bir ölkədə gəlir bölgüsünün pis olmasının bir-biri ilə əlaqəsi olan müxtəlif səbəbləri vardır. Bunlardan vacib olan-ları: əhalinin artımı, işsizlik, inflyasiya, vergi siyasəti, bazar mexanizmi, qiymətlən-dirmə siyasəti və sosial yardım siyasəti kimi səbəblərdir.

4.7. BÜDCƏ KƏSİRLƏRİNİN MEYDANA GƏLMƏSİ VƏ İQTİSADİYYATA TƏSİRLƏRİ

1. Dövlət sektorunda olan balanssızlıqlar və göstəriciləri

İqtisadiyyatın təməl sektorlarından biri olan ictimai sektorda, hansı mal və xidmətin nə miqdarda çıxarılacağı müəyyən bir siyasi müddət içində təyin olunur. Bu müddət, demokratik dövlətlərdə xalqın seçdiyi nümayəndələr tərəfindən reallaş-dırıldığından, ümumiyyətlə, xalqın seçimlərini əks etdirdiyi qəbul edilir. Burada dövlət quruluşlarının gələcək bir dövr üçün gəlir-xərc tarazlığını göstərən, idarə-çilərə dövlət xərclərinin edilməsinə, dövlət gəlirlərinin toplanmasına səlahiyyət və icazə verən qanuni sənədə büdcə adı verilir.

İqtisadi quruluşda əhəmiyyətli bir pay meydana gətirən dövlət sektorunda sabitliyin təmin edilməsi, ümumi iqtisadi tarazlıq üçün də əhəmiyyətlidir. Bunun üçün büdcədə sabitliyi pozan, iqtisadi müvəffəqiyyətə maneçilik törədən hər hansı bir ünsürün olmamağı lazımdır. Ancaq bəzi səbəblərdən ötəri ictimai sektorun xüsusi sektora görə müvəffəqiyyətsiz olduğu görünməkdədir. Bu səbəblər:

1- İctimai fayda və zərərlərin ölçülməsinin çətin və qeyri-müəyyən olması;

2- Bütün seçki sistemlərinin fərqli nəticələr ehtiva etməsi səbəbi ilə xalqın dövlət malları ilə əlaqədar seçimlərini doğru olaraq təyin edəcək tam və təsirli bir mexanizmin olmamağı;

3- Dövlət quruluşlarının bazar intizamına görə hərəkət edən quruluşlar olma-mağı səbəbi ilə təsirli bir istehsalçı olmasını gözləmək üçün çox az səbəbin olması;

4- Seçilmiş və təyin edilmiş olan dövlət məmurlarının öz ehtiyaclarının və seçimlərinin də olması səbəbi ilə ictimai mal və xidmətlərə qarşı (Dövlət üçün ən faydalı olanını bilsələr də) mənfəətpərəst davranmayacağını gözlə-mənin ağıllı bir davranış olmamağıdır.

Yuxarıdakılar kimi, bir çox səbəbdən ötəri Dövlət Sektorunda və buna bağlı olaraq ümumi iqtisadiyyatda keçmişdən günümüzə iqtisadi balanssızlıqlar davam etmişdir. 1700-cü illərdən 1900-cü illərə davamlı borclanan İngiltərənin borcluluq nisbəti 1821-ci ildə 275% -ə çatmışdır. Fransa dövləti qiyamdan əvvəl xüsusi sektora görə yüksək faiz ödəyərək borclanmaq vəziyyətində qalmışdır. Misir, İspaniya, Honduras, Kosta Rika və Osmanlı İmperatorluğu kimi ölkələr də 1870-ci illərə qədər ödənməsi çətin olan borclanma problemləriylə qarşılaşmışlar. ABŞ Vətəndaş Müharibəsi əvvəli əhəmiyyətsiz səviyyədə borclanma içində ikən, döyüşdən sonra 1865-ci ildə milli gəlirinin 40% -i nisbətində borclanmışdır.

İkinci Dünya Müharibəsi sonrası tətbiq olunan Keynes İqtisad Siyasətləri xüsusilə rifah dövləti anlayışı ilə dövlət xərclərinin artmasına səbəb olmuşdur. Ayrıca 1970-ci illərdə valyuta kursları üzərindəki nizamlayıcı təsiri səbəbi ilə maliyyə siyasətlərində bir azda olsa, intizam təmin edə bilən Bretton Woods sistemi də çökmüşdür. Beləcə, 1973-cü ildən bəri dövlət xərclərində və büdcə kəsirlərində diqqətçəkici bir artım olmuşdur. Xüsusilə OECD ölkələri ilə inkişaf etməkdə olan Latın Amerikası ölkələrində bu, etibarlı bir nəticədir. Məsələn, 1980-ci illərdə Meksika, Argentina və Boliviyada dövlət gəlir və xərclərində əsaslı bir həll tələb edəcək dərəcədə müxtəlifliklər olarkən İtaliya, Belçika kimi ölkələrdə də borc/ÜDM nisbəti 100% -i keçmişdir. Yenə bu illərdən günümüzə doğru bir çox yeni müstəqilliyini qazanmış köhnə dəmir pərdə ölkəsi, digər Asiya və Avropa ölkələri və Türkiyə bənzər iqtisadi problemlərlə qarşılaşmışdır.

Dövlət Sektorunda mövcud olan balanssızlıqların makro-iqtisadi təsirləri səbəbi ilə mümkün olduqca tez aradan qaldırmaq lazımdır. Buna görə mövsümü sabitsizliyi aradan qaldırıcı standart Keynesçi siyasətlər, iqtisadi durğunluqda dövlət vergi gəlirlərini azaldıb dövlət xərclərini çoxaltmaq, iqtisadi canlanmada dövlət vergi gəlirlərini artırıb dövlət xərclərini azaltmaqdır. Bu cür sabitlik təminedici siyasətlərə “maliyyə siyasətləri” deyilməkdədir.

Tətbiq olunan iqtisadiyyat siyasətləri iqtisadiyyatın içində olduğu vəziyyətə görə ya büdcə kəsirləri ilə, ya büdcə profsiti ilə, ya da büdcə bərabərliyi ilə nəticə-lənər. Durğunluq zamanı kəsir verilib xərclər artırılarkən, inflyasiya zamanı tərsi tətbiqlər edilməkdədir. İqtisadi tarazlıq vəziyyətində isə büdcə bərabərliyi davam etdirilməyə çalışılmaqdadır. Buna görə genişləyici siyasət tətbiqləri ilə xərclər artıb gəlirlər azaldığı üçün büdcə kəsirləri meydana gələrkən daraldıcı siyasət tətbiqlə-rində tərsinə bir nəticə meydana gələcək. Beləcə, dövlət sektorunda mövcud olan balanssızlıqlar büdcə kəsirləri və büdcə profsiti şəklində araşdırılacaq.

2.Büdcə kəsirləri

Dövlətin iqtisadiyyatın içində olduğu vəziyyətə görə gəlirlərindən çox xərclə-mə etməsi və ya xərcləri qədər gəlir əldə edə bilməməyi vəziyyətində büdcə kəsiri meydana gəlməkdədir. Bu vəziyyət bərabərlik olaraq belə yazıla bilər.

Büdcə Kəsiri – Dövlət xərcləri >Dövlət Gəlirləri

Dövlət Sektorunun əldə etdiyindən daha çoxunu xərclədiyi bu Kəsir mövqe və-ziyyəti üçün bütün ölkələrdə etibarlı klassik bir tərif istifadə edilməkdədir. Bu da dövlət Sektoru Borclanma tələbidir (Public Sector Borrowing Requirement). Buna görə dövlət sektorunda meydana gələn bütün vahidlərin cəmi xərcləri ilə cəmi gəlirləri arasındakı fərq (General Government Financial Deficit) Dövlət Sektoru Borclanma Ehtiyacı (PSBR) olaraq təyin olunur. Dövlət Sektorunu gəlirlərinin xərclərindən çox olduğu vəziyyət isə İctimai sektor Borc Geri Ödəməsi (Public Sektor Debt Repayment) olaraq adlandırılır. 27

Dövlət Sektorunda istifadə edilən müxtəlif üsullara görə təsnif edilməkdədir. Belə ki, ənənəvi (Conventional) Kəsir: Borc ana pul geri ödəmələri xaric (amma borcalmaların faiz ödəmələri daxil) bütün dövlət xərcləri ilə borclanma xaricindəki bütün dövlət gəlirləri arasındakı kəsiri ifadə edər. Yəni borclanma ilə əldə edilən hasilat gəlir, borc geri ödəmələri xərc olaraq qiymətləndirilməzsə, borc faiz ödə-mələri xərclərə daxil edilməkdədir. Beləcə, ənənəvi kəsir; mərkəz bankından doğrudan borclanma daxil olan dövlət borclanması ilə qarşılana bilən kəsiri ifadə etməkdədir.

Fəaliyyət (Operational) Kəsiri: Büdcə Kəsirindən bütün faiz ödəmələrinin de-yil, yalnız inflyasiya səbəbi ilə artmış olan faiz miqdarının çıxarılması ilə əldə edilən kəsirdir. Beləcə, inflyasiya səbəbi ilə nominal faiz nisbətlərində meydana gələn artım aradan qaldırılmaqda, borclanma qarşılığında dövlət sektorundan borc verənlərə doğru nə qədər real mənbə transferi edildiyi aydın olmaqdadır.

İlk (Primary) Kəsir: Nominal və ya real bütün faiz ödəmələrinin büdcə kəsir-lərindən çıxarılması ilə əldə edilən kəsirlərdir. İlk kəsir vasitəsilə iradi olmayan faktorlar (əvvəldən reallaşdırılan borclanmalar üçün məcburi olan faiz ödəmələri) çıxarılmaqda, hökumətin idarə edə biləcəyi, mövsümi siyasətlərin necə inkişaf etdiyi ilə əlaqədar şərhlərin edilə biləcəyi bir nəticə əldə edilməkdədir. Bir ölkədə dövlət büdcəsi davamlı ilk kəsir verə bilməz. Bunun salınması lazımdır. Bu da cari gəlirlərin faiz xarici xərcləri aşması ilə əldə edilən ilk çoxlar ilə reallaşdırıla bilər.

Dövlət Kəsirləri ilə əlaqədar olaraq klassik maliyyə anlayışının mənimsədiyi məhdud dövlət, tam büdcə bərabərliyi, büdcə defisitinin ümumi tarazlıqdan keçici sapmalar olduğu anlayışı şüurluluqdan uzaqdır. Maliyyə ədəbiyyatındakı hakim görüş bu kəsirlərin sosial-iqtisadi faktorlardan qaynaqlandığı və xroniki hala gələn bir varlıq olduğudur.

Keynesin siyasət tətbiqləri nəticəsində artan dövlət kəsirlərinin səbəbləri ilə əlaqədar iqtisadi olan və olmayan müxtəlif səbəblər diqqəti çəkməkdədir. Bunlardan iqtisadi səbəblər olaraq qiymətləndirilə biləcək olanlar, vergi gəlirlərinin aşağı olması və ya salınması, müdafiə etmə xərclərinin çoxalması, yaşlı əhali üçün edilən xərclərin artması, səhiyyə üçün daha çox xərcləmə edilməsi, faiz ödəmələrinin artması kimi səbəblərdir. Bunun yanında seçki sistemlərinin təsirləri, siyasi partiyalar , dövlət rəhbərliyinin daha alt vahidlərə ayrılması (fragmentation) və siyasi qütbləşmələr kimi səbəblər də iqtisadiyyatxarici sosial – siyasi səbəblər olaraq qiymətləndirilə bilər. Məsələn bu səbəblərdən rəhbərliyin bölünməsi hadisəsində müxtəlif vahid və ya qrupların maliyyə qərar alma müddətində öz mənfəətlərini təmin etmək üçün qərar alıcılar üzərində təsirlərdə hər qrupun öz ağırlığı nisbətində dövlət xərclərini artırdığı görünməkdədir.

3. Büdcə Profsiti

Əgər dövlətin gəlirləri xərclərindən daha çox isə, bu vəziyyətdə büdcə profsit-ləri meydana gəlməkdədir. Yəni dövlətin vergilərdən ibarət olan gəlirlərinin mal və xidmət satışalışları ilə transfer ödəmələrini aşan qisimi büdcə profsitlərini mey-dana gətirməkdədir.

Büdcə profsitləri iqtisadiyyatın sürətli inkişafına bağlı olaraq işsizlik və rifah xərclərindəki azalmalardan mənbələnə biləcəyi kimi, əlavə vergi tətbiqləri və ya xərcləmə endirimləri kimi maliyyə məhdudlaşdırmalar, nəticəsində də meydana gələ bilməkdədir. İbarət olan profsitlər tükənənə qədər; ya xərclərdə istifadə edilər, ya vergi endirimləri ilə kompensasiya edilər, ya da milli borcların maliyyəsində istifadə edilər. Ancaq bunların iqtisadiyyat üzərindəki təsiri profsitlərin istifadə şəklinə görə fərqli olacaq.

Büdcə profsiti heç xərclənməyib dövlət qənaəti olaraq tutulduğunda və ya mərkəz Bankına olan borclar ödəndiyində iqtisadiyyat üzərində daraldıcı təzyiq göstərəcək. Lakin ibarət olan profsitlər fərd və firmaların əllərindəki dövlət təhvil-lərinin alınması şəklində dövlət borclarının ödənməsi üçün istifadə edilirsə, daral-dıcı təsir daha az olacaq. Ayrıca, büdcə profsiti səbəbi ilə vergi endirimlərinə gedil-məsi vergi ödəyicilərinin iş istəyini, qənaət və investisiyaları artıra biləcək, məh-suldarlığı daha çox olan xüsusi sektorun xariclənməsinə maneə ola biləcək 28 .

Dövlət xərclərindəki artımın ibarət olan büdcə profsitlərini azaldacağı kəsirdir. Ancaq dövlət xərclərindəki artımın nəzərə çarpan təsiri (1/1-c) səbəbi ilə məcmu gəlir səviyyəsini və buna bağlı olaraq gəlir vergilərini artıracaq. Burada maraqlı olan nəticə, bəlkə də dövlət xərclərindəki artımın cəmi vergi gəlirlərini və büdcə çoxunu artırmasıdır. Bənzər şəkildə vergi nisbətlərindəki artım büdcə Profsitinı artırmaq yerinə təklif yönümlü iqtisadçıların Laffer əyrisi ilə izah etdikləri nəticəyə görə insanların iş motivasiyalarını azaldaraq məcmu gəlir səviyyəsinin və büdcə profsitlərinin düşməsinə səbəb ola biləcək. Yenə vergi nisbətlərindəki azalma tərsi bir təsir ilə büdcə profsitinə səbəb ola biləcək.

İbarət olan büdcə kəsirinin və ya çoxunun iqtisadiyyat üzərindəki ətlilərinin nə olacağı, bunlara qarşı alınan tədbirlərin necə nəticə verəcəyi göz qarşısında saxla-nılaraq qərar verilməsi uyğun nəticələrə çatmada müvəffəqiyyət təmin edəcək. Müasir iqtisadiyyatda büdcə profsiti, ümumiyyətlə, büdcə kəsirlərinə görə daha az meydana gəlməkdədir. Məsələn, ABŞ federal büdcəsi 1931-ci ildən 1998-ci ilə qədər yalnız səkkiz maliyyə ilində profsit vermişdir. Azərbaycanda isə əsasən 2006 cı ildən dünyada neft qiymətlərinin büdcədə nəzərdə tutulandan 2-3 dəfə baha olması səbəbi ilə 2-3 il profsit olmuş və ilin ortalarında büdcə layihəsi dəyişdiri-lərək bu artımı bəzi sosial və infrastruktur layihələrə istiqamətləndirilmişdir. Lakin 2008-ci il Dünya Maliyyə böhranı neft qiymətlərinin azalması ilə müşahidə olun-duğundan 2008 və 2009 – cu illərdə profsit gözlənilməmişdir.