H.mirzəyev fel

фразеологические сочетания, глагол, словосочетания, словообразования

Азярбайъан милли елмляр академийасы м. Фцзули адына ялйазмалар институту

3. Жинкин Н.И. Речь как проводник информации. М.: Наука, 1982.

4. Костомаров В.Г., Митрофанова О.Д. Методическое руководство для

преподавателей русского языка иностранцам. М.: МГУ, 1976.

5. Розенталь Д.Э., Голуб И.Б., Теленкова М.А. Современный русский

язык. М.: Айрис – пресс, 2007.

6. Щукин А.Н. Методика обучения иностранным языкам. М: Филоматис,

Rus dilinin xarici dil kimi öyrənərək tələbələrin nitqinin inkişafı

Məqalədə rus dilini xarici dil kimi öyrənərək azərbaycanlı tələbələrin nitq mə-

dəniyyətinin inkişaf etdirmək imkanları tədqiq edilir. Müasir rus ədəbi dilinin nor-

malarına əsaslanaraq nitqin inkişaf şərtləri və dil tələffüzünü formalaşdıran meyar-

lar şərh edilir. Tələbələrin rus dilində nitq təfəkkürünün formalaşmasının müxtəlif

istiqamətləri təhlil edilir. Sözün leksik və qrammatik mənalarının qarşılıqlı əlaqəsi

bilavasitə cümlədə nəzərdən keçirilərək müqayisə edilir.

Filologiya məsələləri – №7, 2013

Learining Russian as a foreign language for development of speech

The article explores learning Russian as a foreign language for development

of speech of students.

According to the norms of modern Russian literature, condition of speech

development and criterion of formation pronunciation explains here. There are

different directions in the formations of thinking speech.

Lexical and grammatical meaning of words are compared by reviewing in

Rəyçi: Alimə Osmanzadə

pedaqogika elmləri doktoru, professor

Filologiya məsələləri – №7, 2013

RÖVŞANƏ ƏSGƏROVA

FELİ SİFƏTİN SƏCİYYƏVİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ

Açar sözlər. Dil, fel, söz birləşməsi, şəkilçi, feli sifət

Ключевые слова: язык, глагол, суффикс, причастие, выражение

Key words: language, verb, expression, affix, verbal adjective

Felin təsriflənməyən formalarindan biri də feli sifətlərdir. Feli sifət ikili xarak-

ter daşıyan, yəni həm fellik, həm də sifətlik xüsusiyyəti olan fel formasıdır. .Feli si-

fət əşyanın hərəkətlə bağlı əlamətini bildirir. Burada əşyanın elə əlaməti nəzərdə tu-

tulur ki, o özlüyündə hərəkət mənası da daşıyır və ya əksinə eyni zamanda həmin

hərəkət başqa bir cəhətdən müəyyən bir predmeti, əşyanı, subyekti də əlamətləndir-

miş olur. Demək ,feli sifət özünün bəzi mühüm əlamətləri ilə haqlı olaraq fel siste-

minə daxil edildiyi kimi ,bəzi cəhətlərinə görə də tamam fərqli kateqoriya olan

sifətlə qarşılaşdırıla bilər. Müasir Azərbaycan dilində feli sifətlər fel köklərinə

müəyyən sözdüzeldici şekilçilərin əlavə edilməsi ilə əmələ gəlir. Bu zaman. feller

hərəkət bildirmək anlayışını itirərək, əsyanin əlamətini bildirir. Lakin feli sifətlər fe-

le mexsus bir cox qrammatik kateqoriyaları da özündə saxlayir.Ümumiyyətlə söz

birləşmələri arasında feli birləşmələrin xüsusi mövqeyi, bu birləşmələrin qrammatik

və semantik rəngarəngliyi onların formalaşmasında həlledici rol oynayan fellə bağ-

Tədqiqatçılar felin geniş məna və kateqorial xüsusiyyətlərinin birləşmə yarat-

maqda rolunu qeyd etməklə yanaşı, bu nitq hissəsinə aid sözlərin xüsusiyyətlərinin

reallaşmasında kontekstin rolunu da nəzərə alırlar.

Prosesin fellərlə ifadə olunmaqla diferensiasiyası faktının özü fel sferasında anla-

yış və mənanın spesifikasını müəyyənləşdirməyə imkan verir və onların məntiqi kate-

qoriyalar olan “substansiya” və “proseslə”, “prosesin proseslə” əlaqəsini göstərir.

Felin mənsı təkcə daha çox onun sturukturu ilə deyil, semantikası ilə, onunla

birləşən, sağ və sol əhatəni təşkil edən sözlərin leksik tamlığı ilə uzlaşır.

Qeyd edilməlidir ki, fel özünün leksik-qrammatik və semantik xüsusiyyətləri-

nə görə digər nitq hissələrindən –adlardan əsaslı şəkildə fərqlənir.Felin monopoliya-

sı bu cəhətdən çox genişdir.Məna tutumu və həcmi çoxşaxəli olan fel özünün kate-

qorial semantikasına görə dinamikdir.Felin dinamizmi onun semantik əlamətlərinin

dərəcə fərqi və mənasının mücərrəd və konkretliyi ,real və potensial komponentləri

nisbətlərinin daimi qarşılıqlı təsiri ilə bağlıdır. Fellərin dinamizmi onların mənala-

rında mücərrəd sxemlər olması ilə bilavasitə bağlıdır.Həmin sxemlər söyləm kon-

tekstində konkretləşmənin və aktuallaşmanın olmasını tələb edir.

Fellər insanların iş, hal, hərəkət məhfumlarını ifadə etmək tələbini ödəməyə

xidmət edir.Fellər həmçinin geniş (yalnız hərəkət) və lokal (hal, iş, vəziyyət və s)

mənaları ehtiva edir. Bu həmçinin feli sifətlərə də aiddir. Hərəkət mənası isə

aparıcıdır. Eyni zamanda hərəkət mənası çoxcalarlıdır. Ümumi hərəkət anlayışı

fonunda müxtəlif mənalar silsiləsi yaranır.

Feli sifətlərdə təsriflənən felə uyğun gələn əlamətlər aşağıdakılardır:

a) Feli sifətlər də bütün fellər kimi hərəkət, hal-vəziyyət anlayışı ifadə edir: danı-

şan (oğlan), yazılan (roman), baxılacaq (film),görüləsi (iş), oxuduğum (hekayə) və s

Filologiya məsələləri – №7, 2013

b) Feli sifətlər müəyyən dərəcədə zaman, bəzən də şəkil anlayışı ifadə

edir:görünən (kənd),gördüyüm (hadisə),gürüləcək (iş) və s

H.Mirzəyev qeyd etmişdir ki, feli sifətin zaman bildirməsi vacibdir. Ona

görə ki, zaman kateqoriyasını ifadə etmək, feli sifəti şərtləndirən ən başlıca əlamət-

lərdəndir.(6:259) Onu da qeyd etmək lazımdır ki, fellər konkret zaman bildirdiyi

halda, feli sifətlər ümumi zaman bildirir.

c) Felə məxsus olan inkarlıq kateqoriyası feli sifətlər də də özünü göstərir: gü-

lən (uşaq) ,gülməyən (uşaq) gələn( tələbə), gəlməyən (tələbə) və s

ç) Feli sifətlərdə fellər kimi təsirli və təsirsiz olur: sənədləri (nəyi?) göndərdi-

yim gün, filmə (nəyə?) çəkilən oglan, kitabini(nıəyi?) axtaran tələbə və s

d)) Feli sifət felin müvafiq növlərində olur və feli sifət şəkilçiləri də fel köklə-

rinə əlavə oluna bilindiyi kimi , növ şəkilçilərindən sonra da işlənə bilir: yazan,

yazılan, yazışan, yazdıran(adam),gürüləcək,gürüləsi(iş) və s.

e) Feli sifətlər də fellər kimi tərkib yarada bilirlər.

f) Feili sifətlər fellər kimi özündən əvvəl gələn ismi, əsasən, dörd halda, yön-

lük, təsirlik, yerlik və çıxışlıq halda idarə edə bilir.

H.Mirzəyev “Azərbaycan dilində fel” adlı kitabında qeyd edir ki, feli sifət di-

gər fellərdən fərqli olaraq ismi yiyəlik halda da idarə edə bilir. Feli sifət isə ismi yi-

yəlik halda idarə etmək üçün mənsubiyyət şəkilçisi qəbul etməlidir. Bu isə özünü

iki halda göstərə bilər. Unutmayaq ki, feli sifət şəkilçilərindən – dıq, -dik, -duq, –

dük şəkilçisi həmişə, -acaq, -əcək şəkilçisi isə mənsubiyyət çəkilçisi ilə işlənir.

Məhz buna görə də bu şəkilçiləri qəbul etmiş feli sifətlər ismi yiyəlik halda idarə

Digər tərəfdən feli sifətlər substantivləşdikdə mənsubiyyət şəkilçisi qəbul edib

ismin yiyəlik halı ilə əlaqələnib onu idarə edə bilir.

Qeyd etdik ki, feli sifətlər fellə yanaşı sifətin də bəzi morfoloji və sintaktik xü-

susiyyətlərini əks etdirir. Ən əsası feli sifətlər əşya ilə bağlı olub, onun əlamət və key-

fiyyətini bildirir və sifət kimi sintaktik roluna görə cümlədə təyin vəzifəsini daşıyır.

Feli sifətin sifətə uyğun gələn əlamətləri aşağıdakılardır:

a)Feili sifətlər sifətlər kimi aid olduğu ismin əvvəlində gəlib onun əlamətini

bildirir.Fərq burasındadır ki sifətlər əşyanın daimi əlamətini bildirdiyi halda , feli

sifətlər əşyanın hərəkətlə ifadə olunmuş müvəqqəti əlamətini bildirir.Müqayisə

edək: ağlayan uşaq- ağlağan uşaq, kəsilmiş ağac- kəskin fikir və s

Sifətə məxsus əsas əlamətlərdən biri də feli sifətlərin substantivləşməsidir. Bu

zaman feli sifət ismə məxsus olan hal, cəm, mənsubiyyət və xəbərlik şəkilçilərini

qəbul edir. H.Mirzəyev qeyd etmişdir ki, feli sifət hal və cəm şəkilçisi qəbul etdik-

də öz məzmununu qoruyub saxlaya bilmir. Yəni keyfiyyət və əlamət məzmunuyla

yanaşı, həmin keyfiyyət və əlamətə malik olan şəxs məzmunu da ifadə edir. (7;302).

Substantuvləşmə zamanı feli sifətlər sintaktik vəzifəsini də dəyişir. Feli sifətin

hal, cəm və xəbərlik şəkilçilərini qəbul edərək feli sifətin sifət kimi əsas vəzifəsi

olan təyin etmək vəzifəsini itirir və onun isim kimi cümlədə mübtəda, tamalıq ro-

lunda çıxış etməsinə səbəb olur.

Feli sifətlər felə və sifətə aid xüsusiyyətlərə malik olmaqla yanaşı onlara məx-

sus bəzi cəhətləri də özündə əks etdirir. Feli sifəti feldən fərqləndirən əsas əlaməti

onun söz yaradıcılığında çıxış etməməsidir.

Filologiya məsələləri – №7, 2013

Feli sifətə məxsus əlamətini adlara xas olan -lıq, -lik, -luq, -lük, qəbul etmir.

Feli sifətlər sifətlərdən fərqli olaraq əlaməti hərəkətlə bağlı üzə çıxarır.

Dilçilikdə bəzən feli sifətlə feldən düzələn düzəltmə sifətlər qarışdırılır və ya

eyniləşdirilir. Feli sifətlər sifətlə yanaşı felin də əlamətlərini özündə əks etdirdiyi

halda feldən düzələn// düzəltmə sifətlər felə aid heç bir əlaməti özündə göstərmir.

Çünki felə feli sifət şəkilçisi əlavə edikdikdə kökdəki hərəkət məzmunu mənasını

itirmir, lakin felə feldən düzələn //düzəltmə sifət şəkilçisi artırıldıqda feli sifət lüğə-

vi mənasını – kökdəki hərəkət məzmununu itirir sifət məzmununu və sifət əlamətini,

məzmununu ifadə edir. Elə buna görə də feldən düzələn // düzəltmə sifətlər felin

heç bir xüsusiyyətini ifadə edə bilmir.

Felin morfoloji əlamətlərini daha geniş izah etmək üçün felin sifət şəkilçiləri-

ni ayrı-ayrı şərh etmək və onların məna xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirmək daha

Dilçilik əsərlərində feli sifət şəkilçiləri əsasən eyni göstərilmişdir:

– an,-ən; -mış, -miş,-muş,-müş; -dıq, -dik.-duq,-dük; -acaq,-əcək; -ası, -əsi; –

malı,-məli; -ar,-ər; -maz,-məz;

M.Hüseynzadə “Müasir Azərbaycan dili” kitabında feli sifət düzəldən şəkilçi-

lər sırasına əlavə etmişdir və göstərmişdir ki, bu növ feli sifətlər həm məlum, həm

də məchul növ fel köklərindən əmələ gəlir, lakin felin inkar şəkli ilə işlənə bilmir. –

ma,-mə şəkilçsilə düzələn feli sifətlər inkarlıq bildirmədən özündən sonra gələn

sözün növünü təyin edir.

Qeyd etmək lazımdır ki, -ma, -mə şəkilçili feli sifətə az təsadüf olunur. Bunun

da əsas səbəbi yəqin ki, dilçilik əsərlərinin əksəriyyətində -ma, -mə; şəkilçisinin in-

kar fel və isim düzəldən şəkilçi kimi verilməsidir.

1.-an,-ən, (-yan, -yən; ) şəkilçiləri məlum, qayıdış, qarşılıq-müştərək və icbar

növdə olan fellərə artırılaraq iş görəni işlə əlaqədə təyin edir və indiki zaman bə-

zən də keçmiş zaman məzmunlu feli sifətlər əmələ gətirir.Məsələn:yazan şagird,

oxuyan qiz, görməyən göz, döyünən ürək, açılan gül, vuruşan dəstə, döyüşən ordu,

gülüşən qızlar,pıçıldaşan ləpələr və s.

-an,-ən, (-yan, -yən;) şəkilçisini məchul fellərin uzərinə əlavə etdikdə feli

sifətlər əmələ gəlir ki, bunlarda əsasən həm əşyanı ,həm də əşya üzərində nə kimi iş

icra olunduğunu müəyyənləşdirməyə xidmət edir: yazılan əsər, oxunan mühazirə,

anlaşılmayan məsələ, eşidilən səs, yazdırılan məktub və s.

Bu şəkilçi həm felin , həm də sifətin xüsusiyyətlərini tam ifadə edən, şəxsin

və ya əşyanın əlamətini, keyfiyyətini bildirən məhsuldar şəkilçilərdən biridir.

H.Mirzəyev “Azərbaycan dilinin tarixi morfologiyası” kiatbında bu şəkilçinin

mənşəyini türk dillərində məhsuldar olan -kan-kən;-qan-ğan; şəkilçilərilylə əlaqə-

Bu şəkilçilər feli sifət tərkibləri əmələ gətirməkdə xüsusi iştirak edir.

2 .-mış,-miş,-muş,-müş; şəkilçiləri məlum və məchul fel köklərinə artırılaraq

keçmiş zaman məzmunlu feli sifət əmələ gətirir. Bunlar felin keçmiş zamanı ilə əla-

qədar olduqları üçün yalnız cümlədəki yerlərinə və rollarına görə feli sifət ola bilir:

oxumuş adam , görmüş insan, oxumamış adam,qurumamış yarpaq, çürümüş meyvə,

silinmiş döşəmə, açılmış çiçək və s

Bu şəkilşilərlə əmələ gələn sözlərin feli sifət , feli bağlama və ya təsriflənən

fel olduğunu yalnız cümlə daxilində müəyyən etmək mümkündür.Çünki bunlar

Filologiya məsələləri – №7, 2013

ayrı-ayrı cümlələrdə müxtəlif cümlə üzvləri olduqlqrı kimi ,müxtəlif nitq hissələri

də ola bilər. Məsələn: Oxumamış adamlar kor kimi olurlar cümləsində oxumamış

sözü cümlənin təyini və nitq hissələrinə görə feli sifətdir.Oxumamışa nə deyəsən?

Cumləsində oxumamışa sözü cümlənin tamamlığı və nitq hissəsinə görə substantiv-

ləşmiş feli sifətdir. Yaxşıca oxumamış imtahana getmə cümləsində oxumamış sözü

cümlənin zərfliyi və nitq hissəsinə görə feli bağlamadır. Xosrov ona göndərilən

kitabı hələ oxumamış cümləsində oxumamış sözü cümlənin xəbəri və nitq hissəsinə

görə təsriflənən feldir.(5:186)

H.Mizəyevin də -mış şəkilçisiylə düzələn feli sifətlər əşyanın keçmişdə aldığı

və ya düşdüyü vəziyyətin bitməsi, sabitləşməsini göstərdiyini qeyd edir. (8;278).

Bu şəkilçi vasitəsilə düzələn feli sifətlər də müəyyən sözlərin bir sintaktik

vəhdət – tərkib təşkil etməsində mühüm rol oynayır.

3.-dıq,-diq,-duq,-dük; şəkilçisi dilimizdə əsasən mənsubiyyət şəkilçisiylə işlə-

nir və keçmiş zaman mənalı feli sifətlər əmələ gətirir. Bu şəkilçi də ədəbi dilimizim

bütün dövrlərində məhsuldar olmuş və fel köklərinə sərbəst şəkildə artırılmışdır.

-dığı, -diği formasında işlənən bu şəkilçi tərkibinə görə mürəkkəbdir bu və ya

şu hudi keçmiş zaman şəkilçisi -dı, -di ,isim düzəldən -q, -k və şəxs şəkilçiləri

daxildir. Bu şəkilçi hər üç şəxsin tək və cəmində işlənə bilir (8;280). Məsələn: yaz-

dığım kağız, oxudugum kitab, yazışdığı adam, yazıldığım jurnal, çaldiqları hava,

gəldiyi nəticə, sürdüyün həyat, vuruşduğu cəbhə və s.

4 .-acaq,-əcək,(-yacaq, -yəcək) şəkilçiləri də müxtəlif növdə olan fellərin, xü-

susən məlum və məchul fellərin üzərinə əlavə etməklə gələcək zaman mənalı feli

sifətlər əmələ gətirir, bir də bütün zamanlara aidlik mənası təsəvvür edilir: olacaq iş,

gələcək zaman, oxunacaq material, alınacaq şey, deyiləcək söz, baş tutmayacaq iş

və s. Bu şəkilçi dilimizdə mənsubiyyət şəkilçisi ilə işlənə də bilir.

5.-ası, -əsi,(-yası,-yəsi) şəkilçiləri təsdiq bildirən fel köklərindən feli sifət

əmələ gəlir ki , məna etibarı ilə bunlar da –malı (-məli), şəkilçisi ilə düzələn feli

sifətlərin eynidir.Bunlar da yalnız isimlərdən əvvəl işləndikdə feli sifət olur.Başqa

vəziyyətdə isə felin lazım şəklidir.

H.Mirzəyev yazı abidələrinin dilinə əsaslanaraq yazır ki, -ası, -əsi şəkilçisi

XVIII əsrə qədər çox az və gələcək zaman şəkilçisi kimi işlənmişdir. XVIII əsrdən

sonra feli sifət şəkilçisi kimi formalaşmış nisbətən geniş işlənmişdir.

6. -malı, -məli şəkilçisi əsasən təsdiq bəzən də inkar fellərin sonuna artırılaraq

gələcək zaman mənalı feli sifətlər əmələ gətirir ki, bunlar da əşyanın və ya hadisə-

nin keyfiyyət və ya fərqləndirici xüsusiyyətini ifadə edir: yeməli xörək, içməli su,

oxumalı kitab və s.

Bu şəkilçi tarixi nöqteyi – nəzərindən son dövrün məhsuludur və işlənmə

dairəsinə görə qeyri-məhsuldardır.

H.Mirzəyev Azərbaycan şifahi dilinin ilk abidəsi olan “Kitabi Dədə Qorqud”

dastanının dilində -malı, -məli şəkilçisinin işlənməsini bu şəkilçinin xalq dilində

geniş istifadə olunması ilə əlaqələndirir.(8:.279)

7.-ar,-ər,-r,-maz, -məz şəkilçiləri məlum və məchul fellərin sonuna artırılaraq

qeyri- qəti gələcək zaman məzmunlu feli sifətlər əmələ gətirir. Bu şəkilçiləri qəbul

etmiş feli sifətlər məzmun və vəzifə etibarı ilə əşyanı əlamətləndirir.

Filologiya məsələləri – №7, 2013

Dilçilikdə -ar,-ər,-r şəkilçiləri qeyri-məhsuldar və keçid mərhələsində olan

şəkilçilər kimi göstərilmişdir. Müasir dilimizdə bu şəkilçilər feli sifət düzəltmək

qabiliyyətini itirərək feldən düzələn // düzəltmə sifət əmələ gətirmək vəzifəsini daşı-

Feli sifət şəkilçisi olmaqla yanaşı -miş,-miş, -muş,-müş nəqli keçmiş zaman,

-an, -ən sifət düzəldən -acaq, -əcək gələcək zaman, -malı, -məli felin vacib şəklinin

-ası,-əsi felin lazım şəklinin şəkilçiləri kimi də işlənir.

Feli sifət şəkilçiləri haqqında verilən izahlaradan aydın olur ki, müasir

dilimizdə bunların bir qismi- ilə məhsuldar, bir qismi qeyri-məhsuldar, bir qismi isə

keçid vəziyyətindədir. Onu da qeyd etmək olar ki,bu sekilciler felin zaman ve bezi

sekilcilərinin gostericileri ilə bir menbeden cixaraq muasir dilimizdə muxtəlif

vəzifəve məna kəsb etmisdir.

1. Əbilov A. Müasir Azərbaycan dilində feli sifət tərkibləri, Aspirantların elmi

konfransı. Məruzələrin tezisləri.

2. Əbilov A. Feli sifət tərkibi təyin rolunda, Filoloji fakultəsinin əsərləri ADU,1958.

3. Əbilov A. Feli sifət tərkibləri zərflik rolunda. BDU-nun elmi əsərləri Humanitar

4. Əiyev V.Azərbaycan dilində felin təsriflənməyən formaları məsdər. Bakı, 1986

5.Hüseynzadə M.Müasir Azərbaycan dili (morfologiya) (III hissə) Bakı 2007

6. Xəilov B. Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası (II hissə) Bakı 2003

7. Mirzəyev H. Azərbaycan dilində fel. Bakı, 1986

8. Mirzəyev H. Azərbaycan dilinin tarixi morfologiyası. Bakı,

9. Seyidov Y. Müasir Azərbaycan ədəbi dilində söz birləşmələri. Bakı,1956.

10. Seyidov Y. Azərbaycan dilində söz birləşmələri. Bakı ,1992.

11. Seyidov Y. Azərbaycan dilinin qrammatikası (morfologiya). Bakı, 2011

Характерные особенности причастия

Причастие – это одна из форма неспрягаемых глаголов. В современном

азербайджанском языке причастие образовывается добавлением определён-

ных деривационных суффиксов к корням глаголов. В этом случае, глаголы те-

ряя способность обозначения перемещения, указывают на признак предмета.

Однако, причастие сохраняет несколько грамматических категорий, свойст-

Filologiya məsələləri – №7, 2013

Characteristic features of participle

Participle is one of the types of non -finite verb form. Participles are formed

by adding word-building suffixes to the stem of the word in the Modern Azerbaijan

language. At this time verbs lose denoting action and gains the concept of quality.

But participles still share some of the grammatical categories of verb.

Rəyçi: Professor Cəfər Cəfərov

Filologiya məsələləri – №7, 2013

Л. ИЛДРЫМЗАДЕ

ПОНЯТИЕ ФРАЗЕОЛОГИЧЕСКОГО СОЧЕТАНИЯ СЛОВ

Açar sözlər: frazialogiya, frazialoji vahidlər, frazioloji birləşmələr, feil, söz

birləşmələri, söz yaradıcılığı, ədəbi dil.

Ключевые слова: фразеология, фразеологические единицы,

фразеологические сочетания, глагол, словосочетания, словообразования

литературный язык, предложение, существительное, техническая литература

Key words: phraseological unit, phraseological combination, verb, combination of

words, word formation, literary language, sentence, noun, technical publications.

То или иное понятие в языке не всегда передается одним словом.

Нередко для этого используется словесный комплекс, представляющий

собой определенное, более или менее устойчивое лексическое сочетание – так

называемую фразеологическую единицу.

Такие фразеологические единицы могут выполнять функции различных

частей речи, например:

существительного: угрызения совести, козел отпущения;

глагола: принимать меры, бить баклуши;

наречия: не покладая рук; очертя голову и т.д.

Нередко фразеологические единицы выступают как самостоятельные за-

конченные речения, принимающие форму пословиц и поговорок: попасть как

кур во щи; попасть из огня до в полымя и т.д.

Фразеологические единицы обладают различной степенью закреплен-

ности своих компонентов; в некоторых из них составные части сохраняют бо-

льшую или меньшую семантическую самостоятельность, в других же эта са-

мостоятельность полностью утрачена, и все сочетание воспринимается как

единый, неразложимый комплекс.

С этой точки зрения фразеологические единицы можно разделить на три

категории: фразеологические сочетания; фразеологические единства; фразео-

логические сращения. Рассмотрим каждую из этих категорий в отдельности и

наметим основные приемы их перевода на русский язык.

Фразеологическое сочетание является подвижным семантическим ком-

плексом, компоненты которого сохраняет свое основное значение, но вступа-

ют в сочетание лишь с определенными словами: играть роль, иметь значение.

Нельзя произвольно изменить установившееся в языке сочетание, например:

играть значение, иметь роль.

Вместе с тем фразеологическое сочетание не является застывшим ком-

плексом и в некоторых случаях допускает синонимическую подстановку или

замену: обратить внимание, направить внимание.

to win the victory – одержать победу – to gain the victory

to achieve success – добиться успеха – to attain success

Надо иметь в виду, что каждый язык обладает своими внутренними за-

конами сочетаемости слов, вследствие чего составные элементы фразеоло-

Filologiya məsələləri – №7, 2013

гических сочетаний не всегда являются аналогичными в английском и рус-

to take steps- не брать, а предпринимать шаги

to pay attention – не платить, а обращать внимание

specific gravity – не специальный, а удельный вес

direct current- не прямой, а постоянный ток

Английский глагол to strike, например, в различных сочетаниях пере-

дается различными русскими глаголами:

to strike a match- чиркнуть спичкой.

to strike the iron- ковать железо

to strike oil-найти (обнаружить) источник нефти

to strike hands-ударить по рукам

to strike the eye-броситься в глаза

to strike a flag-сдаться, капитулировать

to strike a mine-подорваться на мине, наскочить на мину

to strike a blow-нанести удар

to strike a bell-бить склянки

Наоборот – различные английские глаголы в разных сочетаниях могут

передаваться одним русским глаголом:

to open a book – открыть памятник

to discover America – открыть Америку

to reveal a secret – открыть секрет

Подводя итоги, можно установить, что значение фразеологического со-

четания в целом, возможно вывести из значений составляющих его слов, кото-

рые отыскиваются в словаре обычным порядком.

При передаче значения данного сочетания на русском языке требуется

найти адекватное выражение в соответствии с общепринятыми нормами рус-

ского литературного языка, при этом перевод может быть сделан двумя спосо-

They took necessary measures- Они приняли необходимые меры.

Одним словом: The reaction took place immediately- Реакция произошла

немедленно. Фразеологическое единство, в отличие от сочетания, представ-

ляет собой неподвижный синтаксический комплекс.

Общее значение единства (так же, как и фразеологического сочетания)

мотивировано значением входящих в его состав слов, но оно не допускает ни

подстановки, ни замен:

to hit the mark-попасть в цель

Словарь, как правило приводит значение фразеологического единства.

Отыскивать его нужно по главному слову, несущему основную семантичес-

кую нагрузку, например: He can hardly make both ends meet.

Смысл этого выражения отыскивается по слову end: Он с трудом сводит

концы с концами.

Filologiya məsələləri – №7, 2013

В некоторых случаях словарь не дает значения единства; тогда следует

перевести его дословно по составляющим словам, а затем подобрать русский

аналог, например: He lives at the world

Дословный перевод: Он живет на конце мира.

Аналоги: Он живет на краю света.

Он живет у черта на куличках.

She generally makes a mountain out of a molehill.

Дословный перевод: Она обычно делает гору из кротовины.

Аналоги: Она обычно сильно преувеличивает.

Она обычно делает из мухи слона.

Таким образом, можно установить следующее:

1) Значение фразеологического единства, как правило, дается словарем;

отыскивание значения производства по слову, несущему во фразеологической

группе основную семантическую нагрузку.

2) Если словарь не дает значения всего единства в целом, то установить

его смысл можно, отыскивая в словаре значение каждого слова в отдельности,

т.к. общий смысл фразеологического единства всегда мотивирован значением

3) При переводе фразеологического единства на русский язык могут

встретиться два случая:

а) Мысль, выражаемая единством, передается и в русском языке с помо-

щью эквивалента, иногда лишь с некоторыми незначительными откло-нения-

ми: He put an end to his troubles. Он преодолел свои затруднения.

They meet him half way in this question- Они пошли ему навстречу в этом

She rides her hobbyhorse-Она села на своего любимого конька.

Перевод в таких случаях не представляет трудностей.

б) Мысль выражая единством, передается в русском языке другими

изобретательными средствами, т.к. в основе ее выражения лежит совершенно

другой образ. Это особенно часто встречается при переводе пословиц и пого-

ворок: Can the leopard change his spots? Горбатого могила исправит.

East or west-home is best. В гостях хорошо, а дома лучше.

Перевод в этих случаях делается с помощью аналога, т.е. выражения, не

совпадающего по форме и по образному содержанию с выражением подлин-

Фразеологическое сращение (идиома) представляет собой давно сложи-

вшийся в языке, обычно эмоционально окрашенный, застывший оборот речи.

Основной особенностью фразеологических сращений, в отличие от сочетаний

и единств, является то, что общий смысл их не мотивирован значением сос-

тавляющих элементов и не может быть из них выведен.

Слова, входящие в состав сращения, полностью утратили семантичес-

кую самостоятельность и своими значениями, следовательно, не объясняют

смысла всего оборота в целом.

Возьмем для примера два идиомы.

В русском языке быть не в своей тарелке.

(т.е. быть в плохом настроении, чувствовать себя неловко).

Filologiya məsələləri – №7, 2013

В английском языке: to sit above the salt занимать видное положение.

Мотивировка общего значения идиомы часто остается неясной, а в неко-

торых случаях может быть раскрыта лишь путем экскурса к истокам данного

выражения. Так, например, вышеприведенная русская идиома (не) в своей

тарелке оказывается переводом французского выражения: «dans son assiete

ordinaiere» со значением в своем обычном положении.

При этом слово assiete положение имеет омоним со значением тарелка.

При первоначальном переводе на русский язык это слово было ошибочно

понято в значении тарелка и все выражение оказалась переведенным

неправильно, но фраза, однако сохранила истинный общий смысл французс-

кого оригинала. Английская идиома: to sit above the salt-занимать видное

положение, (в дословном переводе сидеть выше соли) связана со старинным

английским обычаем усаживать за столом наиболее почетных гостей ближе к

хозяину, считая от сосуда с солью, стоявшего в центре стола.

При переводе идиом дословный перевод, как первый черновой этап пе-

ревода не может иметь места, ибо, как было указано, общий смысл выражения

никогда не равняется сумме значений составляющие его элементов. Основная

задача переводчика, поэтому, заключается в том, чтобы подобрать определен-

ный аналог в русском языке, правильно передающий смысл данного высказы-

вания, например: it rained cats and dogs – дождь лил как из ведра. Значение

идиомы, если оно дается словарем, отыскивается чаще всего по существитель-

ному. Например в предложении: The Turkish delegation the feather and yielded

to the demands of the Americans. Значение выражения: to show the white feather-

проявить трусость или малодушие находится по слову «feather».

Перевод всего предложение: Турецкая делегация на конференции проя-

вила малодушие и уступила требованиям американцев.

Фразеологические единицы обогащают выразительные средства языка,

придают ему живость и образность.

Из числа наиболее широко в языке используется фразеологические соче-

тания; они встречаются в текстах любого характера, и в том числе в научной и

Что касается фразеологических единств и сращений, то они упот-

ребляются в газетных текстах и, чаще всего, в художественной литературе.

Список фразеологических единиц, часто встречающихся в научно-техничес-

кой литературе и газетных текстах:

all over the world-во всем мире

a number off-некоторое количество, несколько

as a matter of fast-в действительности

as early as-еще в

at any rate-во всяком случае

in all respects-во всех отношениях

in terms of-в единицах, в зависимости

it can be seen-можно видеть

it is assumed-предполагается

it should be kept (borne) in mind-следует помнить

it should be noted-следует отметить

Filologiya məsələləri – №7, 2013

it should be remembered-следует помнить

in other words-другими словами

no matter how (what)-независимо от того

on the one hand-с одной стороны

on the other hand-с другой стороны

on the part of-со стороны

one cannot but-нельзя не

H.mirzəyev fel

Vətən müharibəsində qəhrəmanlıqları ilə dastan yazan Xüsusi Təyinatlı Qüvvələrin komandanı, general-leytenant Hikmət Mirzəyevin hərbi xidmətə başladığı ilk illərə aid fotoları yayılıb.

“Qafqazinfo” xəbər verir ki, sosial şəbəkələrdə yayımlanan və H.Mirzəyevin mükafatalandırılmasını əks etdirən görüntülər maraqla qarşılanıb. Hikmət Mirzəyev Birinci Qarabağ müharibəsi zamanı Xüsusi təyinatlı taborun üzvü kimi göstərdiyi şücaətə görə mükafatlandırılıb. Fotoların 1993-cü ildə çəkildiyi bildirilir.

Qeyd edək ki, komandan Hikmət Mirzəyev müasir hərb tariximizin ən önəmli simalarından biridir. O, Biləsuvar rayonunda doğulub. “Aprel döyüşləri” və Vətən Müharibəsində aparılan hərbi əməliyyatların rəhbərlərindəndir. Ali Baş Komandan İlham Əliyev Vətən müharibəsi vaxtı – ötən il oktyabr 17-də ona general-leytenant ali hərbi rütbəsi verib. H.Mirzəyev Kəlbəcər, Şuşa, Qubadlı, Füzuli və Cəbrayılın azad edilməsinə görə medalları ilə təltif olunub, “Vətən Müharibəsi Qəhrəmanı” adına layiq görülüb.

Vətən Müharibəsi qələbəsinə həsr edilən Zəfər paradında üç kolondan ibarət Xüsusi Təyinatlı Qüvvələrin parad heyətinə də komandan Hikmət Mirzəyev rəhbərlik edib.

H.mirzəyev fel

Xəbər verdiyimiz kimi Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev Hikmət Mirzəyevə general-leytenant ali hərbi rütbəsi verib.

Qaynarinfo qəhrəman generalımızla bağlı bəzi məlumatları təqdim edir:

Xüsusi Təyinatlı Qüvvələrin Komandanı, general-leytenant Hikmət İzzət oğlu Mirzəyev Biləsuvar rayonunda doğulub. 2016-cı ilin aprelində və 2020-ci ildə Dağlıq Qarabağda aparılan hərbi əməliyyatların rəhbərlərindəndir. Cəbrayıl rayonunun 27 il davam edən işğaldan azad edilməsi əməliyyatının başçısıdır.

Hikmət Mirzəyev “Vətənə xidmətə görə”, “Azərbaycan bayrağı” ordeni, “Vətən uğrunda”, “İgidliyə görə”, 3 dəfə “Hərbi xidmətdə fərqlənməyə görə”, “Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələrinin 10 illiyi (1991-2001)” yubiley medalı, “Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələrinin 90 illiyi (1918-2008)” yubiley medalı, “Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələrinin 95 illiyi (1918-2013)” yubiley medalı, “Azərbaycan Ordusunun 100 illiyi (1918-2018)” yubiley medalları ilə təltif olunub.