Одам анатомияси ва физиологияси
Daraja: Oliy ta`lim Turi: Uslubiy qoʻllanma Til: O`zbek tilida (lot.) Yaratilgan vaqti: 2022-11-14 07:46:46
Odam anatomiyasi va fiziologiyasi
Ushbu o‘quv-uslubiy majmuada “Odam anatomiyasi va fiziologiyasi” faniga doir ta’minot (o‘quv dasturi, ishchi fan dasturi), ta’lim texnologiyalari o‘z aksini topgan.
Mazkur majmuada fanning ma’ruza mashg‘ulotlari ta’lim texnologiyasi, laboratoriya mashg‘ulotlarining ta’lim texnologiyasi va oraliq, yakuniy nazorat savollari, mustaqil iishlarni bajarishga doir ko‘rsatmalar jamlangan.
“Odam anatomiyasi va fiziologiyasi” o‘quv-uslubiy majmua oliy o‘quv yurtlarining – jismoniy madaniyat ta’lim yo‘nalishi talabalari uchun mo‘ljallanganC
Specifications
Search
Buxoro davlat universiteti Axborot texnologiyalar markazi © 2019
Powered by ATM
- Bosh sahifa
- Yangiliklar
- Markaz rahbari
- ARM haqida
- Foto lavhalar
- Sayt xaritasi
- Blog Featured
- About
- Features
- Services
- O`zbek tilidagi adabiyotlar
- Rus tilidagi adabiyotlar
- Xorijiy tildagi adabiyotlar
- Elektron talim vositalari
- Ingliz tilidan topiklar
- Fan dasturi
- Malaka talablar
Одам анатомияси ва физиологияси
Ушбу мажмуада фаннинг маъруза машғулотлари таълим технологияси, лаборатория машғулотларининг таълим технологиясига оид янги маълумотлар келтирилган.
Ушбу мажмуада фаннинг маъруза машғулотлари таълим технологияси, лаборатория машғулотларининг таълим технологиясига оид янги маълумотлар келтирилган.
Дабавлено : 2021-04-17 22:18:10
Этот категорий
Pythonda matematik hisoblashlarni dasturlash
Daraja: Oliy ta`lim Turi: Uslubiy qoʻllanma Til: O`zbek tilida (lot.) Yaratilgan vaqti: 2022-11-14 07:47:03
Ushbu uslubiy qo`llanma Python dasturlash tilida matematik hisoblash ishlarini dasturlashga bag`ishlangan. Bunda asosiy e’tibor massiv va matritsalar bilan ishlash, ular ustida bajariladigan amallar va funksiyalarni qo`llash, ilmiy grafiklarni yaratish funksiyalari imkoniyatlari bilan tanishish, SciPy paketi funksiyalari imkoniyatlarini o`rganish qaratilgan.
Nazariy mexanika
Daraja: Oliy ta`lim Turi: Uslubiy qoʻllanma Til: O`zbek tilida (lot.) Yaratilgan vaqti: 2022-11-14 07:46:55
Mazkur uslubiy ko`rsatma muhandislik yo`nalishlarning sirtqi bo`limida ta’lim olayotgan barcha talabalar uchun mo`ljallangan. Mualliflar sirtqi ta’limda tahsil olayotgan talabalarga nazariy mexanika fanidan topshirishi kerak bo`lgan nazorat ishlarini qanday bajarish kerakligini o`rgatshini maqsad qilib ish yuritilgan.
Nazariy mexanika
Daraja: Oliy ta`lim Turi: Uslubiy qoʻllanma Til: O`zbek tilida (lot.) Yaratilgan vaqti: 2022-11-14 07:46:46
Mazkur uslubiy ko`rsatma muhandislik yo`nalishlarning 60730300-Qurilish (bino va inshootlarni loyihalash, qurilish) yo`nalishi talabalari bo`limida ta’lim olayotgan barcha talabalar uchun mo`ljallangan.
Fundamentals of scientific research and innovation
Daraja: Oliy ta`lim Turi: Oʻquv-uslubiy majmua Til: Ingliz tilida Yaratilgan vaqti: 2022-11-14 07:45:59
In a market economy, there is a radical restructuring of science associated with the creation of competitive products, the transformation of science into the leading force of material production. The need for a scientific approach in the production of goods, economics and politics, the management environment and the education system forces science to develop at a faster pace than any other field of activity.
Oila tibbiyoti
Daraja: Oliy ta`lim Turi: Oʻquv-uslubiy majmua Til: O`zbek tilida (lot.) Yaratilgan vaqti: 2022-11-14 07:42:58
Ushbu fan respublikadagi sog`liqni saqlash tizimida o`tkazilayotgan islohotlar kesimida muhim ahamiyatiga ega. Sog`liqni saqlash birlamchi bo`g`iniga alohida e’tibor berilishi va umumiy amaliyot shifokori (pediatr) tizimini rivojlantirish nuqtai nazaridan bu fanning ahamiyati oshib bormoqda. SHu munosabat bilan ushbu dastur birlamchi bo`g`inda keng tarqalgakasalliklarni oldini olish, kechishi, davolashi va reabilitatsiya o`tkazishni qamrab oladi.
Новый
Жиззах вилоятида туристик дестинацияларни ташкил этишнинг ҳудудий жиҳатлари
Daraja: Oliy o`quv yurtidan keyingi ta`lim Turi: Avtoreferat Nashr etilgan yili: 2022 Til: Rus tilida,O`zbek tilida (kir.),Ingliz tilida Yaratilgan vaqti: 2022-11-14 07:58:58
Тадқиқотнинг мақсади Жиззах вилоятида туризм дестинацияларини ҳудудий ташкил этиш имкониятлари ва салоҳиятини аниқлаш, улардан самарали фойдаланиш бўйича таклиф-тавсиялар ҳамда ривожлантиришнинг ҳудудий жиҳатларини ишлаб чиқишдан иборат.
Таълим муассасаси раҳбарининг бошқарув фаолиятида соғлом ва ижодий муҳитни яратиш механизмларини такомиллаштириш
Daraja: Oliy o`quv yurtidan keyingi ta`lim Turi: Avtoreferat Nashr etilgan yili: 2022 Til: Rus tilida,O`zbek tilida (kir.),Ingliz tilida Yaratilgan vaqti: 2022-11-14 07:58:49
Тадқиқотнинг мақсади таълим муассасаси раҳбарининг бошқарув фаолиятида соғлом ва ижодий муҳитни яратиш механизмларини такомиллаштиришга доир таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқишдан иборат.
Ишлаб чиқариш таълими усталарининг касбий компетентлигини ривожлантириш
Daraja: Oliy o`quv yurtidan keyingi ta`lim Turi: Avtoreferat Nashr etilgan yili: 2022 Til: Rus tilida,O`zbek tilida (kir.),Ingliz tilida Yaratilgan vaqti: 2022-11-14 07:58:42
Тадқиқотнинг мақсади профессионал таълим муассасалари ишлаб чиқариш таълими усталарини тайёрлаш ва малакасини ошириш жараёнида уларнинг касбий компетентлигини ривожлантириш методикасини такомиллаштиришдан иборат.
Eliptik qismi yuqori tartibli bo`lgan kasr tartibli xususiy hosilali differensial tenglamalar uchun to`g`ri va teskari masalalar
Daraja: Oliy o`quv yurtidan keyingi ta`lim Turi: Avtoreferat Nashr etilgan yili: 2022 Til: Rus tilida,Ingliz tilida,O`zbek tilida (lot.) Yaratilgan vaqti: 2022-11-14 07:58:34
Tadqiqot maqsadi ixtiyoriy elliptik operatorli xususiy hosilali va kasr tartibli xususiy hosilali tenglamalar uchun to`g`ri va teskari masalalarning yechimi mavjud va yagonaligini ko`rsatishdan iborat.
Саноат корхоналари ривожланишининг инновацион стратегияларини такомиллаштириш
Daraja: Oliy o`quv yurtidan keyingi ta`lim Turi: Avtoreferat Nashr etilgan yili: 2022 Til: Rus tilida,O`zbek tilida (kir.),Ingliz tilida Yaratilgan vaqti: 2022-11-14 07:49:28
Тадқиқoтнинг мақсади саноат корхоналари, хусусан фармацевтика саноати ривожланишининг инновацион стратегияларини такомиллаштириш бўйича илмий таклиф ва амалий тавсиялар ишлаб чиқишдан иборат.
AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ
Uşaq anatomiyası (yunanca anatenmo-yarıram deməkdir) uşaq orqanizminin və onun ayrı-ayrı orqanlarının, toxumalarının, hüuceyrələrinin quruluşunu və formasını öyrənir.
Uşaq fiziologiyası (fiziologiya phisis-təbiət, loqos –elm sözlərindən götürülmüşdür) ontogenezin müxtəlif dövrlərində orqanların, orqanlar sistemi və orqanizmdə böyümə və inkişaf zamanı gedən həyatı prosesləri – funksiyaları, bu funksiyaların yaş dövrlərində özünəməxsusluğunu öyrənir.
Gigiyena (yunanca gigienos-sağlam) insanın sağlamldığını qorumaq və möhkəmlətmək üçün əlverişli şərait yaratmaq, onun əməyini və istirahətini düzgün təşkil etmək, xəstəliklərin qarşısını qabaqcadan almaq üçün profilaktik tədbirlər görmək haqqında elmdir. Hər bir uşağın müxtəlif yaş dövrü özünün xüsusiyyətlərinə malikdir. Mövcud olan gigiyena normaları və təklifləri uşağın dünyaya gəlməsi anından onun gigiyenik baxımdan tərbiyələndirilməsinə kömək edir. Buna uyğun olaraq uşaq gigiyenasının tədqiqat obyekti uşaq və yeniyetmə yaşlarının xüsusiyyətləri, sağlamlığı və xəstəliklərin profilaktikası, sinir sisteminin və ayrı-ayrı orqanların (görmə, tənəffüs, həzm və s.) gigiyenası, fiziki tərbiyə, sümük-əzələ sisteminin möhkəmləndirilməsi, düzgün qamətin tərbiyələndirilməsi, orqanizmin möhkəmləndirilməsi, qidalanmanın gigiyenik əsasları, valideynlərin sanitar savadının möhkəmləndirilməsindən ibarətdir.
Hazırda insan anatomiyası və fiziologiyası elmlərində çoxlu faktiki mə’lumatlar toplanıb və bunların hər biri ayrıca fənn kimi tibb tədris müəssisələrində tədris olunur. Tədricən bu fənlərin qolları differensiyallaşmağa başladı ki, bunlardan biri də uşaq anatomiyası və yaş fiziologiyası elmidir. Bu elmin qarşısına qoyduğu vəzifə uşaq orqanizminin həyat fəaliyyətinin qanunauyğunluqlarını öyrənmək və onu idarə etməkdən ibarətdir. Uşaq anatomiyası və fiziologiyası elminin predmeti böyüməkdə olan sağlam orqanizmin özü və ondakı ayrı-ayrı fizioloci proseslərdir.
Mə’lumdur ki, orqanizmin ümumi quruluş və funksiyasını, onun orqanları, toxumaları və hüceyrələrinin quruluşunu bilmədən öyrənmək mümkün deyil. Ona görə də uşaq anatomiyası və fiziologiyası elmi makroskopik və mikroskopik anatomiya, embriologiya, histologiya, sitologiya, biokimya və s. elmlərlə üzvi surətdə əlaqədardır.
Canlılarda gedən həyati proseslər tarixi inkişafda dəyişilmiş və mürəkkəbləşmişdir. Hər bir orqanizmin quruluş və fizioloci proseslərini öyrənmək üçün həmin orqanizmin tarixi inkişafını – filogenezini də bilmək vacibdir. Uşaq anatomiyası və fiziologiyasını öyrənərkən təkamül tə’liminin elementlərindən (prinsiplərindən) geniş istifadə olunur ki, bu da onun müqayisəli anatomiya və təkamül fiziologiyası ilə əlaqəsini göstərir. Uşaq anatomiyası və fiziologiyası elmi bütün bioloji və tibbi elmlərlə yanaşı pedoqogika, psixologiya, fiziki tərbiyə (bədən tərbiyəsi) elmləri ilə də çox sıx əlaqədardır.
Uşaq anatomiyası və fiziologiyası elmi öncə pedoqoji əhəmiyyət daşıyır. Bu predmetin öyrənilməsi müəllimlərə imkan verir ki, inkişaf etməkdə olan uşaqları müxtəlif yaş dövrlərində düzgün istiqamətləndirsin, fiziki cəhətcə sağlam böyüməsinə şərait yaratsın. Bu elm şagirdlərdə tə’lim-tərbiyə işinin normal fizioloci-gigiyenik əsasda aparılmasına, fiziki tərbiyə və istirahətin düzgün recimlə qurulmasına köməklik edir. Uşaq anatomiyası və fiziologiyası elmi pedaqogika və psixologiya elmlərilə birlikdə müəllimlərdə yeni dünya görüşünün formalaşmasına, məktəblilərin tə’lim tərbiyəsinin elmi əsaslarla qurulmasına gətirib çıxarır, pedoqoci təhsil sistemində təbiət elmlərinin əsas ünsürlərindən birinə çevirilir.
Ona görə də hər bir pedaqoq – ibtidai sinif müəllimi uşaq orqanizminin quruluşu, onda gedən ayrı-ayrı fizioloci proseslər haqqında elementar biliyə malik olmalıdır. Təsadüfü deyil ki, bu predmetə dünyanın bir çox görkəmli pedaqoqları, psixoloqları, həkim və bioloqları xüsusi əhəmiyyət vermişlər və verirlər. N.K.Krupskaya yazırdı: “Pedaqoq hər şeydən əvvəl nəyi bilməlidir – insan orqanizminin quruluşu və funksiyasını, onun anatomiyasını, fiziologiyasını və inkişafını. Bunları bilməyən yaxşı pedaqoq olmaz, uşaqları düzgün böyüdüb tərbiyə edə bilməz”.
Beləliklə uşaq orqanizminin anatomiyasını, fiziologiyasını və gigiyenasını lazımi səviyyədə bilən tərbiyəçi – pedaqoqlar onların zehni və fiziki qabiliyyətlərini sağlam və yaxşı inkişaf etdirə bilər.
Uşaq ANATOMİYASI, FİZİOLOGİYASI və gigiyenası ELMİNİN İNKİŞAF TARİXİ
İnsan orqanizminin quruluşu və onda gedən proseslər haqqında ilkin mə”lumatlar bizim eradan əvvəl yaşayıb yaratmış, təbabətin atası sayılan Hippokratın (b.e.ə. 384-322-ci illər) əsərlərində rast gəlinir. Kəllə sümükləri, arteriyalar, vətərlər və sinirlər haqqında mə’lumat verməklə o bildirirdi ki, arteriyaların içərisində hava olur, cinsi hüceyrələr beyində hazırlanır və onurğa beyni vasitəsilə cinsiyyət orqanlarına keçir və s.
Yunanıstanın digər məhşur alimi Aristotel ürəyin quruluşu, onun damarlarla əlaqəsi, sümüyü qidalandıran damarlar, yuxarı və aşağı boş venalar, sinirlər və vətərlər haqqında öz dövrü üçün müfəssəl mə’lumatlar vermişdir. O, ürəkdən çıxan iri aorta damarının vahidliyini, kiçik damarları isə onun şaxələri olduğunu göstərirdi. Sonralar İsgəndəriyyə şəhərinin anatomları Herofil (b.e.ə. 304 anadan olmuşdur) və Erazistrat (b.e.ə.300-250-ci illər) bu elmin inkişafına xeyli yardımçı olmuşlar. Herofil onikibarmaq bağırsağı və prostat vəzisini ilk dəfə tapmış, baş beyin və onurğa beyin qişalarını, venoz cibləri, hissi və hərəki sinirləri, duyğu orqanlarını və damar sistemini, Erazistrat isə ürək qapaqlarını ilk dəfə tapmış, beyində mədəciklərin, sinirlə beyin arasındakı əlaqəni, beyin səthində çoxlu qırışların olmasını təsvir etmişdir.
Bizim eranın II əsrində yaşamış italyan alimi G.Qalen (130-201-ci illər) anatomiya kurslarından mühazirə oxumuş, heyvan meyidlərini yarıb göstərmiş, sümüklərin formasını, inkişafını, daxili quruluşunu, onurğa beyin sinirlərini nahiyyələrə görə təsvirini vermişdir. O, arteriyalarda hava yox (Hipokratdan fərqli olaraq) qan olduğunu sübut etmişdir. Orta əsrlərdə yaşamış böyük tacik alimi, həkimi və mütəfəkkiri Əli İbn Sinanın (980-1037-ci illər) yazdığı “Təbabət qanunu” adlı ensiklopedik əsərində təbabətin digər sahələrində olduğu kimi tibbin nəzəri əsası olan anatomiya haqqında da geniş mə’lumatlar vermişdir. XV-XVI əsrlərdə yaşamış italyan rəssamı və alimi Leonardo da Vinçi , Belçika alimi Andrey Vezalinin də anatomiya və fiziologiyanın inkişafında xidmətləri çox olmuşdur. Leonardo da Vinçi plastik anatomiyanın əsasını qoymuş, ürək arakəsmələrini kəşf etmiş gözün və bə”zi daxili orqanların quruluşunu vermiş, A.Vazeli isə ilk dəfə olaraq insanın bədən quruluşunu sistematik olaraq öyrənərək “İnsanın bədəninin quruluşu haqqında yeddi kitab” əsərini yazmışdır.
Ərəb alimi İbn-əl Nafiz XII əsrdə kiçik qan dövranını, Bartolomeo Yevstaxi (1520-1574) orta və daxili qulağı öyrənmiş, Fallopi uşaqlıq borusunu, yumurtalığı, Varolis isə beyin körpüsünü təsvir etmişdir.
XVII əsrdə ingilis alimi Harvey (1578-1657) böyük qan dövranını kəşf etmiş, italyan alimi Azello (1581-1626) limfa sistemini öyrənmiş, Malpiki (1628-1694) kapilyar və böyrək kapsullarını kəşf etmişdir.
XVII əsrdə fransız alimi Bişa (1771-1802) toxumaların elmi təsnifatını, orqanizmin toxumalardan əmələ gəlməsini, XIX əsrdə isə alman alimləri Şvan və Şleyden orqanizmin hüceyrələrdən təşkil olunmasını (hüceyrə nəzəriyyəsini) kəşf etdilər. Rusiyada anatomiya və fiziologiya elminin inkişafında A.İ.Şumlyanski, P.A.Zaqorski, P.V.Buyalski, N.İ.Piraqov, P.F.Lesqaft, V.T.Vorobyov, İ.P.Pavlov, İ.M.Seçenov, V.V.Parin, A.A.Uxtomski, P.K.Anoxin və s. Azərbaycanda isə M.Topçubaşov, M. Mirqasımov, Ə.Əliyev, K.Balakişiyev, Ə.Qarayev, Q.Qəhrəmanov və B.Şadlinski kimi alimlərin rolu çox böyük olmuşdur.
K.Balakişiyev ana dilində müfəssəl tibbi və anatomik terminlərin ilk yaradıcısı, unikal anatomiya muzeyinin təşkiledicisi, «İnsanın normal anatomiyası» adlı 4 cildlik oricinal dərsliyin müəllifi, həmçinin böyük pedaqoq və görkəmli alim kimi tanınır. O, 50-yə qədər iri həcmli dərslik, dərs vəsaiti, elmi məqalə çap etdirmişdir.
Azərbaycanda fiziologiya elminin inkişafında akademik A.İ.Qarayevin xidmətləri böyükdür. A.Qarayevin əsas elmi tədqiqat işləri müxtəlif daxili orqanlara mexaniki və kimyəvi təsirlər zamanı qanın mübadilə göstəricilərinin və bioelektrik hadisələrinin öyrənilməsinə həsr edilmişdir. Naftalan neftinin müalicəvi təsir mexanizmləri və interoseptik mübadilə reflekslərinin tədqiq olunmasında da xidmətləri böyükdür. Bu tədqiqatların nəticələri müəllifin «İnteroreseptorlar və maddələr mübadiləsi» monoqrafiyasında toplanmışdır. Qarayev bir çox dərs vəsaitlərinin və 300-dən çox elmi əsərin müəllifi olmuşdur. Akademik A.İ.Qarayev Azərbaycanda böyük fizioloci məktəb yaradaraq, yüksək ixtisaslı milli fizioloqlar hazırlanmasında xüsusi rol oynamışdır.
Qeyd etməliyik ki, uşaq anatomiyası və fiziologiyası elmi ümumi anatomiya və fiziologiya elminin tərkib hissəsi olmaqla ondan müəyyən mə”nada fərqlənir. Yə”ni bu elm sahəsi ümumi anatomiya və fiziologiyaya nisbətən cavan elmdir. Bu elm sərbəst bir elm kimi XVIII və XIX əsrdə formalaşmağa başlamışdır. Onun əsasını qoyanlardan biri də rus alimi N.P.Qundobin olmuşdur. O özünün “Uşaq böyüməsinin xüsusiyyətləri” monoqrafiyasında uşaq orqanizminin sistem və orqanlarının anatomik-fizioloci xüsusuiyyətlərini hərtərəfli şərh etmişdir. Sovetlər birliyi dövründə isə rus alimləri və uşaq həkimlərindən Q.S.Medovikov, M.S.Maslov, Q.N.Speranski, A.Q.Xripkova, N.N.Leonteva , macar alimi A.Andronesku , ingilis alimi R.Last , alman alimi A.Valdeev , Azərbaycan alimi Ə.Qarayev və başqalarının bu elmin inkişafında çox böyük xidmətləri olmuşdur.
1. Obreimova N.İ., Petruxin A.S. Osnovı anatomii, fizioloqii i qiqienı detey i podrostkov, 2-e izdanie, M. izd. «Akademiə», 2007.
2. Əliyev Ə.H., Cəfərov F.İ., Fərəcov Ə.N. biologiya (İnsan), Çaşıoğlu, 2004.
3. Nəcəfov C.Ə., Zeyniyev N.R., quliyev S.M. Uşaq anatomiyası və fiziologiyası. “Müəllim” nəşriyyatı, Bakı, 2005.4. Şadlinski V.B., Qasımov Ş.İ., Mövsümov N.T. İnsan anatomiyası. I və II cildlər,
“Müəllim” nəşriyyatı, Bakı, 2007.
5. Şadlinski V.B., Qasımov Ş.İ., Mövsymov N.T. İnsan anatomiyası, Atlas, Bakı, 1988.
MÖVZU 2. HÜCEYRƏ, ONUN QURULUŞU, KİMYƏVİ TƏRKİBİ, ƏSAS HƏYAT
XASSƏLƏRİ, BÖLÜNMƏ TİPLƏRİNİN BİOLOjİ ƏHƏMİYYƏTİ
- Hüceyrə, onun quruluşu, kimyəvi tərkibi, əsas həyat xassələri, bölünmə
ƏSAS HƏYAT XASSƏLƏRİ, BÖLÜNMƏ TİPLƏRİNİN BİOLOjİ ƏHƏMİYYƏTİ
- Ümumi əhəmiyyətli orqanoidlər. Bu orqanoidlər hüceyrələrin böyük əksəriyyətində rast gəlinir. Bunlara aşağıdakılar aiddir: mitoxondri, ribosom, lizosom, hüceyrə mərkəzi, Holci aparatı, endoplazmatik şəbəkə.
- Xüsusi əhəmiyyətli orqanoidlər. Yalnız xüsusi qrup hüceyrələrdə və yaxud simplastlarda rast gəlinir. Bunlara aşağıdakılar aiddir: neyrofibrillər – sinir hüceyrələri olan neyronlarda, miofibrillər-simplastik quruluşlu əzələ liflərində.
- Xarici sekresiya vəziləri. Bunlar hazırladığı bioloci fəal maddələri xüsusi axacaqları vasitəsilə ya bədəndəki orqanların boşluqlarına (məs: mədəaltı vəzilərin hazırladıqları fermentlər 12 barmaq bağırsaq boşluğuna axır), ya dəri səthinə (tər vəziləri), ya da ümumən xaricə (cinsiyyət vəziləri) buraxırlar. Bunlara tər, göz yaşı, ağız suyu, mə’də, qaraciyər, cinsiyyət vəzilər və s. daxildir.
- Daxili sekresiya vəziləri. Xüsusi axacaqları olmayan və hazırladığı hormonlarını birbaşa qana ifraz edən vəzilərdir. Hipofiz, epifiz, qalxanabənzər, çəngələbənzər, böyrəküstü vəziləri bu qrupa aiddir.
- Qarışıq vəzilər. Bu vəzilərin hormonları qana (bir qrupu), digər fəal maddələri isə axacaqla xaricə çıxarıldığından belə adlanır. Mə’dəaltı, cinsiyyət vəziləri bura aiddir.
MÜNDƏRİCAT 1. Çoxalma və inkişaf. Uşaq orqanizminin böyümə və fərdi inkişafının qanunauyğunluqları ————————————————————————- 3 2. Canlıların çoxalma yolları——————————————————————- 3 3. Cinsi çoxalmanın qeyri-cinsi çoxalmaya nisbətən üstün cəhətləri—————- 4 4. Orqanizmin inkişaf prosesinin mərhələləri ——————————————- 4 5. Ədəbiyyat————————————————————————————— 7 MÖVZU 5. ÇOXALMA VƏ İNKİŞAF. Uşaq ORQANİZMİNİN BÖYÜMƏ və FƏRDİ İNKİŞAFININ QANUNAUYĞUNLUQLARI Yer planetində canlıların növ sayının sabit qalmasının səbəbi onların özlərinə oxşar yeni nəslin törətmələridir. Çoxalma bütün canlılara xas olan fizioloji prolsesdir. Canlıların çoxalma yolları Canlılar əsasən iki yolla çoxalırlır: 1. qeyri-cinsi və 2. cinsi yolla. Qeyri-cinsi yolla çoxalan zaman yeni orqşanizm bir hüceyrədən və ya hüceyrə qrupundan əmələ gəlir. Qeyri-cinsiyyətli yolla çoxalma bakteriyalara, maya göbələyinə, bir çox bitkilərə, heyvanlardan isə amöbə, infuzor tərliyə, hidraya, mərcan poliplərinə və s. xasdır. Cinsi yolla çoxalma zamanı isə yeni orqanizmin əmələ gəlməsində meyoz bölünmə nəticəsində əmələ gələn haploid xromosom sayına malik olan həm ananın, həm də atanın cinsi hüceyrələri iştirak edir. Mayalanmadan sonra diploid xromosom sayına malik bir hüceyrə – ziqot əmələ gəlir. Qadın və kişi cinsi hüceyrələrinin birləşməsindən əmələ gələn ziqot bölünərək çoxalır və nəticədə çoxhüceyrəli yeni orqanizmə başlanğıc verir. Əmələ gələn yeni orqanizm həm erkək, həm də dişi orqanizmin salamat qalmaq üçün təkamüldə qazandıqları üstün genetik valideyn əlamətlərini irsən alır, lakin sonra özü də onlardan fərqlənir. Ziqotun bölünməsindən əmələ gələn rüşeym əvvəlcə bölünməkdə olan hüceyrələrdən – blastomerlərdən ibarət olur. Daha sonra blastomerlər çoxalaraq orqanizmin gələcək üzvlərinə başlanğıc verən rüşeym vərəqlərini – ektoderma, entoderma və mezodermanı əmələ gətirir. Bildiyimiz kimi çoxhüceyrəli heyvanlardan hidra ömrünün sonunadək qastrula mərhələsində qalır. Lakin digər daha mürəkkəb quruluşlu çoxhüceyrəli heyvanlarda isə rüşeym öz inkişafını davam etdirərək mezoderma əmələ gətirir. Sonda həmin rüşeym təbəqələrindən müxtəlif orqanlar başlanğıc götürürlər. Nəticədə, bütöv orqanizm formalaşır. Belə ki, rüşeymin xarici qatından – ektodermadan epiteli hüceyrələri, duyğu üzvləri və sinir sistemi inkişaf edir. Rüşeymin daxili entoderma qatından xorda,bağırsaq epitelisi, ağciyərlər və mədə – bağırsaq sisteminin vəziləri, orta mezoderma qatından isə birləşdirici toxuma (sümük və qığırdaq toxuması, qan və limfa), əzələ, ifrazat, çoxalma üzvləri epitelisi, qan damarları inkişaf edir. Orqanizmin orqan və toxumaları ayrı-ayrı rüşeym vərəqlərindən inkişaf edir:Ektodermadan əmələ gələn toxumalar Endodermadan əmələ gələn toxumalar Mezodermadan əmələ gələn toxumalar 1. Sinir sistemi 2. Sinir sistemi ilə əlaqədar olan orqanlar (görmə, eşit-mə, digər duyğu orqanları) 3. Orqanizmin xarici örtüyü (dərinin epidermis qatı) 4. Dəri törəmələri (tük, lələk, dırnaqlar, buynuz) 5. Dəri vəziləri 6. Tüpürcək vəziləri 7. Həzm borusu girəcəkləri (ağız boşluğu və anal dəliyinin epitelisi) 8. Dişlərin mina qatı 1. Xorda 2. Həzm vəzilərinin daxili divarı, o cümlədən, bağırsaq epitelisi 3. Bağırsaq borusu divarının çıxıntıları (mədə, qaraciyər, öd kisəsi, həzm sisteminin digər orqanları, ağciyərlər) 4. Ektoderma və endoder-manın təmas etdiyi yerlərdə bədənin ön hissəsində yan tərəflərdə qəlsəmə yarıqları əmələ gəlir. 5. İlk bağırsaqdan mezo-derma ayrılır; 1. Mezodermanın ayrılmasın-dan əmələ gələn boşluq 2-ci bədən boşluğuna – seloma çevrilir 2. Əzələlər 3. Skeletin bütün qığırdaq və sümük elementləri 4. Qan-damar və limfa sistemi 5. İfrazat sistemi 6. Cinsiyyət orqanları (toxum-luqlar, yumurtalıqlar) 7. Dişlərin dentin qatı 8. Bağırsağın birləşdirci toxuması (xarici qatı) və əzələ toxuması (orta qatı) 9. Dərinin alt qatı (piy toxuması) Похожие документы:
MÖvzu: Azərbaycan Respublikasında sığorta işinin təşkili və onun təkmilləşdirilməsi
Документ
. haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanunu; «Məhkəmə və hüquq . Azərbaycan Respublikasının Qanunu, Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin fərmanları, sərəncamları və Azərbaycan Respublikasının Nazirl . ortası sistemi ittifaq-respublika əhəmiyyətli .
Fəaliyyətinin yaxşılaşdırılması haqqında
Документ
. Nazirliyi Azərbaycanda kitabxanaların fəaliyyətinin yaxşılaşdırılması haqqında AZƏRBAYCAN RESPUBLIKASI PREZ . etsin. 3. Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyi məktəb kitabxanalarının maddi-texniki bazasının möhkəml .
Азярбайъан Милли Елмляр Академийасы Фялсяфя, Сосиолоэийа вя Щцгуг Институту
Документ
. dövlətlərin mədəniyyət nazirlərinin konfransında Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab . əsinin şərh edilməsinə dair Azərbaycan Respublikasi Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun qərarı /18 .
Sanitar feldşer ixtisası üzrə test suallarının nümunələri
Документ
. Ədəbiyyat: Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyi “Səhiyyə sahəsində Azərbaycan Respublikası . ? A) 80 hs B) 90 hs C) 70 hs D) 60 hs E) 50 hs Ədəbiyyat: A.A. . kompleks planı harada təsdiq olunur ? A) Respublika GEM-də B) Səhiyyə Nazirliyində C) Şəhər .
Tibb bacısı ixtisası üzrə nümunəvi test suallarının toplusu
Документ
. ndə 2 dəfə, səhər işin əvvəlində və axşam iş qurtaranda E) Həftədə 1 dəfə Ədəbiyyat . olur? A) 75 hs B) 5 hs C) 15 hs D) 50 hs E) 120 hs Ədəbiyyat: И.В. Лукомский . olunan sınıqlar zamanı repozisiyanın vaxtı hansıdır? . Respublika Fövqəladə Hallar Nazirliyi .
- Правообладателям
- Написать нам
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.