Biz nəyə gülürük? Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin hekayələrində bədii gülüş – Mətanət VAHİD

“Darvazamızı fələk vurubdur! \ Səntək bişüuru mənə veribdi.”

Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev “Bomba” (HEKAYƏ)

Qorodovoy Kərbəlayi Zal iyirmi beş ildən artıq idi polis idarəsində xidmət edirdi. Onun arvadı hərdənbir deyərdi:

-A kişi, sənin saqqalına nə şaşka yaraşır, nə də şapka. Gəl sən bu qorodovoyluqdan əl çək! Bir balaca alış-verişə yapış. Bir baqqal dükanı aç!

Kərbəlayi Zal cavab verərdi:

-Arvad, sən hökümətin ləzzətini anlamırsan.

Əgər səni qorodovoy eyləyələr, min il qulluqdan çıxmazsan; bir də, mən iyirmi beş ildən artıqdır ki, polis qulluğundayam. Bir-iki ildən sonra pensiyam çıxacaq.

Ondan sonra rahat əyləşib pensiyəni yeyərik.

Belə danışıqdan sonra arvad həmişə sakit olardı.

-Nə deyirəm, kişi, özün bil!

Bu dəfə Kərbəlayi Zalın ovqatı təlx idi. Dəftərxanada pristav çağırıb demişdi:

-Kərbəlayi Zal, səndən narazıyam. Sən köhnə, dünya görmüş qorodovoysan.

Bununla belə, dünən Rusiyadan gəlmiş qorodovoy, görürsən, bomba tapır, tüfəng tapır, patron tapır.

Həm ağasının üzünü ağ eləyir, həm özünün. Amma sən indiyədək bir sınıq balta da tapmayıbsan.

Görünür, sən də rüşvət alırsan, yainki qocalıb zay olubsan. Əgər belə getsə, bizim bir yerdə qulluq eləməyimiz tutmayacaq.

Bu sözlər bir ox olub, Kərbəlayi Zalın bu tərəfindən dəyib, o biri tərəfindən çıxdı. Axşam bikef gəldi evə. Arvad soruşdu:

-Heç, bir az başım ağrıyır.

Arvad abgüşt bişirmişdi. Gətirib qoydu kişinin qabağına.

Bir-iki tikə alıb, “iştahım yoxdu” deyib yatmaq istədi. Nə qədər etdisə gözünə yuxu gəlmədi. Axır durub, bir stəkan çay içib getdi qarovula.

Kərbəlayi Zal “Qanlı küçə” ilə “Zavallı” küçənin küncündə durub pristavın sözlərini fikir edirdi.

Gecə yarısından bir xeyli keçmiş Kərbəlayi Zal gördü ki, usta Feyzulla nalbəndin qapısında bir kişi dayandı.

Yedəyində də bir at, atın üstündə bir cüt çuval və çuvalın içində bir növ girdə şeylər.

At sahibi ilə ev sahibi çuvalları atın üstündən ehmallıca alıb apardılar və sonra atı içəri çəkib qapını bağladılar.

Kərbəlayi Zal bu keyfiyyəti görüb öz-özünə dedi: “Daha baxtımın ulduzu parıldadı. Gecənin bu vaxtında gələn girdə şey xatalı şey ola”.

O saat fit çaldı, yaxındakı qorodovoy Patap gəldi.

-Vot Patap, bomba rabatay!

-Dom Feyzulla bomba pirnesom.

Patap – İvana xəbər elədi, İvan – oqolodoçniyə, oqolodoçin – pristava, pristav – qalabəyinə, qalabəyi – jandarmlar rəisinə.

Yarım saatdan sonra usta Feyzullanın evini qazaq, saldat, qorodovoy bürüdü.

Usta Feyzulla çıxdı, xəbər aldı:

Qapını açan tək binəvanın dili tutuldu. Bir təhər soruşdu ki, “bəs niyə buyurubsunuz?” Dedilər:

-Danışma, gərək sənin evin axtarılsın!

Gecə yarısı Feyzullanın arvadını, uşaqlarını ürəkqopma azarına salıb, evin altını üstünə çevirdilər.

Heç zad tapa bilmədilər. Axırda otaqların birinə girib gördülər küncə iki çuval qoyulub.

Kərbəlayi Zal çuvalları görən tək qışqırdı:

-Barin, vot, vot bomba!

Camaat çuvalları əhatə etdi, amma yaxın getməyə heç kəs cürət etmirdi. Deyirdilər: “İndi açılar, hamını qırar”.

Yazıq Feyzulla da, qolları bağlı, bir kənarda saxlamışdılar. Feyzulla, evində bir şey tapılmadığını cürətləndi və birdən səsləndi:

-Ay ağalar, o çuvalların nəyindən qorxursunuz?

İzin verin qollarımı açsınlar, o çuvalların içindəkini bir-bir çıxarıb sizə göstərim.

Feyzullanın qolunu açdılar. Gəlib çuvalların ağzını açıb içindən beş dənə qarpız çıxartdı.

O biri çuvalda da qarpızdan başqa bir şey yox idi.

Səhər Kərbəlayi Zalı qulluqdan xaric etdilər.

Biz nəyə gülürük? – Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin hekayələrində bədii gülüş – Mətanət VAHİD

Ə.Haqverdiyevin sonrakı hekayələri sosial planda mahiyyətcə “Marallarım” silsiləsindən ciddi fərqlənməsə də, bunlarda tədricən gülüşün səciyyəsi dəyişir; daha çox nisgil və kədərə köklənərək hekayə qəhrəmanı və onun ümumiləşdirdiyi cəmiyyət nümayəndələrindən uzaqlaşaraq şəxsin hərəkətlərinin səbəblərinə yönəlik suallar yaradır.

“Diş ağrısı” hekayəsinin Hacı Rüstəmi gözüaçıq adamdır. Harda xeyir görsə, orda çalışır. “Baxdı ki, baqqallıqdan seyidlik xeyirlidir, nə səriştə, şecərə istəyən var, nə bir sorğu-sual edən. Atası öləndən sonra dükanı bağlayıb başına bir yaşıl əmmamə sarıyıb başladı seyid sifəti ilə gəzməyə. Həqiqətdə pul başladı başından yağmağa.” İnsanın xislətində onu deformasiyaya uğradan hər hansı bir “xəstə” cəhət olanda onu diş ağrısına bənzədirlər. Bəzən üst qatda nəzərə çarpdığı kimi, bu hekayədə Hacı Rüstəmin xəsis olduğu üçün sağlam dişlərini də verəcəyi pula daxil edərək çəkdirdiyi deyilir. Adətən, ədəbiyyatşünaslığımızda ədibin bu finalla Hacı Rüstəmi ifşaedici gülüşə məruz qoyduğu, hekayəni qüvvətli satirik ahənglə yekunlaşdırdığı yazılır: “Hacı Rüstəmin satirik tip kimi ən qüvvətli ifşa momenti məhz buradır. Hekayə boyu onun haqqında yazıçı tərəfindən söylənilmiş bütün təfərrüatlar da məhz bu yerdə ən qüvvətli təsdiqini tapır. Təbiidir ki, məhz bu yerdə Hacı Rüstəm ağır komik vəziyyətə düşmüş olur. Hekayədəki tənqidi gülüşün ən kəsərli və amasız yeri də həmin finaldır. Hekayənin əvvəlindən təmkinli və sakit tonda inkişaf edən və tədricən güclənən satirik gülüş Hacının axırıncı sözlərində son həddinə çatır, ittihamçı bir qəhqəhəyə çevrilir!” (T.Mütəllibov)

Hacı Rüstəmin gülməli görünən hərəkətinin (sağlam dişlərini çıxartdırmaq) səbəbi hekayənin əvvəlindəki tanıtımda əksini tapır: “Təzəşəhərdə üç böyük evi, iki meyvə bağı və bir topdağıtmaz dükanı var. Bununla belə, heç bir işdə danışıb kəsişməsə, əlini cibinə salmaz.” “. Taks-maks bilməzdi. Bazara gündə yüz taks qoysunlar, danışıb kəsişməsə idi, yarım girvənkə soğan da almazdı.” Taks sındırmaq onunçun bir xarakter məsələsidir – bu, onu Hacı Rüstəm edən məqamdır. Dişinin ağrısına dözə bilmədiyi üçün həkim xanıma elə bu dəqiqə çəkdirməyə məcburdur. Lakin xanım sərt danışır və deyir ki, qiymət on şahıdır, xoşuna gəlmirsə, gedə bilər. Hacı Rüstəm məcburən ona dişini çəkdirsə də, sonda öz bildiyini etmək, nəticənin özü istədiyi kimi olması vacibdir. Və o, sağlam dişlərini xəsislikdən deyil (burada heç məntiq də yoxdur), öz sözünün keçərli olması üçün çəkdirir. Odur ki, əksərən tədqiqatçıların qeyd etdiyi kimi, Hacı Rüstəm burada gülünc vəziyyətdə qalmır, pis və ya yaxşı olduğunu yalnız sonradan müzakirə obyektinə çevrilə biləcək xarakterini nümayiş etdirir. Finaldakı hadisənin çözümü diş həkiminin ona dediyi bircə cümlədə (“Bura sənin dükanın deyil, çənə bazarına çıxasan.”) və Hacı Rüstəmin 3 dişini çəkdirəndən sonra Usta Həsənə dediyi sözlərdədir: “Gördün, analar necə oğul doğub! Bax əsl ticarət buna deyərlər. Dişimi bir abbasıya çəkməyə razı olmadı, mən dişin birisini ona on yeddi qəpiyə çəkdirdim. Bundan sonra qiyamətədək Hacı Rüstəm onun yadından çıxmaz.” Bəlkə də bu sonluq həqiqətən, dəyərli tədqiqatçı T.Mütəllimovun qeyd etdiyi kimi “tutarlı ifşa məqamıdır”, lakin Hacı Rüstəmin xəsisliyinin yox, mərəz olsa belə, xarakterinə sadiqliyinin ifşasıdır. Fikrimcə, Ə.Haqverdiyev elə müəlliflərdəndir ki, onun hekayələrinə şablon və qəliblərlə münasibət doğru deyil, az qala hər bir obrazı fərdi yanaşma tələb edir. Odur ki, Hacı Rüstəmin finaldakı hərəkətini nəinki “təmsil etdiyi ictimai təbəqənin ifşası” ilə bağlayaraq gülmək, əksinə, milli-müsəlman cəmiyyətinin tipik xarakteri olaraq “yazıq müsəlman” deyə halına acımaq gərəkdir.

Ə.Haqverdiyev hekayələrində yeri gəldikcə haşiyələrə çıxır, bu, mətləbdən yayınırmış kimi görünsə də, əslində, əsas mövzunu daha da dolğunlaşdırmaq, bir növ, tamamlamaq məqsədi daşıyır. “Diş ağrısı” hekayəsində yalnız heç vaxt fürsəti fövtə verməmiş tacir Hacı Rüstəmdən bəhs edilmir, haşiyəyə çıxılıb pul qazanmaqda mahir olan, bütün yolları sınamaqdan çəkinməyən bir başqa “maraldan” da söhbət açılır: “Bəli, bir nəfər maraldan nağıl edirdilər ki, o da fürsəti fövt etməzdi. İranda çox bikar gəzəndən sonra baxır görür ki, siğəxanalar sahiblərinə çoxlu mənfəət verirlər. Ancaq onu dayandıran bir məsələ idi. Baxırdı hər siğəxanada bir nəfər müəllim, axund əyləşib, gələnlərə siğə oxuyur. Maral molla da deyildi. Sonra görür ki, burada mollalıq artıq gərək deyil. Tək bunu bilmək kifayətdir: “Müttətuhü nəfsi binəfsikə,- qəbiltu”. Vəssalam. Bu sözlər deyiləndən sonra qız olur siğə eləməyə gələnin halalca malı.”

Bu “maral” üçün siğə adi bir ticari işdir. Hətta bunun müqabilində küçələrin yetimlə dolması da vecinə deyil. Bir müddət bu yolla qazanır, lakin bir müddət sonra “işini” dəyişməyə məcbur qalanda “ağ əmmaməni ala-bəzək əmmaməyə döndərib” Qafqaza gələrək neçə il mərsiyəxanlıq edir. Ə.Haqverdiyev din adına əslində dinə heç bir aidiyyəti olmayan, uydurulmuş işlərlə məşğul olmaqla cib doldurmağın mümkünlüyünə diqqət yönləndirməklə insanların dini inanc adıyla soyulduğunu, elə bu yolla da “halal” günahlar, şər əməllər törətdiklərini nəzərə çatdırarkən siğəni pisləmir, uzun-uzadı moizə oxumur, sadəcə bunun nəticəsində küçələrin yetimlərlə dolacağını deyir: “Cəhənnəmə dolsun.Yetimə nə var? Dəyirmanın navından salarsan, donquzluğundan diri çıxar. Yetimin üzü daşdan bərk olar. Burnunun fırtığını yeyib böyüyəcək.”

Göründüyü kimi, el dilində yetim haqqında yayğın olan fikirlər təhkiyəçinin nitqində tamamilə satirik çalar qazanır, çoxluq tərəfindən işlək olan sözlər burada kinayəyə çevrilərək, hekayənin satirik pafosunu artırır.

Əksərən klassik müəlliflərin bu gün üçün aktual olduğunu ürək ağrısı ilə dilə gətiririk. Sənətkarın hər dövr üçün aktuallığı cəmiyyətin inkişafda geri qaldığının göstəricisidir. Bu gün mollalıq edənlərin əksəriyyətinin keçmişinə baxmaq kifayətdir və əksərinin sadəcə asan qazanc məqsədilə bu işə üz tutduğunu görmək mümkündür. Ə.Haqverdiyev uydurmurdu, gördüklərini, qınamalı olduqlarını yazırdı. Hekayədə dünənin mollası, rövzəxanı 1905-ci il inqilabından sonra başlayır “əmmaməni yerə qoyub. zamanaya müvafiq əşar yazmağa”. Bir müddət keçdikdən – İran inqilabı başlandıqdan sonra isə patron-tüfəng ticarəti ilə məşğul olur. “Söz yox ki, burada da filan qədər para qazanır. Axır hökumət bunu tutub sürgün edir. Maral sürgündə də bikar durmur. Bir dənə baqqal dükanı açıb əyləşir.” Uzun sözün kəsəsi, “maral” bir xeyli qazanc təcrübəsindən sonra siğə dəllallığına başlayır. Və müəllif sözün bu yerindən sonra daha təfsilata varmayıb, onun qazancları haqqındakı söhbətini bitirir və qayıdır Hacı Rüstəmin üzərinə. (Yeri gəlmişkən, Hacı Rüstəmin “fəaliyyəti” iqtisadi tənqid üçün əməlli-başlı “xammal”dır, haradan, necə və nə qədər qazanması ilə bağlı ətraflı araşdırma aparmaq olar. Bu məsələyə növbəti yazılardan birində qayıdarıq.) “Diş ağrısı” hekayəsinin içərisindəki bu haşiyə ilk baxışda mətləblə bir əlaqəsi olmayan əlavə təfərrüat təsiri bağışlasa da, hekayənin ümumi sosial ideya-məzmunu ilə həmahəngləşir.

“Digər xüsusiyyətlərilə yanaşı, gülüş həm də sosial-ictimai-mədəni proseslərin başa düşülməsi üçün əsas verməkdədir. Gülüş, hər şeydən öncə, insanın öz mövcud halından kənarlaşması, özgələşməsi, hər hansı fikir məntiqi daxilində dağılması, özündən çıxması, hər hansı obrazlı aləmin, vahid həqiqətin təsdiqi deməkdir.” (N.Tağısoy) “Mirzə Səfər” portret-hekayəsi bu gün üçün də aktual olan “milli şair”lik bəlamızın təsvirini dəqiq verir. Yeri gəlmişkən, qeyd edək ki, Ə.Haqverdiyevin hekayələrinin təxminən üçdə biri portret hekayədir. Bu sırada onun “Mirzə Səfər”, “Şeyx Şəban”, “Koroğlu”, “Şikayət”, “Mütrüb dəftəri”, “Yaşılbaş sona”, “Diş ağrısı”, “Qiraət” və s. hekayələrinin adını çəkmək mümkündür. Bu və digər hekayələrdə süjet protoqonistin portretinə tabe tutularaq, xarakterin açılmasına xidmət edir və mətnin aparıcı qayəsi bu müstəvidə meydana çıxır. Bu hekayələrdə əsas qəhrəmanın tərcümeyi-halının geniş və ətraflı təsvir olunması, zahiri və mənəvi tərəflərinin sözlə “rəsminin çəkilməsi” hadisələrin gedişatında aparıcı əhəmiyyətə malik olur. Məsələn, “Şeyx Şəban” hekayəsi başlayan kimi müəllif oxucuya xitab edir: “Şeyx Şəbanı siz tanıyırsınızmı?

-Heyf, sədd heyf. Mən haman o Şeyx Şəbanı deyirəm ki, yolun qırağındakı məhəllə məscidinin qabağında əyləşib pinəçilik edirdi.

Yağış yağanda sel gətirən köhnə başmaqları, çustları, çəkmələri, çarıqları yığıb, qalıba vurub, yamayıb ucuz qiymətlə: cütünü bir abbasıdan, altı şahıdan satardı. Fəqir-füqəranın ayaqqabıları hamısı ancaq Şeyx Şəban əməli olardı.

Deyəsən, yavaş-yavaş yadınıza düşür. ” Bu minvalla əvvəlcə onun insani keyfiyyətləri üzə çıxır, ardınca isə başına gələn əhvalatlar nəql olunur. Bütün əhvalat boyunca öz prinsiplərinə, xarakterinə sadiq qalan Şeyx Şəbanın başına gələnlərdə onun insani təbiəti aparıcıdır.

Mirzə Səfərin qafiyə tapa bilmədiyi o bircə misra əslində gerçəkliyin acı ifadəsi idi ki, ona heç qafiyə tapmağa da gərək yox idi. Sadəcə, Mirzə bunu başa düşmürdü, anlamırdı ki, şairlik yalnız şeirə sevgidən yaranmır. Şairliyin zahiri əlamətlərinə bənd olub (“Mirzə Səfər eşitmişdi ki, şeir yazmaq üçün iki vasitə lazımdır: xəlvət otaq və bir şüşə şərab. Şərab içdikdən sonra təb açılıb, şeir öz-özünə su kimi axacaqdır.”), onu az qala, sehrlə səhv salıb (“Qafiyə tapmaqda çətinliyə uğradıqda iki dəfə qeyzlə təpiyini yerə çırparsan, o saat qafiyə öz-özünə tapılar”) möcüzə baş verəcəyini gözləyir.

Şairliyi bir az da keflə, əyyaşlıqla qarışıq salan, laübalı, dərdli, dağınıq bir obraz kimi qavramaq elə o dövrdən bəri milli düşüncəmizdə özünə yer edib. Ağılla dərk etməsə də, fəhmlə “darvazamızı fələk vurubdur” gerçəyi məhz Mirzə Səfərin qələmindən çıxması və ardını heç cür gətirə bilməməsi taleyin ironiyasıdır. Əvəzində, atası misranı oxuyan kimi, onu rahatca tamamlayır:

“Darvazamızı fələk vurubdur! \ Səntək bişüuru mənə veribdi.”

Hekayənin 2-ci hissəsində Mirzə Səfərin baş tutmayan şairlik sevdasının onu mirzəlik etməyə yönləndirdiyini görürük. Mirzə özünə tənqidi yanaşa bilən adamdır; belə olmasa idi, gəncliyində başına gələnləri, şeir yaza bilməməsini, qonşu qızının onu bəyənməyib başqasına ərə getməsini, sonra kiminsə bu xüsusda ona şeir yazıb göndərməsini özü danışmazdı. Elə bu xüsusiyyətlərinə görə də illərlə dilinin əzbəri olsa da, qafiyə tapa bilmədiyi misrası onun özünə, cəmiyyətimizə, bir əsrdən artıqdır ki, ortada öyünəcək bir xüsus olmayanda belə, şairlik, alimlik, dahilik iddialarımıza ironiyasıdır.

“Marallarım” silsiləsindən sonrakı əksər hekayələrində müəllif, əslində, marallarından çox da seçilməyən qəhrəmanlarına “qəzəb oxlarını” yönləndirmir, satirik ifşaya məruz qoymur, hekayələrin bədii həlli daha çox komizmə köklənir və üstəlik, bu gülüş bəzən mətnin yarısında qeyb olur, sıxışdırılıb çıxarılır, ona mətndə yer qalmır.

Hekayənin ikinci hissəsində müəllif Mirzə Səfəri oxucusuna ilk baxışda bir-birilə əlaqəsi olmayan ayrı-ayrı epizodlarla tanıdır: Həsən ağanın qohumu ilə baş tutan dialoq, kəndlilərdən biri ilə qısa söhbəti, naçalnikə verdiyi kəsə cavab və s. Digər dövlət qulluqçularından fərqli olaraq, o, rüşvətxor, cibini güdən, şəxsi maraqları naminə əyilə, sına bilən adam deyil. “Rüşvət almaq adamı qorxaq və gözükölgəli edər, rüşvət aldığın adamların hansını görsən, gərək ikiqat baş əyəsən. Nə lazım? Qulluğumda təmiz olaram, maaşıma qənaət edərəm, bir kəsə ehtiyacım olmaz, həmişə də başıuca gəzərəm, iyirmi beş manat məvacibim var, ayda bir on manat da evə gəlib ərizə yazdıranlardan qazanıram, bu da mənim başımdan girib, ayağımdan çıxar.” Baxmayaraq ki, Mirzə Səfər qazancına qanedir, bu aylıq 35 manat onun başından girsə də, ayağından çıxmağa bəs etmir. Çünki iki oğlu edadiyyə məktəbində təhsil alır və Mirzənin məişətinin ağır olduğunu nəzərə alaraq, cəmiyyəti-xeyriyyə onun uşaqlarını məktəb pulundan azad edir. Demək, məsələ, onun ailəsinə kifayət edəcək qədər qazanmasında deyil, kifayət etməsə belə, gözütoxluğundadır.

“Mirzə Səfər” portret-hekayə kimi yazılsa da, bütünlüklə cəmiyyəti ağalı-nökərli, varlı-kasıblı, təhsilli-təhsilsiz qatları ilə əhatə edib. Onun həyatı doğuluşundan olmasa da, ilk istəklərindən, doğru və yanlışlarından başlayaraq hekayədə ifadəsini tapır. Xüsusən çağdaş ədəbiyyatda mətnlərdən sanki ümid işığının harasa yox olduğunu seyr etmək üzücüdür. “Mirzə Səfər” məhz işıqlı mətndir, ümidin hekayəsidir. Bütün çətinliklərə rəğmən, halal zəhmətlə mənən böyük qalmağın, cılızlaşmadan, əyilmədən də arzulara yetməyin mümkünlüyünü rəsm edən əsər, insanın bütün şərtlərdə insan qala bilməsinin hekayəsidir. Hekayə komizmin təzahürü ilə başlayır və tədricən psixoloji meyil üstünlük təşkil edir. Bu hekayədə sosial münasibətlərin kəskinləşdiyi və passiv də olsa, etirazçılıq, ifşa ruhu duyulsa da, əsər kəskin satirik pafosdan uzaqdır.

“Qiraət” hekayəsindəki Məşədi Qulam feodal mühitin təzələndiyi bir zamanın obrazıdır. Ümumiyyətlə, milli burjuaziyanın imkanlıları üçün əcnəbi xanımlarla istər nikahdankənar münasibət, istərsə də ciddi ailə münasibətləri, bir növ, prestij sayılırdı. Ə.Haqverdiyevin nəsrində bədii detal əhəmiyyətli “xırdalıq”dır və hekayə üçün xarakterik olan “nəbzinin ritmi”ni yaratmağa kömək edir. Düzgün tapılmış və yerində işlədilən detal müəllifə əlavə təfərrüatlardan qaçmaq imkanı verir: “Qarpızın saplağı tərəfini dairə kəsib, sonra dördə bölüb yerə atdı. Qabıq parçalarının ikisi qara tərəfinə düşəndə məşədi sevindiyindən qarpızı və bıçağı yerə qoyub, iki şəhadət barmağını bir-birinə ilişdirib “oxay, yəqin barışacaq” deyib bərk şaqqıldatdı”. Məşədinin bu sevinc jesti oxucuda maraq oyadır, gələcək hadisələrə hazırlayır, barışmalı olduğu zatın kimliyi sual doğurur.

Təhkiyəçinin “açmadığı” sirdən bəlli olur ki, “Məşədi Qulamın arvadından başqa bir Nataşa adlı aşnası da var” və Nataşa Məşədini qovub: “Səbəbi də bu olub ki, Nataşa Məşədidən brilyant üzük xahiş edb, Məşədi də ona yaqut üzük alıb”.

Yazılı ədəbiyyatda da, şifahi söhbətlərdə də məşədilərin (oxu: müsəlman kişilərin) rus qadınlarına (oxu: slavyan qadınları) meyillənməsinin səbəbi elə hekayədə olduğu kimi belə əsaslandırılır: Məşədi Qulamın dilindən: “Allah kəssin müsəlmanın evini-eşiyini, diriliyini-səliqəsini! Gözəl xörəkləri ortalığa bir sifətdə çıxarırlar ki, adamın ürəyi ağzına gəlir. Qab çirkli, süfrə bir halətdə ki, itin üstünə atsan qudurub qaçar. Qaşıqlar sınıq, iki ildən yuyulmamış əl dəsmalı. Tfu! Gedirsən Nataşanın evinə, süfrə qardan ağ, çəngəl-bıçağın şəfəqindən göz qamaşır. Nataşa özü paltarının ən lətifini geyib, gəlir əyləşir üstülun başında: əl patiska ağı, sifət Ay parçası, tüklərin qoxusundan adam bihuş olur”.

Ə.Haqerdiyev bu ikisinə münasibəti sadəcə təsvir etməklə şərqli kişinin qadına münasibətdəki riyakarlığını üzə çıxarır. Bədii mətn yalnız estetik hadisə olaraq qalmır, cəmiyyətin ağrılarını nişan verir və sətir aralığında bu ağrıların səbəblərini də göstərir. Məşədilər nataşalara göstərdiyi diqqət və ilginin bir faizini öz qadınlarına göstərsələr, kömək edib ev qayğılarını azaltsalar, bütün yükü “evin dayağı, sütunu” deyə öydükləri qadının üzərinə qoymasalar, sərbəstlik versələr, qorxu altında saxlamasalar, mental ənənələrin buxovunu boşaldıb insan kimi düşünmək, fikir yürütmək azadlığı imkanları yaratsalar, Azərbaycan qadını da uğrunda böyük məbləğlər sərf ediləcək qədər gözəl, cazibədar, baxımlı, arzuolunan olar. Bu qadınların rəftarı onlar üçün yaradılan boğucu şəraitə adekvatdır. Bütün gün iş-güc və ailə qayğılarının əldən saldığı qadın fədakarlıq mücəssəməsidir. Onun özünə ayırmağa vaxtı yoxdur. Vaxtı olsa belə, dünyagörüşünün azlığından çox şeydən bixəbərdir.

“Mənim əziz məşaduşqam, o gün mən səni incitmişəm. Hərçənd, taqsır sənin özündədir. Amma yenə peşiman olub, səninlə barışmaq istəyirəm. Bu gecəni səni gözləyəcəyəm. Əlbəttə, gələrsən və əgər tapşırdığım üzüyü də gətirsən, sənin qırxıq başından üç dəfə öpüş alacağam”. Bu məktub Məşədi Qulamı elə sevindirir ki, “Məşədi qalxıb dükanın ortasında ətrafdan baxan olmasaydı, bir “Uzundərə” oynayırdı.” Onun üçün saf hisslərin olmaması, Nataşanın “Maşaduşkaya” sadəcə bir pul kisəsi kimi baxmasının heç bir əhəmiyyəti yoxdur. Əslində, bu və “Ata və oğul” hekayəsində izlədiyimiz kimi, slavyan qadını sevgi və sədaqət simvolu kimi təsvir olunmur. Yalnız pul, hədiyyələr müqabilində Azərbaycan kişisi ilə (yaşlı və ya cavan, fərqi yoxdu) münasibətə razılıq verən qadın “təhlükə” hiss edən kimi “gəmini tərk edir”, “sevgilisini” öz dərdləri, pulsuzluq və qayğıları ilə baş-başa qoyur. Demək, burada incə bir məqam var: problem evdəki qadının necəliyindən daha çox, onu nə cür dəyərləndirən kişinin beynində, düşüncəsindədir. Ə.Haqverdiyev qadına münasibətdəki bu ikili yanaşmanı sosial bəla kimi dəyərləndirir və satirik boyalarla təsvirini verirdi.

Ə.Haqverdiyevin qəhrəmanı məharətlə tezcə yalan uydurub sadəlövh xanımını aldadır. Adını saflıq, ya səfehlik, sadəlik və sadəlövhlük – nə qoyarsaq, qoyaq, nəticə dəyişmir və burada Məşədi Qulamın düşdüyü gülünc vəziyyət nə qədər gülməlidirsə, həyat yoldaşının durumu bir o qədər acınacaqlıdır. Aldadan kişi kimi Məşədi Qulama gülürük – burada incə yumor da var, satirik çalarlar da. Həm də bu qadının və onun timsalında haqqı tapdanan bütün qadınların gününə üzülürük.

Nataşalar üçün əxlaq meyarı yoxdur, onlar “hisslərini” pula, pulla alına bilən qiymətli əşyalara dəyişirlər. Lakin məşədi qulamlar da bu baxımdan onlardan fərqli deyillər: onların əxlaq kodeksində kişinin aldatması normal haldır. Milli-müsəlman düşüncəsinə görə, həyat yoldaşı ac deyilsə, susuz deyilsə, xüsusi böyük ehtiyacları yoxdursa (hətta varsa belə) onu aldatmaq kişi üçün qəbahət sayılmır. Bu əyləncələr müsəlman kişisi üçün həm də özünü, sərbəstliyini və maddi imkanlarını təsdiqləmək vasitəsidir.

Bu hekayədə yenə epizodik obraz olan Məşədi Qulamın övrəti sadəlövhlüklə yanaşı, həm də qayğıkeşdir. Qarşılaşdırıldığı Nataşa isə hiyləgər və tamahkar. Müəllif onları qarşı-qarşıya gətirmir, situasiyanın özü elə qurulub ki, biz onları Şərq və Qərb qadını, müsəlman və qeyri-müsəlman qadın kontekstlərində də müqayisəyə gətirə bilərik. Müəllifi narahat edən əxlaqi problemlər xarakterlərin toqquşmasında meydana çıxır, ona görə biz ilk baxışda güldüyümüzə, diqqət kəsildikdən sonra “ağlayırıq” – gerçəklər bizi kədərləndirir, “niyə belədir?” deyə sual qarşısında qoyur və problemin kökünü aramağa yönləndirir.

Ə.Haqverdiyevin hekayələrində yalnız bircə yerdə “qadın azadlığı” ifadəsi keçir, o da satirik ahəngdə: “Dəccalabad” hekayəsində şeyxlərdən biri qadın qılığına girib teştlərə atılan pulları götürüb cibinə qoyurmuş. Bu əhvaldan xəbərdar olanda: “İndi Dəccalabad şeyxləri hamısı qadın azadlığı tərəfdarı olublar. Deyirlər: “Əgər arvadlar üzüaçıq gəzsələr, şeyxlər arvad libası geyib pullarımızı oğurlaya bilməzlər.” Burada qadın üçün “nəzərdə tutulan azadlıq” da kişilərin xeyri üçündür.

Ə.Haqverdiyevin bədii nəsrinin xarakterik cəhətləri onun ideya-yaradıcılıq istiqamətinin əsas prinsiplərini müəyyənləşdirir. Hekayələrindəki əhvalat üzərində qurulan süjet tədricən obrazın iç dünyasına nüfuzetmə ilə əvəzlənir. Beləliklə, müəllif müasirlərinin mahiyyətini əks etdirməklə bütövlükdə həmin zamanın ictimai ovqatını, sosial əhəmiyyətli, dolayısı ilə həm də siyasi proseslərin mahiyyətini ifadə edir.

Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev`in həyat və yaradıcıllığı

Naşir, damaturq, ədəbiyyatşünas, dirijor, əməkdar incəsənət xadimi Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev 1870-ci mayın 17-də Qarabağ mahalının Şuşa şəhəri yaxınlığındakı Ağbulaq kəndində doğulub. İbtidai təhsili 1880-ci ildə Şuşada Yusif bəyin müvəqqəti yay məktəbində, sonra Şuşa realnı məktəbində almışdır (1881-1890). Əbdürəhim bəy Haqverdiyev ədəbi fəaliyyətə Şuşa real məktəbində oxudugu zaman başlamış, M.F. Axundzadənin təsiri ilə “Hacı Daşdəmir” adlı kiçik bir pyes yazmışdı. Peterburqda təhsil alarkən onun bədii yaradıcılığa meyl və həvəsi daha da çoxalır və burada “Yeyərsən qaz ətini, görərsən ləzzətini” (1892) dramını və “Dağılan tifaq” (1896) faciəsini yazır. Ali təhsil alıb Şuşaya qayıdan Haqverdiyev burada tamaşalar təşkil edir, bir müddət sonra (1902-1903) Bakıda Şərq konsertləri verir və “Ata və oğul”, “Ayın şahidliyi” kimi ilk hekayələrini dərc etdirir. 1905-ci il inqilabdan sonra Rusiya Dövlət Dumasına Gəncə quberniyasından nümayəndə seçilmiş Əbdürrəhim bəy Peterburqa yollanır. Duma dağılandan sonra bir müddət orada yaşayır və yazacağı “Ağa Məhəmməd şah Qacar” faciəsinə materiallar toplayır.

“Leyli və Məcnun” operası 1908-ci il yanvarın 12-də tamaşaya qoyulduğu zaman ilk Azərbaycan dirijoru kimi xor və orkestri idarə edir, “Nicat” cəmiyyətində və Kür-Xəzər gəmiçiliyi idarəsində işlədiyi dövrdə Zaqafqaziyanı, Dağıstanı, Orta Asiyanı və Volqaboyunu səyahət etmiş, “Ceyranəli”, “Xortdan”. “həkimi-nuni-səqir”. “Laqlaqı”. “Mozalan”, “Süpürkəsaqqal” və s.imzalarla “Molla Nəsrəddin” jurnalında hekayə və felyeton çap etdirir. 1919-cu ildə Müsavat hökuməti onu Dağıstana Azərbaycan Demokratik Respublikasının nümayəndəsi göndərir, 1920-ci ilin iyununda isə o, Bakıda yenicə yaranan Şura Teatrının komissarı seçilir. 1921-1931-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Universitetində ədəbiyyatdan mühazirələr oxuyur, 1924-cü ildə Rusiya Elmlər Akademiyasının ölkəşünaslıq bürosuna müxbir üzvi seçilir.
1933-cü il dekabrın 11-də Bakıda vəfat etmiş Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin məzarı Fəxri xiyabandadır.

Maraqlı Baxılıb: 2861 Tarix: 30 oktyabr 2013
f Paylaş

Digər yazılar

Üzüklər və barmaqlar

Üzüklər və barmaqlar. Qədim zamanlarda üzükləri yalnız bəzək əşyası kimi qiymətləndirmirdilər, hətta onları magik qüvvəyə malik olan atribut və talisman kimi daşıyırdılar. Məhz bu səbəbə görə də insanlar nikahlarını ela

Bürclərə görə saç rəngləri

Saç qadınlar üçün imtina edilməz bir ünsür və çox əhəmiyyətlidir. Saç modellərinə diqqət etdikləri kimi saç rənglərini də tez-tez dəyişdirirlər. Qoç bürcü saç rəngi:. Qoç qadını lider tiplidir və diqqət çəkməyi çox sevər

Kim hansı ayda doğulub? Aylara görə XARAKTERİNİZ

Yanvar. Hirsli və ciddi biridir. Öyrənməyi və öyrətməyi sevir. Ağıllı və planlı iş görür. Duyarlı və dərin hissləri olan biridir. Romantikdir, uşaqları sevir, tez qısqanandır. Fevral. Dəyişkəndir. Özünə güvəni yoxdur. Düzgündür

Həftənin neçənci günü doğulmusunuz? SİZİN HAQQINIZDA.

1. Bazar ertəsi doğulan. Qadın. Zərif, həssas, duyumlu, arzu-həvəsi olan xanımlardandır. Uyğunlaşmağı, güzəştə getməyi bacarır. O, tək yaşayanda əziyyət çəkir. Hisslərinin hərarətini bölüşməyə adam axtarır. Əsl qadın həyat

Hakışta

Xınayaxdı məclisləri üçün hakıştalar . Ağ dəvə düzdə qaldı hakışta,. Yükü Təbrizdə qaldı hakışta. Oğlanı dərd apardı hakışta,. Dərmanı qızda qaldı hakışta. Gülü atdım dənizə hakışta,. Batdı çıxmadı üzə hakışta. Nolar bizi

Südlü paltarlar

Rəssam Jaroslav Vizorkevich süd don modelləri rəsmləri