Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi inkişafı ümummilli lider Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır – Fəlsəfə doktoru

Azərbaycan dilinin imkanlarından ustalıqla istifadə edən Heydər Əliyevin nitqi öz cazibədar¬lığına, aydınlığına, dolğunluğuna, məntiqiliyinə, bir sözlə, özü¬nün ecazkar təsir qüvvəsinə görə xüsusi səciyyə daşıyır. Bu nitq sadalanan bütün keyfiyyətləri ilə ideal nitq mərhələsinə ucalır. Ona görə də Heydər Əliyevin nitqi onu dinləyən hər kəs üçün anlaşıqlıdır. Heydər Əliyevin bütün keçdiyi həyat yolu və fəaliyyəti hamı üçün əvəzsiz örnək olduğu kimi, onun nitqi də nümunə etalonudur.
Ümummilli liderin dünyagörüşü və həyat təcrübəsi zəngin olduğu üçün nitqin¬dəki fikir, düşüncə diapazonu da həddindən artıq genişdir. O, sənətkar məclisində sənət dili ilə, alimlər məclisində elm dili ilə, siyasətçilər məclisində siyasət dili ilə, xalq qarşısında xalqın anlayacağı kütləvi bir dildə danışır. Bir sözlə, Heydər Əliyev natiqlik sənətinin bütün növlərindən böyük ustalıqla istifadə edir.

DİL SİYASƏTİ

Dilə dövlət qayğısı olduqda onun ifadə imkanları artdığı üçün nüfuzu da qat-qat artır. Odur ki, dövlətçiliklə müşayiət olunan dildən başqa dillərə sözlər daha çox keçməyə başlayır. Dil siyasəti düzgün qurulmadıqda isə dilin nüfuzu azalır, sözyaratma qabiliyyəti zəifləyir, təsir və təzyiqlərə daha çox məruz qalır. Yeni anlayışların ifadəsində daxili imkanların rolu azaldığı üçün məcburi şəkildə nüfuzlu dillərdən hazır ifadə vasitələri almalı olur. Belə olduqda isə dildə kənar elementlər çoxalır, onun ümumişlək səviyyəsi aşağı düşür. Dövlət qayğısı olmadıqda dil geniş informasiya imkanlarını itirməklə adi məişət dili səviyyəsində qalır. Bu isə onun tədricən cəmiyyətdəki mövqeyinin itirilməsinə, dil normalarının pozulmasına səbəb olur.
Dil normaları iki istiqamət üzrə yaranır və sabitləşir. Birincisi, dildə uzun zamanlar ərzində nitq təcrübəsi əsasında qazanılmış vərdişlərin sabitləşməsi hesabına yaranan, ikincisi isə icbari yolla həyata keçirilən və xüsusilə, yazı qaydalarına tətbiq edilən normalardan ibarətdir.

İcbari normalar yazılı dildən sonrakı mərhələni əhatə edir. İcbari normalar yazılı dilə tətbiq olunur. İcbari normaların tətbiq olunması uzus vasitəsi ilə qazanılmış vərdişlərin sabitliyini təmin edir. Normaların sabitliyi informasiyaların uzun ömürlü olmasının zəruri şərtidir. Norma sabitliyi şifahi dil ilə yazılı dil arasında yaxınlıq yaradır. Şifahi dil ilə yazılı dil arasındakı yaxınlıq dilin daha geniş tətbiqi üçün vacib mərhələlərdən biridir. Yazılı dil ilə şifahi dil arasındakı yaxınlıq nitqin düzgün qurulmasını, ardıcıllığını, məntiqiliyini, aydınlığını təmin edir. Bütövlükdə nitqin inkişafı təfəkkürün çevik olmasını şərtləndirir. Başqa sözlə, sabit dil normalılığı şifahi dil ilə yazılı dili yaxınlaşdırır, təfəkkürdə çeviklik və məntiqilik yaradır, dilin istifadə imkanlarını genişləndirir. Bununla belə, şifahi nitq çevik olduğu üçün onda dəyişikliklər daha intensiv şəkil alır. Həmin dəyişmələr uzus vasitəsi ilə yenidən normaya çevrilir. Yenidən normalaşma isə öz növbəsində icbari normalara təsir edir və onda yeni tənzimləmə aparılmasını zəruriləşdirir. Dildə normaların sabitliyi isə informasiyaların uzunmüddətli olmasına təsir göstərdiyi üçün bu normaların sabitliyinin mümkün qədər qorunmasını təmin etmək xüsusi əhəmiyyətə malik olan məsələlərdən biridir.

Dövlət dili anlayışı geniş bir anlayışdır. Sovet dövründə ona görə mərkəzi hökumətdəki rəhbərlər buna reaksiya verə bilmədilər ki, həmin dövrdə elə bir çoxları dövlət dilini ədəbi dil kimi başa düşürdü. Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyev isə bu ifadəni strateji məqsədlə işlədirdi. Həqiqətən, Azərbay¬can müstəqil dövlət olduqdan sonra bu strateji məqsəd həyata keçdi. Azərbaycan dili indi bütün sahələr üzrə inkişaf edərək öz nailiyyətlərini özü dünyaya çıxarmaq əzmindədir. Heydər Əliyev belə bir zamanda ana dilinə qayğı barədə düşünürdü, dilin inkişafı perspektivlərini müəyyən edərək mütəxəssislərin qarşısında konkret vəzifələr qoyurdu. Yazılı və şifahi dil arasında yaxınlığa nail olunması sabitləşmiş normalara malik dilin formalaşmasında mühüm amil olduğuna görə, nitq mədəniyyətinin inkişaf etdirilməsi zəruri bir məsələ kimi qarşıda dururdu. Çünki nitq mədəniyyəti şifahi və yazılı dilin bazasında ümumi normalara malik dilin ən yuxarı fazası hesab olunur. Nitq mədəniyyəti varsa, nitq etiketləri var. Nitq mədəniyyəti varsa, dövlət dilinin formalaşması barəsində pozitiv fikir söyləmək olar. Məhz o zaman Heydər Əliyev dövlət dili barəsində düşünərkən dövlət dilinin formalaşmasında nitq mədəniyyətini onun təməli hesab edirdi.

Heydər Əliyev bu münasibətlə göstərirdi ki, “. mədəniyyət və elmin səviyyəsi yüksəldikcə, həyatın axarı sürətləndikcə, dilin təkmilləşməsinə, inkişaf etməsinə və zənginləşməsinə, onun söz ehtiyatının genişlənməsinə daha çox qayğı göstərmək lazımdır. Bu da respublikamızın bütün ədəbiyyatçılarının, Yazıçılar İttifaqının ən mühüm vəzifələrindən biridir. Azərbaycan ədəbi dilinin saflığına, kütlələrin nitq mədəniyyətinə daim qayğı göstərilməlidir” [3, s.42].

Heydər Əliyev dili xalqın böyük sərvəti adlandırır. Bununla da insanları Leninin göstərdiyi “dil insanlar arasında ünsiyyət vasitəsidir” stereotipindən uzaqlaşdırdı. Heydər Əliyev təliminə görə, dil təkcə insanlar arasında ünsiyyət vasitəsi kimi məhdudlaşa bilməz. Dilin funksiyası məsafədən-məsafəyə və zamandan-zamana informasiya verməkdən ibarətdir. Dil insanların yaratdıqlarını təsəvvürlərə köçürür, təfəkkürlərə həkk edir, milli və mənəvi sərvətə çevrilir. Heydər Əliyevin dilə verdiyi tərifdə həm tarixilik, həm müasirlik, həm diaxroniya, həm sinxroniya, həm varislik və həm də ənənə vardır. Dil haqqında Heydər Əliyev təlimi onun ən düzgün və ən doğru tərifidir. Heydər Əliyev dili xalqın böyük sərvəti adlandırmaqla göstərir ki, “ədəbi dilin tərəqqisi olmadan mənəvi mədəniyyətin tərəqqisi mümkün deyildir”[3, s.42].
Heydər Əliyevin ana dilinin tətbiqi və inkişaf etdirilməsi barədəki fikirləri, kəlamları bu gün bizim təsəvvürümüzdə aforizm kimi canlanır. Heydər Əliyev dilin mənəvi, tərbiyəvi, ideoloji xarakter daşıdığını aşağıdakı kimi müdrik kəlam¬larda ifadə etmişdir: “Hər bir xalqın milliliyini, mənəvi dəyərlərini yaşadan, inkişaf etdirən onun dilidir”, “Hər bir xalq öz dili ilə yaranır. Ancaq xalqın dilini yaşatmaq, inkişaf etdirmək və dünya mədəniyyəti səviyyəsinə qaldırmaq xalqın qabaqcıl adamlarının, elm, bilik xadimlərinin fəaliyyəti nəticəsində mümkün olur” [1, s.303].
Heydər Əliyev həmişə, hər zaman ana dilimiz olan müqəddəs Azərbaycan dilinə böyük hörmətlə yanaşmış və ona biganə yanaşmağın, etinasız qalmağın, xüsusən də, onun adının kimsə tərəfindən dəyişdirilməsinin qətiyyən yolverilməz olduğunu göstərmişdir.

Azərbaycan dilinin imkanlarından ustalıqla istifadə edən Heydər Əliyevin nitqi öz cazibədar¬lığına, aydınlığına, dolğunluğuna, məntiqiliyinə, bir sözlə, özü¬nün ecazkar təsir qüvvəsinə görə xüsusi səciyyə daşıyır. Bu nitq sadalanan bütün keyfiyyətləri ilə ideal nitq mərhələsinə ucalır. Ona görə də Heydər Əliyevin nitqi onu dinləyən hər kəs üçün anlaşıqlıdır. Heydər Əliyevin bütün keçdiyi həyat yolu və fəaliyyəti hamı üçün əvəzsiz örnək olduğu kimi, onun nitqi də nümunə etalonudur.
Ümummilli liderin dünyagörüşü və həyat təcrübəsi zəngin olduğu üçün nitqin¬dəki fikir, düşüncə diapazonu da həddindən artıq genişdir. O, sənətkar məclisində sənət dili ilə, alimlər məclisində elm dili ilə, siyasətçilər məclisində siyasət dili ilə, xalq qarşısında xalqın anlayacağı kütləvi bir dildə danışır. Bir sözlə, Heydər Əliyev natiqlik sənətinin bütün növlərindən böyük ustalıqla istifadə edir.

Heydər Əliyevin nitqində təsiredicilik, məntiqilik, ardıcıllıq, aydınlıq və s. kimi keyfiyyətlər özünü göstərir. Diqqətəlayiq cəhət odur ki, həmin əlamətlərin ifa¬dəsində müvafiq dil vasitələri tamamilə məqsədəuyğun şəkildə seçilir və işlədi¬lir. Nitq mədəniyyəti və natiqlik sənətinin daxili gücünü bilmək üçün bu əlamət¬lərin müəyyən edilməsi çox mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Nitqin təsirediciliyi dedikdə, onun dinləyən üçün nüfuzedici olması və dinlə¬yə¬nin bütün varlığı ilə ona diqqət kəsilməsi nəzərdə tutulur. Bu cür nitq, sanki dinləyicinin qəlbinə, beyninə damla-damla hopur və onun mənimsənilməsinin təmin olunmasında başlıca amil rolunu oynayır. Belə nitqin quruluşu da sadə olur. Lakin təkcə sadəliklə kifayətlənməyib, eyni zamanda dolğun və düşündürücü xa¬rak¬ter də daşıyır. Bu nitqdə, həmçinin xüsusiləşdirici ifadələrdən istifadə olunmaq¬la, konkret şəxs anlayışını canlandıran şəkilçi vasitələrindən də məqsədəuyğun şəkildə istifadə olunur.
Təsiredici nitqdə, həmçinin, şərh olunan məsələlərə aid sözlər xüsusi şəkildə nəzərə çarpdırılır. Nitq prosesində daim diqqət bu qəbildən olan sözlərə yönəldilir. Məhz bu keyfiyyətlərinə görə, Heydər Əliyevin nitqində təsiredicilik ən mühüm amillərdən biri kimi özünü göstərir:
“İndi iqtisadi vəziyyət, yaşayışımız, bir sözlə, həyat nə qədər çətin olsa da, biz Məhəmməd Füzulinin yubileyini yüksək səviyyədə keçirməliyik. Ümumiyyətlə, Azərbaycanda yubileylər keçirmək sahəsində təcrübəmiz çoxdur. Xalqımız, ictimaiyyət də həmişə bunları ruh yüksəkliyi ilə qarşılamış və bu tədbirlərdə iştirak etmişdir. Belə tədbirlər respublikamızın ictimai-mədəni və mənəvi həyatını zənginləşdirmiş, görkəmli adamlarımızı xalqımıza daha yaxından tanıtmışdır.

Ona görə də həyatımızın bu keçid dövründə, ağır dövründə, mənəviyyatımızın, mədəniyyətimizin müəyyən dərəcədə sıxıntı keçirdiyi dövrdə belə bir yubileyin təşkili həyatımızı, bəlkə də, zənginləşdirəcəkdir. Bizdə də belədir və dünya təcrü¬bə¬si göstərir ki, yubileyin keçirilməsi bir tərəfdən yubilyarın xalq, ölkə, dünya qarşı¬sında xidmətlərini bir daha təbliğ etmək və nümayiş etdirmək, digər tərəfdən müasir nəslin ona bəslədiyi hörmət və ehtiramı bildirmək deməkdir”. (“Azərbaycan” qəzeti, 1994)
Nümunə kimi verilən bu kiçik mətndə nitqin təsiredicilik xarakteri yüksək səviyyədə keçirməliyik, təcrübəmiz çoxdur, ruh yüksəkliyi ilə, təbliğ etmək kimi söz və ifadələrlə canlandırılır və qabarıqlaşdırılır.

Aydınlıq ifadə üsuludur, ifadə olunan fikrin asan qavranılması üçün o, həmişə diqqət mərkəzində durur. Nitq üçün aydınlıq, səlislik və yığcamlıq yüksək qiymət¬ləndirilir. Bunların içərisində aydınlıq ən vacib üslubi keyfiyyət kimi ön sırada durur.
Nitqdə aydınlıq, bir qayda olaraq, onun kütləvilik xarakteri ilə müəyyən edilir. Ümummilli lider Heydər Əliyevin nitqini adi nitqlərdən fərqləndirən ən əsas cəhətlərdən biri də məhz onun kütləvi xarakter daşımasından ibarətdir. Kütləvi xarakterə malik nitq təkcə bir neçə dinləyici və ya auditoriya üçün deyil, kütlə üçündür. Kütlə üçün, xalq üçün nəzərdə tutulan nitqdə isə sözlər, cümlələr, ifadələr elə seçilməlidir ki, onlar anlaşılsın və hamı tərəfindən mənimsənilə bilsin. Heydər Əliyevin nitqində üstün cəhət ondan ibarətdir ki, bu, hansı auditoriya qarşısında söylənilməsindən asılı olmayaraq sadədir, anlaşıqlıdır. Heydər Əliyevin istər sadə və istərsə də mürəkkəb quruluşlu cümlələr şəklində ifadə olunan nitqi məzmunca anlaşıqlıdır və bir o qədər də təsirlidir. Bu cəhət aşağıdakı nümunələrdə qabarıq şəkildə əksini tapıb:
“Müstəqil Azərbaycan dövlətinin əsas ideyası azərbaycançılıqdır. Hər bir azərbaycanlı öz milli mənsubiyyətinə görə qürur hissi keçirməlidir və biz azərbaycançılığı – Azərbaycan dilini, mədəniyyətini, milli, mənəvi dəyərlərini, adət-ənənələrini yaşatmalıyıq. Azərbaycan dilinin inkişafı haqqında bizim qəbul etdiyimiz geniş qərar məhz bu məqsədi daşıyır. Biz Azərbaycanın latın əlifbasına keçməsi haqqında qərar qəbul etdik. İndi Azərbaycanda hamı, bütün dövlət orqanları latın əlifbasından istifadə edir. Bu da bizim milliliyimizi, azərbaycançı-lığımızı göstərən çox mühüm amildir. Biz bundan sonra da Azərbaycan dilinin inkişaf etdirilməsi üçün səylərimizi davam etdirəcəyik” (“Xalq qəzeti”, 2001).

Dəqiqlik nitqin ilk və əsas şərtlərindən biridir. Fikrin aydın izahı dəqiq düşüncənin nəticəsidir. Dəqiqlik və yığcamlıq nitqin əsas məziyyətləri kimi zəngin söz ehtiyatı hesabına başa gəlir. Söz ehtiyatı zəngin olan adamın nitqi dəqiq ola bilər. Dəqiqlik, bir tərəfdən nitqin gerçəklik və təfəkkürlə əlaqəsinin, digər tərəfdən, fikrin dil vasitələri ilə düzgün verilməsinin göstəricisidir. Nitqin məntiqi¬liyi, ardıcıllığı, izahın uyarlığı fikrin aydın ifadəsinə köklənmişdir. Dəqiq söz işlətmə dilin leksik sistemində olan sözlərin semantik mənasını, sinonimliyi, çoxmənalılığı, terminləri, müxtəlif funksional üslubları və qrammatik formaları yaxşı bilməyi tələb edir. Dilin sinonimlik imkanlarından istifadə edərək lazım olan sözün seçilib işlədilməsi nitq üçün çox vacibdir.

Dilimiz respublikamızın müstəqillik qazanması ilə, həqiqi mənada dövlət sta¬tu¬su almasından, bütün sahələrdə qeyd-şərtsiz və yeganə ünsiyyət vasitəsi kimi hərtərəfli işlənməyə başlamasından bəri bədii, elmi və publisistik yazıların, mətbu orqanların dili də, radio-televiziya tamaşalarında aktyor və diktorların, müəllim, şa¬gird və tələbələrin nitqi də dəqiqləşmiş, düzgün işlədilməkdə sistem halını almışdır.
Dəqiqliyi təcəssüm etdirən nitq nümunəsində, qrammatik cəhətdən konkretliyi gücləndirən şəkilçi vasitələri də işlənir ki, bu cəhətdən, -malı və -dir şəkilçilərini xüsusi qeyd etmək lazımdır. Heydər Əliyevin nitqlərində də bu şəkilçilər müvafiq ardıcıllıq üzrə işlənir:
“Ordumuz gündən-günə güclənir və güclənməlidir. Azərbaycan dövlətinin müstəqilliyini daim saxlamaq üçün güclü ordumuz olmalıdır və belə ordu yaranır. İndi ordumuz Azərbaycan torpaqlarının keşiyində, müdafiəsində durubdur. Ordu¬muz işğal olunmuş Azərbaycan torpaqlarının azad edilməsi üçün, lazım gələrsə, hər zaman döyüşə hazır olmalıdır. Bunların hamısını təmin etmək üçün gəncləri¬miz sağlam olmalı, bədən tərbiyəsi və idmanla məşğul olmalıdırlar” (“Xalq qəzeti”, 1999).
Obyektiv gerçəkliyi doğru, dürüst əks etdirən hökm, fikir məntiqə əsaslandığı üçün məntiqi nitq adlanır. Məntiqə əsaslanaraq mülahizə və mühakimələrini düzgün və konkret ifadə edən natiqin nitqi kommunikativ keyfiyyət kimi dəqiq olur, yəni məzmun insan təfəkkürünün məhsulu kimi meydana gəlir.

Heydər Əliyevin nitq nümunələrində məntiqiliyi təcəssüm etdirən cümlələri axtarmağa ehtiyac yoxdur. Çünki bu nitq başdan-başa möhkəm məntiq üzərində qurulub. Məlumdur ki, nitqin məntiqiliyi, mətndə “nəhayət, ona görə, ondan ibarətdir ki, ona görə ki” kimi səbəb-nəticə əlaqələrini canlandıran vasitələrin işlədilməsini zəruri edir. Məntiqiliyin qrammatik cəhətdən təcəssümü üçün mətndə təsdiq anlayışlı şəxs şəkilçilərindən də (-dır, -dir, -dur, -dür) istifadə olunur.

“Biz dörd ildir ki, müstəqil dövlət kimi yaşayırıq. Dörd il dövlət müstəqilliyi çərçivəsində yaşayaraq, indi, nəhayət, biz müstəqil dövlətimizin ilk Konstitu¬siya-sını qəbul edirik. Ona görə də bu layihə fərqlənir və tarixi bir sənəddir. Yenə də deyirəm, Konstitusiya layihəsinin müddəaları haqqında danışmağa ehtiyac yoxdur, ancaq əsas məzmunu ondan ibarətdir ki, o, xalqın iradəsini ifadə edir, Azərbaycanın dövlət quruluşunun təsirlərini, hüquqi əsaslarını yaradır. Azərbay-canda dövləti idarəetmənin prinsiplərini əks etdirir, dövlət ilə xalq arasında olan münasibətləri əks etdirir və müstəqil Azərbaycan Respublikasında hüquqi, demok¬ratik, dünyəvi dövlətin qurulması üçün bütün hüquqi əsasları yaradır. Onun bütün maddələri xalqın iradəsini ifadə edir” (“Azərbaycan” qəzeti, 1995).

Heydər Əliyev dilimizin funksional üslublarından da böyük məharətlə istifadə etmiş, istər elmi, istər bədii, istər publisistik, istərsə də məişət üslublarında hər hansı bir fikri asanlıqla ifadə etməyi bacarmışdır. Onların hər birindən ustalıqla istifadə qabiliyyəti Heydər Əliyev nitqinin daha da ecazkar olmasına səbəb olmuşdur. Adi normalılıq nəzərindən yanaşdıqda, Heydər Əliyevin nitqi daha çox rəsmi üslub təsiri bağışlayır. Lakin bu nitq həm də elmi, bədii, publisistik və məişət üslubu boyaları ilə zəngindir. Ona görə də bu nitqi elmi, bədii, publisistik və məişət üslublarından ayırmaq mümkün deyil.

Heydər Əliyevin nitqi publisistik üslubun bütün boyaları ilə əks olunmuş şəklində ifadə olunur. Ona görə də onun ümumi anlayış səciyyəsi artır. Bununla birlikdə, həmin nitqdə günün ən aktual, ən vacib məsələləri barədə çox ciddi informasiya verilir. Beləliklə, bir nitqdə sadəliklə ciddilik üzvi vəhdət təşkil edir. Bu vəhdət isə informasiyaların intensiv şəkildə çatdırılması üçün çox mühüm amil təşkil edir.
Ümummilli lider Heydər Əliyevin “Ana dilini bilməmək, ana dilini qiymətləndirməmək, şübhəsiz ki, xalq qarşısında böyük qəbahətdir” ifadəsi dövlətimizin dil siyasətinin əsas prinsipi olmalıdır.

Müasir gənclərimiz, xüsusən də, ziyalılar dilin keşiyində durmalı, onun zənginləşməsinə xidmət etməlidirlər. Çünki hər bir xalqın nümayəndəsi necə ki, öz vətənini sevir, eləcə də dilini sevməlidir. Gənclərimizin bir qismi bu mənəvi borcu layiqincə yerinə yetirmir. Əksinə, ahəngdarlığı, ünlülüyü ilə dünya dillərinin çoxundan üstün olan dilimizi yad dillərə dəyişirlər. Yəni həm şifahi danışıq dilində, həm yazılı dildə, həm mətbuatda, həm də kütləvi informasiya vasitələrində ədəbi dil normaları pozula-pozula gedir.

Dilimizin qorunması, saflığının təmin olunması və inkişaf etdirilməsi istiqa¬mətində qarşıda duran vəzifələrin həyata keçirilməsində terminologiya fəaliyyəti mühüm missiya daşıyır. Belə ki, əvvəllər Azərbaycanda terminoloji mühiti həm dövlət, həm də ictimaiyyət tərəfindən nəzarətdə saxlamaq mümkün idi. Bunun da bir sıra səbəbləri var idi. Həmin vaxtlar xarici dillərdən Azərbaycan dilinə tərcümə olunan çap materiallarının sayı çox deyildi, tərcümə prosesi ciddi şəkildə nəzarətdə idi və ölkə daxilində çap olunan materiallar da müxtəlif səviyyəli ekspertizadan keçirilirdi. Digər tərəfdən, televiziya verilişlərində, radioda və başqa kütləvi informasiya vasitələrində verilən materiallar digər tələblərlə yanaşı, həm də terminoloji tələblərə cavab verməli idi. Amma son zamanlar ölkəmizdə xarici ölkələrə məxsus KİV-in (TV, radio və s.) geniş yayılması, ən başlıcası, internetin cəmiyyətin müxtəlif sferalarına sürətlə nüfuz etməsi, insanların müxtəlif bilik sahələrinə aid məlumatlardan istifadə etməsi nəticəsində azərbaycandilli terminoloji mühiti nəzarətdə saxlamaq çox çətin məsələyə çevrilib. Belə bir şəraitdə dilin terminoloji bazasını yad sözlərdən qorumaq, inkişaf etdirmək, bütün dünya azərbaycanlılarının müraciət etmək imkanı olan bir onlayn resurs yaratmaq, yeni terminlərin yaradılması prosesinə virtual məkanın imkanlarından istifadə etməklə interaktiv forumlar vasitəsilə geniş ictimaiyyəti cəlb etmək və s. mühüm vəzifələrdir.

Ədəbiyyat
1. Aforizmlər. (Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin çıxış¬larından seçilmiş müdrik fikirlər). Bakı, 1997.
2. Heydər Əliyev dil haqqında və Heydər Əliyevin dili. Bakı, 1998.
3. Heydər Əliyev. Sovet ədəbiyyatının yüksək borcu və amalı. Bakı, 1981.
4. Nizami Xudiyev. Heydər Əliyev və Azərbaycan dili. Bakı, 1997.
5. Vilayət Əliyev. Heydər Əliyevin dil siyasəti. Bakı, 2003.
6. Salatın Əhmədova. Heydər Əliyevin dil siyasəti. Bakı, 2008.

Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi inkişafı ümummilli lider Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır – Fəlsəfə doktoru

Milli.Az bildirir ki, bunu Trend-ə Dövlət Dil Komissiyası yanında Monitorinq Mərkəzinin Analitik təhlil və proqramlaşdırma şöbəsinin müdiri, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Şahlar Məmmədov deyib.

O qeyd edib ki, dilimizin, ədəbiyyatımızın, mədəniyyətimizin inkişafına böyük qayğı göstərən böyük öndər Heydər Əliyevin 1960-cı illərin sonundan başlayaraq sistemli, ardıcıl milli dil siyasəti aparıb. Azərbaycan KP MK-nın 1969-cu il 14 iyul plenumunda respublikanın rəhbəri seçilən Heydər Əliyevin gündəlik fəaliyyətində, ümummilli siyasi xəttində Azərbaycan dilinə qayğı mühüm yer tuturdu:

“70-ci illərin ikinci yarısında Azərbaycan SSR-in Konstitusiyası (Əsas Qanunu) hazırlanarkən, respublika rəhbəri Heydər Əliyev özü yaradıcı ittifaqlara xəbər göndərməli olmuşdu ki, Konstitusiyaya Azərbaycan SSR-də dövlət dilinin Azərbaycan dili olması barədə xüsusi maddə salınmasını tələb etsinlər. Nəticədə, Konstitusiyada 73-cü maddə – “Azərbaycan SSR-in dövlət dili Azərbaycan dilidir” maddəsi təsdiq olundu.

Məhz aparılan gərgin, sistemli mübarizənin nəticəsi olaraq ötən əsrin 70-ci illəri Azərbaycan dili və milli dilçilik elmimizlə bağlı itirilənlərin bərpası, səhvlərin, saxtakarlıqların düzəlişi dövrü oldu. 70-ci illərdə Bakı yenidən dünya türkologiya elminin mərkəzinə çevrildi. Böyük öndər Heydər Əliyev bunu yüksək qiymətləndirərək deyirdi: “Azərbaycanda türkologiya da şox inkişaf edibdir. Təsadüfi deyildir ki, Sovetlər İttifaqında buraxılan yeganə “Türkologiya” jurnalı Azərbaycanda nəşr edilirdi.”

Ş.Məmmədov vurğulayıb ki, ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə dördcildlik “Müasir Azərbaycan dili” dərsliyinə Dövlət mükafatı verilməsi Azərbaycan dilinə böyük qayğının parlaq təzahürü idi:

“Müstəqillik illərində də böyük öndər Heydər Əliyev Azərbaycan dilinə, ədəbiyyatına, mədəniyyətinə böyük qayğı göstərirdi. 1995-ci il noyabrın 12-də referendum yolu ilə qəbul olunmuş Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında (21-ci maddə) Azərbaycan dili dövlət dili kimi təsbit olundu.

Bu gün çox böyük daxili inamla demək olar ki, ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin dil siyasəti, Azərbaycan dilinin inkişafına, işlənmə arealının genişlənməsinə göstərdiyi qayğı, onun siyasi varisi möhtərəm Prezidentimiz İlham Əliyev tərəfindən əzmlə dilimizə, ədəbiyyatımıza, mədəniyyətimizə çox böyük sevgi ilə davam etdirilir.

Dil siyasətinin birmənalı şəkildə formalaşdırılması, ana dilinin dövlət dili kimi tətbiqi işinin qurulması Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdırsa, bu siyasətin yaradıcılıqla davam etdirilməsi missiyası Prezident İlham Əliyevə məxsusdur. Ölkə rəhbərinin Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində hərtərəfli inkişafı, ədəbi dil normalarının qorunması istiqamətində atdığı addımlar Azərbaycan dilçiləri ailəsi, ümumilikdə, Azərbaycan ziyalıları tərəfindən minnətdarlıqla qarşılanır”.

Milli.Az

“Heydər Əliyev və dil siyasəti” mövzusunda onlayn konfrans

Ulu öndər Heydər Əliyevin anadan olmasının 97-ci ildönümü münasibətlə Azərbaycan Dillər Universitetində Filologiya fakültəsinin təşkilatçılığı ilə “Heydər Əliyev və dil siyasəti” mövzusunda onlayn konfrans keçirilib.

Konfransı giriş sözü ilə AMEA Folklor İnstitutunun direktoru, Azərbaycan Dillər Universiteti Azərbaycan ədəbiyyatı kafedrasının müdiri, akademik Muxtar İmanov açıb.

Folklor İnstitutundan AZƏRTAC-a bildirilib ki, akademik çıxışında Heydər Əliyevin respublikaya rəhbərlik etdiyi dövrlərdə Azərbaycan dilinin dövlət dili səviyyəsinə qaldırılması, qorunması və inkişaf etdirilməsi istiqamətində xidmətlərindən danışıb.

Alim vurğulayıb ki, Ulu Öndər hər zaman Azərbaycan dilini milli-mənəvi dəyərlər sistemimizin əsası, bünövrəsi hesab edib: “Heydər Əliyevin düşüncəsində ana dili azərbaycançılıq məfkurəsinin əsas prinsiplərindən biridir. Onun nəzərində dünya azərbaycanlılarının həmrəyliyinin ən böyük amili, onları birləşdirən ən böyük dəyər də öz doğma ana dilidir. Milli-mənəvi dəyərlər Heydər Əliyevin təfəkküründə bəşəri dəyərlərin əsas tərkib hissəsidir. Bu dildə yaranan qiymətli əsərlər Azərbaycan xalqının milli sərvəti olduğu kimi, dünya xalqlarının da sərvətidir. Bu baxımdan Heydər Əliyevin sovet dönəmində Azərbaycana rəhbərlik etdiyi çağlarda dilimizlə bağlı gördüyü tədbirlər diqqəti cəlb edir. 1974-cü ildə ali məktəblər üçün “Müasir Azərbaycan dili” dərslikləri çap olundu. Həmin dərsliklər Dövlət Mükafatına layiq görüldü. 1978-ci ildə isə Heydər Əliyevin səyi nəticəsində Azərbaycan SSR Konstitusiyasında Azərbaycan dili dövlət dili kimi təsbit edildi. Müstəqil Azərbaycan Respublikasının Prezidenti olduğu illərdə isə onun Azərbaycan dili ilə bağlı çox mühüm fərman və sərəncamları olub. Respublikamızda Dil Komissiyasının yaranması, “Azərbaycan dili haqqında” Qanunun qəbul edilməsi məhz onun prezidentliyi dönəminə təsadüf edir. Ümummilli lider Heydər Əliyevdən gələn bu ənənə Prezident İlham Əliyev tərəfindən uğurla davam etdirilir”.

Onlayn konfransda Azərbaycan Dillər Universitetinin dosenti Aytən Hacıyevanın “Heydər Əliyev: dil və mədəniyyət”, Xarici dillərin tədrisi metodikası kafedrasının müəllimi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Yaşar Nuriyevin “Heydər Əliyev və dövlət dili”, habelə tələbələrin “Heydər Əliyevin nitqində mürəkkəb cümlə modelləri”, “Heydər Əliyevin Azərbaycan dilinin qorunub saxlanılması strategiyası”, “Tarix yaradan Ümummilli Lider”, “Heydər Əliyevin dövlətçilik təlimində ədəbiyyat faktoru” mövzularında məruzələri dinlənilib.

Universitetin filologiya fakültəsinin dekanı, professor Şahin Xəlilli, Azərbaycan dilçiliyi kafedrasının müdiri, dosent Fərəh Niftəliyeva, Virtual jurnalistika kafedrasının müdiri Nərgiz Qurbanlı, Fransız dilinin fonetikası və qrammatikası kafedrasının müdiri, professor əvəzi Ülfət İbrahim mövzu ətrafında çıxış ediblər.