Hidravlika və hidrologiya

Suyun əsas fiziki xassələri.
5.

“Hidrologiya”

Hidrologiyanın məqsədi, vəzifələri və tədqiqat üsulları.
2.

Hidrologiyanın inkişaf tarixi və hidroloji öyrənilməsi.
3.

Təbiətdə suyun paylanması.
4.

Suyun əsas fiziki xassələri.
5.

Hidroloji rejim və axımın ölçü vahidləri.
6.

Çay və çay sistemləri. .
7.

Çay hövzəsi və morfometrik göstəriciləri.
8.

Çayların mənbəyi və mənsəbi.
9.

Çay dərəsi və çay məcrası.
10.

Çayların eninə və uzununa profili.
11.

Çaylarda suyun hərəkət mexanizmi.
12.

Yeraltı suların mənşəyi və təsnifatı.
13.

Yeraltı suların fiziki, kimyəvi tərkibi və hərəkəti.
14.

Su rejiminin ünsürləri üzərində müşahidə və onların hesablanması.
15.

Çayların qida mənbələri və hidroqrafın genetik parçalanması.
16.

Su rejiminin fazaları və rejiminə görə çayların təsnifatı.
17.

Gətirmələrin əmələ gəlməsi və xarakteristikası.
18.

Su anbarları, növləri və kanalların lillənməsi.
19.

Göllərin təsnifatı və morfometrik ünsürləri.
20.

Göldə dinamiki proseslər, termik və buz rejimi.
21.

Bataqlıqların əmələ gəlməsi və təsnifatı.
22.

Buzlaqların hidrologiyası.
23.

Dünya okeanının hissələri, tərkibi və səviyyə tərəddüdü.
24.

Su obyektlərinin çirklənməsi və onlardan istifadə.
Behruz Melikov
Behruz Melikov

1. Hidrologiyanın məqsədi, vəzifələri və tədqiqat üsulları.

Təbiət sularının hərəkət və paylanma qanunlarını, əhatə olunduğu mühitlə
qarşılıqlı əlaqəsini, onun keyfiyyət və kəmiyyət dəyişməsini hidrologiya elmi
öyrənir. Hidrologiya sözünün mənası su haqqında elm deməkdir. Hidrologiya su
obyektlərini-okeanları, dənizləri, çayları, gölləri, buzlaqları, bataqlıqları və yeraltı
suları öyrənir.
Hidrosferdəki sular iki qrupa bölünür: okean(dəniz) suları və quru suları.
Quru sularına çay, göl, bataqlıq və buzlaqların suları aiddir. Okean və dənizlərdə
mövcud olan proseslər çay, göl, buzlaq və bataqlıqlardakından çox fərqləndiyindən
ümumi hidrologiya iki hissəyə bölünür: okeanologiya və qurunun hidrologiyası.
Quru sularının hidrologiyası isə öz növbəsində:
•

Çay hidrologiyasına (patomologiya);
•

Gölşünaslıq və ya göllərin hidrologiyasına (limnologiya);
•

Bataqlıqşünaslıq və ya bataqlıqların hidrologiyasına (telmatologiya);
•

Buzlaqların hidrologiyasına (qlyatsiologiya);
•

Yeraltı suların hidrologiyasına (hidrogeologiya); bölünür.
Quru sularının öyrənilməsində tətbiq olunan metodlara görə hidrologiya bir
neçə hissəyə bölünür:
•

Ümumi hidrologiya;
•

Mühəndis hidrologiyası;
Ümumi hidrologiya- hidroloji hadisələrin əsas qanunlarını və fiziki
mahiyyətini öyrənir.
Hidrometriya-su obyektlərində, suyun hərəkət və vəziyyətini səciyyələndirən
kəmiyyətləri təyin edən üsul və vasitələri öyrənən elmdir. Beləliklə, hidrometriya
suyun sürətini, səviyyəsini, dərinliyini və s. ölçmə üsullarından bəhs edir.
Hidroqrafiya- müəyyən ərazilərdəki su obyektlərinin təsvirini verir və onların
həmin ərazinin fiziki-coğrafi şəraiti ilə qarşılıqlı əlaqəsini və yayılması
qanunauyğunluqlarını öyrənir.
Mühəndis hidrologiyası-çayların hidravliki rejimini, su balansını, çay
axımının təyini üsullarını, yatağın formalaşma prosesini və s. yəni su təsərrüfatı
məsələləri üçün lazım olan hidroloji hesablamalar və proqnoz üsullarını öyrənir.
Hidrologiyanın və hidroloji hesablamaların su təsərrüfatı tikintisi işlərində
böyük əhəmiyyəti var.suvarma kanallarının, su anbarlarının, körpülərin və b.
hidrotexniki, meliorativ tikintilərin layihələndirilməsində su obyektlərinin hidroloji
rejiminə dair məlumatlardan geniş istifadı edirlər. Sahələrin suvarılmasında və
bataqlıqların qurudulması işlərində, çayların göllərin, bataqlıqların və digər su
obyektlərinin rejiminin öyrənilməsi geniş əhəmiyyət kəsb edir. Çayın hidroloji
rejimini öyrənmədən onun suvarma və su təchizatı qabiliyyətini müəyyən etmək
mümkün deyildir.
Axımı nizamlamaq məqsədilə layihələndirilən su anbarlarına aid aparılan
ilkin hesablamaların əsasını hidroloji hesablamalar təşkil edir. Anbardakı olan

1
Behruz Melikov
Behruz Melikov

Hidravlika

Dərslikdə neft qaz quyularının qazılması, istismarı, neft və qaz məhsullarının nəqli və s. kimi texnoloji proseslərin optimal idarə edilməsində qarşıya çıxan hidravlik məsələlərin həlli üsulları müasir fiziki kimya, maye və qaz mexanikası, eləcə də mürəkkəb sistemlərin reofizikası sahəsindəki nəaliyyətlərə əsaslanaraq verilmişdir. Kitabdan təkcə tələbələr deyil, bu sahədə çalışan elmi işçilər və mühəndislər də istifadə edə bilər.

Neft və qaz çıxarılmasının texnoloji proseslərində müxtəlif reoloji xassəli mayelərin və onlarin məhlullarının (qazlı, qumlu, gilli, sulu və s.) mürəkkəb termobarik şəraitdəki (yüksək temperatur, təzyiq,kütləötürmə və s.) strukturu tam məlum olmayan mühitdə (məsaməli mühit, dərinliyi min metrlərlə ölçülən quyu lüləsi və uzunluğu kilometrlərlə ölçülən boru kəmərləri və s.) hərəkətinə rast gəlinir. Əksər hallarda informasiyanın çatışmazlığı şəraitində texnoloji proseslərin tənzimlənməsi və optimal idarə edilməsi məsələsi qarşıda durur.

Amerika alimi S.Bira görə müasir texnoloji proseslərin mürəkkəbliyi və qeyri-müəyyənliiyi əsrin problemlərindəndir. Bu çətinliklər neftçi mühəndisdən yüksək mühəndis təfəkkürü,istehsal-texniki məsələlərin həlli yollarını, yaradıcılıq və ixtiraçılıq metodologiyasını dərindən mənimsəmək, yenilik və qabaqcıllıq uğrunda mübariz olmaq, insanların psixologiyasını başa düşmək,əməyi düzgün təşkil etmək, qəti və aydın göstəriş vermək, situasiyasını fövrən təhlıl etmək və müqabil tərəfi dinləmək, dərin texniki bilik, lazımi informasiya çatışmazlığı şəraitində düzgün və operativ qərar

qəbul etmək və s. kimi xüsusiyyətlər tələb edir. Mühəndisdə cəsarət , təşəbbüskarlıq, daim yenilik hissi, yüksək keyfiyyətli və səmərəli texnoloji prosesə keçmək uzaqgörənliyi, nəhayət, iqtisadi düşüncə, materiala, əməeə və əsaslı vəsait qoyuluşuna qənaət etmək bacarığı olmalıdır. Bu cəhətdən mühəndis peşəsinə aşağıdakı meyarlarla yanaşmaq daha maraqlıdır.

Aşağıdakı düyməyə vuraraq resursu yükləyə bilərsiniz.