Hidrosferin mühafizəsi

Dənizlərlə bərabər Dünya okeanının hissələrinə körfəzlər və boğazlarda aiddir.

Hidrosfer

Hidrosfer (q.yun. Yδωρ — su və σφαῖρα — sfera-kürə,təbəqə) – Yerin su təbəqəsi. Bura okean və dənizlər, qurudakı su obyektləri olan buzlaqlar, yeraltı sular, çaylar və göllər daxildir.

Hidrosferin mənşəyi Redaktə

Hidrosferin inkişafı qrafiki

Su yerdə ən çox yayılmış mineraldır. Su ilə zənginlik Yerin kosmik xüsusiyyətidir. A.P.Vinoqradova görə Yer böyüyərək təqribən müasir kütləsinə çatdıqda qızmağa başlamış, mantiyadan maddələr əriyərək uçucu, tezəriyən və çətinəriyən komponentlərə ayrılmışdır. Çətin əriyən komponentlər mantiyada qalmış, tezəriyənlər bazalt şəklində Yer qabığını əmələ gətirmişdir. Uçucu komponentlərlə su buxarı da Yer səthinə qalxmışdır.

Yer səthi tədricən soyuduqca su buxarından su təbəqəsi – hidrosfer formalaşmışdır. İlk vaxtlar mantiydan ayrılan maddənin 92%-ni bazalt və 8%-ni su kütləsi təşkil etmişdir. Su müasir vulkan lavalarında da təqribən o qədərdir. Paleozoyun əvvəlində Yerin hodrosferi müasir həcminə yaxın olmuş və o zamandan bəri çox dəyişməmişdir. Mantiyadan indi də su ayrılır (ildə 1 km³-ə yaxın), ona ”yuvenil su” deyilir.

Su mantiyadan ayrılıb buxar halından damla-maye halına keçən zaman digər uçucu maddələri də həll etmişdir. Ona görədə Dünya okeanı meydana gəldiyi vaxtdan minerallaşmışdır. Eyni zamanda rütubət dövranı yaranmışdır.Su atmosferə və materikə nüfuz etmişdir. Çaylar, göllər, yeraltı sular və buzlarqlar meydana gəlmişdır. [1] [2]

Hidrosferin yaranması Redaktə

Müəyyən edilmişdir ki, planetdəki maye suyun ümumi miqdarı 2 milyard km 3 -dən çoxdur. Həcminə görə birinci yer okean suları, ikinci yeri buzlaq və daimi qar suları, üçüncü yeri yeraltı sular və nəhayət dördüncü yeri göl və çay suları tutur. Sonuncuların miqdarı az olsa da onlar tez bərpa olunduğuna görə, su dövranının əsas həlqəsini təşkil edir. Su dövranının əhəmiyyəti nədir? Tədqiqatlar göstərir ki, su atmosferdə 8 gündən, çaylarda 16 gündən, axrlı göllərdə 17 il, axarsız göllərdə 350 il, daimi buzlaqlarda 15min ildən, yeraltı sularda isə 250 min ildən sonra bərpa olunur və yaxud təzələnir.

Yerdə suyun əsas mənbəyi onun daxili təbəqələri, o cümlədən mantiya hesab edilir. Belə ki, Yerin planetar inkişaf mərhələsinin “Ay erası”nda kütləvi surətdə püskürərək yer səthinə çıxan qızmar mantiya maddəsinin soyuması nəticəsində, həmin maddələrin tərkibində ayrılan müxtəlif qazlar və su buxarı yerətrafı məkana daxil olmuşlar.

Yerdə və yaxud su planetində maye suyun yaranmasının ikinci mənbəyi kosmik fəzadan yer atmosferinə daxil olan su hesab edilir. Müasir tədqiqatlar göstərir ki, Günəşdən baş verən püskürmələr nəticəsində ondan ayrılan hidrogen və oksigen molekulları birləşərək Yerdən 250 km yüksəklikdə yeni sumolekulları əmələ gətirir və bunun bir qismi planetə daxil olur. Digər mənbə isə meteroidlərdən ayrılan su hesab edilir.

Hidrosferin inkişafı Redaktə

Yerin su təbəqəsi litosfer,atmosfer və canlı təbiətlə birlikdə inkişaf etmişdir. Arxeydə su dövranı qısa okean-atmosfer-okean sxemi üzrə getmişdir.Yaşıl bitkilər olmamışdır, su fotosintezlə parçalanmırdı. Proterozoydan etibarən canlı maddələrin kütləsi artmağa başlamışdır. Hidrosferin(həm də atmosferin) inkişafında fotosintez fəal iştirak etmişdir. Paleozoyda Lavrasiya və Qondvana şiddətli dağ əmələgələ inkişafı keçirmişdir. Okean və dənizlərin sahəsi böyümüşdür. Mezozoyda və paleogendə Lavrasiyanın və Qondvananın parçalanması nəticəsində müasir okeanlar yarandı. Okeanların yaşı müxtəlifdir.Ən qədimi Sakit okean,daha cavanı isə Atlantik okeandır. Hidrosferin həcmi barəsində üç fikir vardır:

həcmi sabit qalmışdır.
həcmi böyümüş.
həcmi kiçilmişdir.

Hidrosferin sabitliyi hipotezinə görə suyun əmələ gəldiyi hidrogen və oksigen atomlarının sayı geoloji dövür ərzində sabit kəmiyyətdir. Bu müddəa ümumi məlum faktlara: 1) Yer ilə kosmos arasında maddələr mübadiləsi faktına, 2) təbiətin inkişafı faktına ziddir. Alimlərin çoxu hidrosferin fasiləsiz böyüməsi konsepsiyasına tərafdardır.Təxmini hesablamalara görə hidrosferin 1000 il ərzində orta hesabla 1 mm böyüyür. Hidrosferin kiçilməsi fərziyyəsi Yerin təkindən su gəlməsi prosesinin qurtarmasına, onun litosferdə gedən fiziki və kimyəvi proseslər nəticəsində fasiləsiz və sonsuz olaraq bağlı hala keçməsinə əsaslanır. Yerin tədricən quraqlaşmasına Böyük Səhra və Mərkəzi Asiyanın aridləşməsi ilə təsdiq olunur. [3]

Hidrosferin həcmi və hissələri Redaktə

Hidrosferin hissələri

Hidrosfer Dünya okeanından, qurunun sularından (çaylar, ğöllər, buzlaqlar), habelə belə yeraltı sulardan ibarətdir. Beləliklə, litosfer və atmosfer kimi hidrosfer də arasıkəsilməzdir. Hidrosferə, adətən, atmosferin buxarşəkilli və damla-maye suyunu aid etmirlər.Son hesablamara görə hidrosferin həcmi təqribən 1,5 mlrd.km³-ə bərabərdir. Suyun əsas kütləsi-1 370 322 min km³-i(94%-ə yaxın)okeanlarda cəmlənmişdir.

Hazırda hidrosferin yeraltı hissəsinin həcmi aşağıdaki kimi qiymətləndirilir:

suyundan istifadə üçün əlçatan üst beş kilometirlik layda 60-61 mln.km³ su vardır.
bu miqdar sudan 4 mln.km³ fəal sirkulyasıya edən su bir kilometirlik üst qatda yerləşir.
litosferin 10-15 kilometrlik qatında kimyəvi və fiziki cəhətdən bağlı halda 150 mln.km³-ə yaxın su vardır. O, rütubət dövranında iştirak etmir, lakin coğrafi təbəqə üçün maye su ehtiyatıdır.

Antaraktida, Arktika və dağalıq ölkələrin buzlaqlarında 24 mln.km³-ə yaxın şirin su toplanmışdır. Avropa ölkələri artıq ondan istifadə edirlər. Buzlaqlardakı suyun həcmi hidrosferin 1,65%-ni və Yerdə şirin su ehtiyatının 90%-ə qədərini təşkil edir. Qurunun səth suları planetin suyunun kiçik bir hissəsidir (0,04-0,06%). Göllərdə 230 min km³, su anbarlarında 5 min km³ su vardır. Çaylarda cəmi 1,2 min km³ su və ya bütün hidrosferin təqribən 0,0001%-i toplanmışdır və onun rolu xususi həcmi ilə yox, əvəzolunma tezliyi ilə müəyyən edilir.Beləliklə, Yerdə eyni zamanda şirin su ehtiyatı 32 mln.km³-ə yaxındır (buzlaqlar, şirinsulu göllər, çaylar və yer qatının yeraltı suları) Canlı orqanızimlərdəki suyu da hidrosferə aid etmək olar. Bioloji bağlı su təqribən 50 km³-dir. Quruda yaşayan orqanizimlərin 80%-ni,su orqanizimlərinin 90%-ni.sporların 50%-ni su təşkil edir. Aşağıdakı rəqəmlər təbiisuların təzələnmə müddəti haqqında təsəvvür yaradır: Antaraktidanın və Qrelanadiyanın buzları 15 min il ərzində, üst bir kilometirlik qatdakı yeraltı 300 il ərzində. Göl suları 3,5 il ərzində,torpaq suları 8-11 ay ərzində,çay suyu isə 12 günə təzələnir. [4]

Hidrosferin həcmi

Hidrosferin hissələri	Həcmi,min km³ ilə	Ümumi həcimdən payı,% ilə
Okean	1 370 322(1 338 000)	93,93
Yeraltı sular	60 000	4,12
o cümlədən fəal sular	4 000	0,27
Buzlaqlar	24 000	1,65
Göllər	230	0,16
Çaylar	1,2	0,0001
Torpaq rütubəti	75	0,005
Atmosfer rütubəti	14	0,001
CƏMİ	1 458642,2	100

Dünya okeanı Redaktə

Əsas məqalə: Dünya okeanı

Dünya okeanını okeanologiya elmi öyrənir. Dünya okeanının arasıkəsilməz su səthi planetimizin səthinin 70,8% sahəsini tutur. Coğrafi təbəqənin ən mühüm cəhətləri maddənin və enerjinin planetar mübadiləsi ilə müəyyən olunur.Mübadilə okean-atmosfer-materik sistemi ilə yerinə yetirilir. Dünya okanının bizim planetin təbiətində çox böyük rolu olduğundan hidrosferlə yanaşı, okeanosferi də ayrıca öyrənmək düzgün olardı. [5]

Dünya okeanının hissələri Redaktə

“Okean” adı mifik Okean çayının adındandır. Babilistanlılar və misirlilər görüşlərinə görə bu çay qurunun yastı diskini əhatə edirmiş. 1650-ci ildə coğrafi kəşflər düvüründən sonra beş okean müəyyən olundu: Böyük, yaxud Sakit, Atlantik, Hind, Şimal Buzlu və Cənub Buzlu okean. 1845-ci ildə bu bölgü London coğrafiya cəmiyyəti tərfindən tasdiq olundu. XIX əsrin sonunda Şimal və Cənub Buzlu okeanlarının müstəqilliyi şübhə altına alındı. Şimal Buzlu okeanı Atlantik okeanının Aralıq dənizi oldu. Cənub Buzlu okeanı Sakit, Atlantik və Hind okeanları arasında bölündü. XX əsrin 30-cu illərində Arktika Öyrəniləndən sonra Şimal Buzlu okeanın müstəqilliyi qəbul olundu. Və cənub qütüb dairəsinin sularının öyrənilməsi Cənub okeanının da müvcud olmasını söyləməyə əsas verir. [6] [7]

Əsas məqalə: Dəniz

Dəniz okeanın fiziki-coğrafi, əsasən hidroloji və iqlim xüsusiyyətlərilə fərqlənən əlahiddə hissəsidir. Materiklərin və okeanların təmasetmə xarakterindən asılı olaraq dənizlər üç qrupa bölünür:

Kənar dənizlər. Okeandan ya adalar arxipelaqı ilə və ya yarımadalarla ayrılır.
Daxili dənizlər. Bunlar materiklərin içərilərində və ya materiklər arasında olur..
Adalararası dənizlər. Adalarla əhatə olunur.

Dənizlərlə bərabər Dünya okeanının hissələrinə körfəzlər və boğazlarda aiddir.

Əsas məqalə: Körfəz

Körfəzlər – okeanın və ya dənizin quruya daxil olmuş, lakin su hövzəsilə sərbəst su mübadiləsi olan hissəsidir. Körfəzin hidroloji və hidrobioloji xüsusiyyətləri,mənsub olduğu hövzənin xüsusiyyətlərindən nadir hallarda fərqlənir.

Əsas məqalə: Boğaz

Boğazlar – iki quru sahəni bir-birindən ayıran və ya iki su hövzəsini birləşdirən ensiz su zolağıdır.

Quru suları Redaktə

Əsas məqalə: Quru suları

Göllərdə, çaylarda,bataqlıqlarda,su anbarlarında,buzlaqlarda,habelə yeraltında olan sulara quru suları deyilir.

Çaylar Redaktə

Əsas məqalə: Çay

Quruda özünün əmələ gətirdiyi yataq üzrə hərəkət edən su axını çay adlanır. Hər bir çay uzunluğu, dərəsinin eni, düşməsi, meyilliliyi, axın sürəti, su sərfi, asılı maddələrin miqdarı, suyunun kimyəvi tərkibi, hövzəsinin sahəsi ilə səciyələnir.

Göllər Redaktə

Əsas məqalə: Göl

Qurunun, suyu durğun və ya az axarlı olan, okeanla ikitərəfli qarşılıqlı əlaqəsi olmayan, özünə məxsus həyat şəraiti və spesifik orqanizimləri olan daxili sututarlarına göl deyilir. Göllər mənşəyinə görə aşağıdakı qruplara bölünür:

Tektonik göllər.
Uçqun göllər.
Vulkanik göllər.
Meteorit göllər.
Buzlaq mənşəli göllər.
Kars gölləri.
Eol gölləri.
Su-erozion-akkumlyativ göllər.

Bataqlıqlar Redaktə

Əsas məqalə: Bataqlıq

Yer səthinın ifrat nəmlənmiş və 30 sm-dən az olmayaraq torf qatı ilə örtülmüş əraziləri bataqlıq adlanır. Bataqlıqlar quru və su obyektləri arasında keçid vəziyyətdə olan ərazilərdir. Bataqlıqlar Avrasiya və şimalı Amerikanın şimal hissəsində və çöl zonlarında, eləcə də Brazıliya və Hindistan yarımadasında geniş yayılmışdır.

Buzlaqlar Redaktə

Əsas məqalə: Buzlaq

Buzlaqları öyrənən elm qlyasilogiya adlanır. Qurunun 11%-dən çoxunu tutan buzlaqlar Antaraktida materikini və Qrelandiya adasını, Şimal və cənub qütüb ətrafındakı adaları tamamilə örtən örtük buzlaqlardan (buzlaqların 98%-i) və qar xəttindən yüksəkdə yerləşən dağ buzlaqlarından ibarətdir. Elmdə qar və buz təbəqəsini xionosfer (yun.xionos-qar) adlandırırlar.

Su anbarları Redaktə

Əsas məqalə: Su anbarı

Buraya su anbarları və həmdə su kanalları daxildir. Hal – hazırda dünyada 60 mindən çox su anbarı mövcuddur. Ümümi həcmi 6,6 min km³,sahəsi isə 400 min km²-dir.

Yeraltı sular Redaktə

Əsas məqalə: Qrunt suları

Yeraltı suya həm hidrosferin, həm də Yer qabığının bir hissəsi kimi baxılmalıdır. Yeraltı su bir-birindən fərqlənən iki hissədən ibarətdir:

həcmi 60 mln.km³-ə yaxın olan, müasir rütubət dövranında iştirak etməyən dərinlik suyu.
həcmi təqribən 4 mln.km³ olan damal-maye su.

Qalınlığı tayqa zonasında 2–3 m, çöl zonasında 20–30 m və savanna zonasında 50 m-ə qədər olan aerasiya qatından altda həmişə sulu ilk horizont yerləşir. Onun suyu qrunt suyu adlanır. Qrunt sulardan altda artezian suyu yerləşir.

Hidrosferdə su dövranı Redaktə

Su dövranı

Yer səthində suyun dövranı dairəvi olaraq baş verir,bütün əraziləri və su hövzələrini əhatə edir.Bu dövranda hidrosferin bütün elementləri iştirak edir,eyni zamanda onlar üçün qidalanma mənbəyidir. Günəş şualarının təsiri altında okeanlardan,dənizlərdən,quruda olan su obyektlərindən,torpaqdan və bitkilərdən il ərzində 520 min km³ su buxarlanır.Bu qədər də su Yer səthinə yağıntı formasında düşür.Dünya okeanından buxarlanan 448 min km³ suyun çox hissəsi,yəni 411 min km³-i yağıntı halında suyun kiçik dövranı prosesində yenidən okean və dənizlərə qayıdır. Ümumən Yerdə 3 formada su dövranı müşahidə edilir:

Okeanda suyun kiçik dövranı
Quruda suyun kiçik dövranı
Okean və quru üzərində suyun böyük dövranı.

Okeanlardan buxarlanan suyun 109 min km³-i daima və mövsümü küləklər vasitəsilə materiklərə gətirilir,yağış və qar şəklində düşür.Okeanlardan gətirilən sulara,məhz,burda qurudakı hövzələrdən buxarlanan sular qoşulur.Onların xeyli hissəsi bitkilərdən olan transpirasiyanın payına düşür.Torpağa düşən suyun bir hissəsi aşağı hopur(infiltirasiya olunur),torpaqda su ehtiyatını artırır,yeraltı suları qidalandırır,bir hissəsi Yer səthi ilə çaylara və digər su hövzələrinə axır.Torpağa hopan suyun bir hissəsi sonradan bitkilərin qidalanmasına sərf olunur.Bitkilərdəndə atmosferə buxarlanır.Digər qismi isə yavaş-yavaş yeraltı sular kimi çayılara axır.Çaylar öz suyunu Dünya okeanına axıdaraq buradan buxarlanan və gedən suyu bərpa edir.

Düşən yağıntıların 102 min km³-i axarlı sahələrin,qalanı daxili axarlı hövzələrin payına düşür.Daxili axarlı hövzələrdən sular buxarlanaraq atmosferə daxil olur.

Suyun dövranı prosesində onun bir hissəsi atmosferin yuxarı qatlarına qalxarkən günəş şüalarının təsiri altında oksigen və hidrogen ionlarına parçalanır,sonra kosmik fəzaya uçub gedir.Lakin,dövrüyyədən çixan sular vulkan püskürmələri zamanı Yerin dərin qatlarından çıxan suyun hesabına bərpa olunur.Vulkan püskürməsi zamanı çıxan sular hidrosferin həcminin artmasına səbəb olur.Bəzi hesablamalara görə 4 milyard il əvvəl onun həcmi 20 mln.km³,yəni indikindən 70 dəfə az olmuşdur.

Təbiyyətdə suyun dövranı okeanların qəbul etdiyi istiliyin bir hissəsini quruya gətirir,quru suları qidalanır,sular daima təzələnir.Yerin landşaft örtüyü yaranır. [9]

Suyun əhəmiyyəti və xüsusiyyətləri Redaktə

Əsas məqalə: Su
Suyun əhəmiyyəti

Su H2O-hidrogenin oksigennlə ən bəsit və davamlı birləşməsidir.Tərkibi kütləyə görə 11,9% hidrogen və 88,81% oksigendən ibarətdir. Su hidrogen qrupunun digər birləşmələrindən müqayisədə bir çox fiziki anomaliyalara malikdir.Yer səthinin təbiyyətində bu anomaliyalar mühüm rol oynayır.

Suyun fiziki xassələrinin anomaliyası onunmolekullarının strukturu ilə izah olunur.Buzun və suyun özünəməxsus daxili strukturu vardır.Buzda hər molekul qonşu molekullarla elə əhatə olunmuşdur ki,kristallik şəbəkədə boşluq vardır.Ona görə də buz sudan yüngüldür.Suyun və buzun aşağıdakı xassələri və əhəmiyyətləri vardır:

Normalda su Yer kürəsində ancaq qaz halında olmalıdır.Özünə məxsus molekul quruluşu onu ərimə temperaturu 0° olan mayeyə çevirmişdir.Məhz bu cəhətinə görə su yeganə mineraldır ki, Yer səthinin termodinamik şəraitində üç halda olur(maye,qaz və buz) və asanlıq bir haldan o birinə keçir.
Fotosintez prosesində su oksigenə və hidrogenə parçalanaraq atmosferi sərbəst oksigenlə təchiz edir və coğrafi təbəqədə bioloji kütlənin toplanmasına imkan yaradır.
Bütün cisimlər maye fazadan bərk fazaya keçərkən sıxlaşır və ağır olurlar.Su da isə əksinə olur və buz sudan yüngül olur.Bunun təbiyyətdə olduqca böyük rolu var.Buz su hövzələrinin səthində qalır və su qatını donmaqdan,oradakı həyatı məhf olmaqdan qoruyur.Əgər buz sudan ağır olsatdı,o,dibdə əmələ gəlməyə başlardı və bütün göllər,qütüb dənizləri çoxillik donmuş olardı.
Su maksimal sıxlığa 4 °C-də çatır.Temperatur 4-dən 0°-yə düşdükdə suyun sıxlığı azalır.Soyumuş daha yüngül su üzdə qalır,dərinlikdə isə nisbətən daha ilıq su toplanır.
Su universal həlledicidir.Bu cəhət coğrafi təbəqədə maddələrin aparılmasını,o cümlədən duz mübadiləsini təmin edirş
Suyun xüsusi istilik tutumu yüksəkdir.
Su kapillyarlarla qalxa bilir.Bu,torpaq əmələgəlmənin və bitkilərin qidalanmasının,deməli,həm də kənd təsərrüfatının zəruri şərtidir.
Su öz-özünə təmizlənir.Su qruntdan keçdikdə süzülür;yalnız təmiz su buxarlanır.Bütün qatışıq yerində qalır. [10]

Hidrosferin mühafizəsi Redaktə

Hidrosferin çirklənməsi qlobal xarakterli problemlərdən biridir.Onun çirklənməsinin başlıca səbəbi sənaye,kənd təsərrüfatı,eləcə də məişət tullantılarının su hövzələrinə axıdılmasıdır.Hər il okeanlara 100 milyon tondan artıq tullantı atılır,orta hesabla 15 milyon tondan artıq neft axıdılır.Okeanın səthinin təqribən 20-25%-i neft qatı ilə örtülmüşdür.Okeanların dərinliklərində konteynerlərə doldurulmuş zəhərli və radioktiv maddələrin saxlanılması olduqca təhlükəlidir.

Dünya okeanının qlobal miqyasda çirklənməsi haqqında ilk həyacan siqnalını Jak-İv Kusto vermişdir.O,okeanda yaranan ekoloji,texniki,iqtisadi və sosial problemlərin birgə həll edilməsi fikrini irəli sürmüşdür.Əks halda insanların gələcək həyatının təhlükə qarşısında olacağını bildirmişdir.

Sondövürdə Dünya okenının mənimsənilməsi xüsusilə güclıənmışdir.Dəniz ticarətinin həcmi(3,7 trilyon ton) bir neçə dəfə artmışdır.Okean və dənizlərdə neft hasilatı sürətlə artır.Dünyada çıxan neftin 30%-ə qədəri okean və dənizlərin payına düşür.

Qərbi Avropadan,Şimali Amerikadan,eləcə də Cənubi və Şərqi Asiyadan axan çaylar küllü miqdarda çirkab suları və tulantılarla çirklənmişdir.Qanq,Missisipi,Dunay,Volqa,Xuanxe,Oka,Azərbaycanda Kür,Araz,Oxçuçay və s.çaylar ən çox çirklənmiş çaylar hesab olunur.

1992-ci ildə Finlandiyanın Helsinki şəhərində “Sərhəddə yerləşən çayların,göllərin,eləcə də yeraltı suların mühafizəsi edilməsi haqqında” Konvensiya imzalanmışdır.Əkin sahələrinə verilən gübrələr,zərərli maddələr,eləcə də sənaye və mədən ərazilərində olan kimyəvi maddələr,neft tullantıları yerüstü və qrunt sularını çirkləndirir,geniş ərazilərin yararsız hala düşməsinə səbəb olur.

Hidrosfer

Hidrosfer- yeri əhatə edən su təbəqəsidir. Dünyanın 2/3-si (71%-i)- yəni 361 mln. km 2 -i su ilə örtülüdür. Yer kürəsində 1,38 km 3 su vardır ki, bunun da 96,5 %-i okean və dənizlərdə cəmləşib. Dünyadakı suyun yalnız 2,53%-i şirindir. Yerin daxilində fiziki və kimyəvi birləşmələr şəklində çox böyük miqdarda su var. Hidrosfer – mantiya və kosmosdan ayrılan suyun hesabına əmələ gəlmişdir.
Əhəmiyyəti:
1) Yerdə həyatın əsasıdır.
2) istilik daşıyıcısıdır.
3) Nəqliyyat vasitəsidir.
4) Enerji mənbəyidir.
5)Mineral mənbədir.
6) Üzvi aləmin əsasıdır.
7) Sənaye xammalıdır.
Suyun xassələri.
1) Suyun 3 halı var: 0cC temperaturda donur, 1000 C temperaturda qaz halına keçir.
2) Bütün maddələr soyuduqda sıxlığı artır. Suda isə maksimum sıxlıq +4°C-də olur. Sonra sıxlıq azalır.
3) Su donduqda xüsusi çəkisi azalır, həcmi isə artır.
4) Suda səsin yayılma sürəti digər maddələrdən çoxdur.
Su atmosferdə 8 günə, çaylarda 16 günə, göllərdə 17 ilə, okeanlarda isə daha uzun bir müddətə bərpa olunur (yəni təzələnir).
Suyun dövranı. Su təbiətdə daim təmizlənir. Hər il okean səthindən çoxlu miqdarda su buxarlandırır ki, bunun da 90%-i yenidən yağıntı şəklində okeana qayıdır. Yəni okean → atmosfer → okean halqası suyun kiçik dövranını yaradır. Buxarlanan suyun qalan 10%-i isə külək və hava axınları vasitəsilə quru üzərinə gətirilərək yağıntı şəklində quruya düşür. Düşən yağıntı çay və yeraltı sular vasitəsilə yenidən okeana qayıdır: Okean → atmosfer → quru → okean halqası suyun bövük dövranını yaradır. Suyun böyük dövranı okean və quru üzərində rütubəti yayır. Quruda şirin suyu yaradır, maddələr mübadiləsini tənzimləyir. Suyun böyük dövranının yaranmasına səbəb küləkdir.

Dünya okeanının ümumi sahəsi 361 mln. km 2 olub, tərkibi – okean, dəniz, körfəz və boğazdan ibarətdir. Yer yarandığı zaman o, yalnız su qatından – okeandan ibarət olmuşdur. Lakin sonradan fəal vulkanizm nəticəsində ilk quru sahəsi yaranmışdır. Yerin geoloji inkişaf tarixində dənizlərin quruya nisbətən daha geniş sahə tutduğu zamanı – yerdə iqlimin mülayimləşməsi və rütubətlənməsi, bitki və heyvanlar aləminin sürətli inkişaf prosesləri getmişdir. Hazırda mövcud olan 4 okean – materiklərin konfiqurasiyası, dib relyefi, cərəyan sistemi. suyun temperaturu, duzluluğu və su kütlələrinin strukturu ilə seçilən su hövzələridir. Okeanların sərhədi onları ayıran materiklərin ucqar nöqtələrindən keçən meridian və paralellərin qiyməti ilə hesablanır.

Dənizlər

Dəniz– okeandan qismən quru, qismən də sualtı astanalarla ayrılmış su sahələridir. Dəniz okeandan xassələrinə, cərəyanlarına və canlı aləminə görə fərqlənir. Coğrafi mövqeyinə görə dənizlər 3 qrupa ayrılır:
1. Daxili dənizlər– materikin içərisinə daxil olmuş və okeanla boğaz vasitəsilə birləşmiş dənizlərdir. Materikin içərisinə çox daxil olduğundan okeanla əlaqəsi zəif olur. Sakit okeanda daxili dəniz yoxdur. Atlantik okeanında – Azov, Egey, Qara, Aralıq, Mərmərə, Baltik, Adriatik, Hind okeanında – Qırmızı, Şimal Buzlu okeanında – Ağ dəniz daxili dənizdir.
2. Kənar dəniz – materikin kənarında yerləşmiş, okeandan adalar və ya sualtı dağlar vasitəsilə ayrılır. Okeanla əlaqəsi daha güclüdür. Sakit okeanda – Berinq, Mərcan, Filippin, Oxot, Yapon, Sarı, Cənubi Çin, Şərqi Çin, Tasman, Atlantik okeanında – Şimal, Norveç, Karib, Sarqass, Hind okeanında – Andaman, Ərəbistan, Şimal Buzlu okeanında – Barens, Qrenlandiya, Çukot, Qara, Laptevlər, Boffort, Baffin, Şərqi Sibir.
Antarktida materikini əhatə edən – Ross, Lazerev, Belenshauzen və Uedella dənizləri də kənar dənizlər olub 3 okeana aiddirlər.
3. Adalararası dənizlər– ada qrupları arasında yerləşirlər: Yava, Sulu, Sulavesi, Fici, Timor, Banda.

Hidrosfer

Mündəricat

1 Hidrosferin mənşəyi
2 Hidrosferin yaranması
3 Hidrosferin inkişafı

4 Hidrosferin həcmi və hissələri

4.1 Dünya okeanı

4.1.1 Dünya okeanının hissələri

4.2.1 Çaylar
4.2.2 Göllər
4.2.3 Bataqlıqlar
4.2.4 Buzlaqlar
4.2.5 Su anbarları
4.2.6 Yeraltı sular

Hidrosferin mənşəyi

Hidrosferin inkişafı qrafiki

Yer səthi tədricən soyuduqca su buxarından su təbəqəsi — hidrosfer formalaşmışdır. İlk vaxtlar mantiydan ayrılan maddənin 92%-ni bazalt və 8%-ni su kütləsi təşkil etmişdir. Su müasir vulkan lavalarında da təqribən o qədərdir. Paleozoyun əvvəlində Yerin hodrosferi müasir həcminə yaxın olmuş və o zamandan bəri çox dəyişməmişdir. Mantiyadan indi də su ayrılır (ildə 1 km³-ə yaxın), ona ”yuvenil su” deyilir.

Hidrosferin yaranması

Yerdə və yaxud su planetində maye suyun yaranmasının ikinci mənbəyi kosmik fəzadan yer atmosferinə daxil olan su hesab edilir. Müasir tədqiqatlar göstərir ki, Günəşdən baş verən püskürmələr nəticəsində ondan ayrılan hidrogen və oksigen molekulları birləşərək Yerdən 250 km yüksəklikdə yeni su molekulları əmələ gətirir və bunun bir qismi planetə daxil olur. Digər mənbə isə meteroidlərdən ayrılan su hesab edilir.

Hidrosferin inkişafı

həcmi sabit qalmışdır.
həcmi böyümüş.
həcmi kiçilmişdir.

Hidrosferin həcmi və hissələri

Hidrosferin hissələri

Hazırda hidrosferin yeraltı hissəsinin həcmi aşağıdaki kimi qiymətləndirilir:

suyundan istifadə üçün əlçatan üst beş kilometirlik layda 60–61 mln.km³ su vardır.
bu miqdar sudan 4 mln.km³ fəal sirkulyasıya edən su bir kilometirlik üst qatda yerləşir.
litosferin 10–15 kilometrlik qatında kimyəvi və fiziki cəhətdən bağlı halda 150 mln.km³-ə yaxın su vardır. O, rütubət dövranında iştirak etmir, lakin coğrafi təbəqə üçün maye su ehtiyatıdır.

Antaraktida, Arktika və dağalıq ölkələrin buzlaqlarında 24 mln.km³-ə yaxın şirin su toplanmışdır. Avropa ölkələri artıq ondan istifadə edirlər. Buzlaqlardakı suyun həcmi hidrosferin 1,65%-ni və Yerdə şirin su ehtiyatının 90%-ə qədərini təşkil edir. Qurunun səth suları planetin suyunun kiçik bir hissəsidir (0,04–0,06%). Göllərdə 230 min km³, su anbarlarında 5 min km³ su vardır. Çaylarda cəmi 1,2 min km³ su və ya bütün hidrosferin təqribən 0,0001%-i toplanmışdır və onun rolu xususi həcmi ilə yox, əvəzolunma tezliyi ilə müəyyən edilir.Beləliklə, Yerdə eyni zamanda şirin su ehtiyatı 32 mln.km³-ə yaxındır (buzlaqlar, şirinsulu göllər, çaylar və yer qatının yeraltı suları) Canlı orqanızimlərdəki suyu da hidrosferə aid etmək olar. Bioloji bağlı su təqribən 50 km³-dir. Quruda yaşayan orqanizimlərin 80%-ni,su orqanizimlərinin 90%-ni.sporların 50%-ni su təşkil edir. Aşağıdakı rəqəmlər təbiisuların təzələnmə müddəti haqqında təsəvvür yaradır: Antaraktidanın və Qrelanadiyanın buzları 15 min il ərzində, üst bir kilometirlik qatdakı yeraltı 300 il ərzində. Göl suları 3,5 il ərzində,torpaq suları 8–11 ay ərzində,çay suyu isə 12 günə təzələnir. [4]

Hidrosferin həcmi

Hidrosferin hissələri	Həcmi,min km³ ilə	Ümumi həcimdən payı,% ilə
Okean	1 370 322(1 338 000)	93,93
Yeraltı sular	60 000	4,12
o cümlədən fəal sular	4 000	0,27
Buzlaqlar	24 000	1,65
Göllər	230	0,16
Çaylar	1,2	0,0001
Torpaq rütubəti	75	0,005
Atmosfer rütubəti	14	0,001
CƏMİ	1 458642,2	100

Dünya okeanı

Əsas məqalə: Dünya okeanı

Dünya okeanının hissələri

Əsas məqalə: Dəniz

Kənar dənizlər. Okeandan ya adalar arxipelaqı ilə və ya yarımadalarla ayrılır.
Daxili dənizlər. Bunlar materiklərin içərilərində və ya materiklər arasında olur..
Adalararası dənizlər. Adalarla əhatə olunur.

Dənizlərlə bərabər Dünya okeanının hissələrinə körfəzlər və boğazlarda aiddir.

Ölüdəniz körfəzi
Əsas məqalə: Körfəz

Körfəzlər — okeanın və ya dənizin quruya daxil olmuş, lakin su hövzəsilə sərbəst su mübadiləsi olan hissəsidir. Körfəzin hidroloji və hidrobioloji xüsusiyyətləri,mənsub olduğu hövzənin xüsusiyyətlərindən nadir hallarda fərqlənir.

Əsas məqalə: Boğaz

Boğazlar — iki quru sahəni bir-birindən ayıran və ya iki su hövzəsini birləşdirən ensiz su zolağıdır.

Quru suları

Əsas məqalə: Quru suları

Göllərdə, çaylarda,bataqlıqlarda,su anbarlarında,buzlaqlarda,habelə yeraltında olan sulara quru suları deyilir.

Çaylar

Əsas məqalə: Çay

Göllər

Əsas məqalə: Göl

Tektonik göllər.
Uçqun göllər.
Vulkanik göllər.
Meteorit göllər.
Buzlaq mənşəli göllər.
Kars gölləri.
Eol gölləri.
Su-erozion-akkumlyativ göllər.

Bataqlıqlar

Əsas məqalə: Bataqlıq

Buzlaqlar

Əsas məqalə: Buzlaq

Su anbarları

Əsas məqalə: Su anbarı

Buraya su anbarları və həmdə su kanalları daxildir. Hal — hazırda dünyada 60 mindən çox su anbarı mövcuddur. Ümümi həcmi 6,6 min km³,sahəsi isə 400 min km²-dir.

Yeraltı sular

Əsas məqalə: Qrunt suları

Yeraltı suya həm hidrosferin, həm də Yer qabığının bir hissəsi kimi baxılmalıdır. Yeraltı su bir-birindən fərqlənən iki hissədən ibarətdir:

həcmi 60 mln.km³-ə yaxın olan, müasir rütubət dövranında iştirak etməyən dərinlik suyu.
həcmi təqribən 4 mln.km³ olan damal-maye su.

Hidrosferdə su dövranı

Əsas məqalə: Su dövranı
Su dövranı

Okeanda suyun kiçik dövranı
Quruda suyun kiçik dövranı
Okean və quru üzərində suyun böyük dövranı.

Düşən yağıntıların 102 min km³-i axarlı sahələrin,qalanı daxili axarlı hövzələrin payına düşür.Daxili axarlı hövzələrdən sular buxarlanaraq atmosferə daxil olur.

Təbiətdə suyun dövranı okeanların qəbul etdiyi istiliyin bir hissəsini quruya gətirir,quru suları qidalanır,sular daima təzələnir.Yerin landşaft örtüyü yaranır. [9]

Suyun əhəmiyyəti və xüsusiyyətləri

Əsas məqalə: Su
Suyun əhəmiyyəti

Normalda su Yer kürəsində ancaq qaz halında olmalıdır.Özünə məxsus molekul quruluşu onu ərimə temperaturu 0° olan mayeyə çevirmişdir.Məhz bu cəhətinə görə su yeganə mineraldır ki, Yer səthinin termodinamik şəraitində üç halda olur(maye,qaz və buz) və asanlıq bir haldan o birinə keçir.
Fotosintez prosesində su oksigenə və hidrogenə parçalanaraq atmosferi sərbəst oksigenlə təchiz edir və coğrafi təbəqədə bioloji kütlənin toplanmasına imkan yaradır.
Bütün cisimlər maye fazadan bərk fazaya keçərkən sıxlaşır və ağır olurlar.Su da isə əksinə olur və buz sudan yüngül olur.Bunun təbiətdə olduqca böyük rolu var.Buz su hövzələrinin səthində qalır və su qatını donmaqdan,oradakı həyatı məhf olmaqdan qoruyur.Əgər buz sudan ağır olsatdı,o,dibdə əmələ gəlməyə başlardı və bütün göllər,qütüb dənizləri çoxillik donmuş olardı.
Su maksimal sıxlığa 4 °C-də çatır.Temperatur 4-dən 0°-yə düşdükdə suyun sıxlığı azalır.Soyumuş daha yüngül su üzdə qalır,dərinlikdə isə nisbətən daha ilıq su toplanır.
Su universal həlledicidir.Bu cəhət coğrafi təbəqədə maddələrin aparılmasını,o cümlədən duz mübadiləsini təmin edirş
Suyun xüsusi istilik tutumu yüksəkdir.
Su kapillyarlarla qalxa bilir.Bu,torpaq əmələgəlmənin və bitkilərin qidalanmasının,deməli,həm də kənd təsərrüfatının zəruri şərtidir.
Su öz-özünə təmizlənir.Su qruntdan keçdikdə süzülür;yalnız təmiz su buxarlanır.Bütün qatışıq yerində qalır. [10]

Hidrosferin mühafizəsi

Hidrosferin çirklənməsi qlobal xarakterli problemlərdən biridir.Onun çirklənməsinin başlıca səbəbi sənaye,kənd təsərrüfatı,eləcə də məişət tullantılarının su hövzələrinə axıdılmasıdır.Hər il okeanlara 100 milyon tondan artıq tullantı atılır,orta hesabla 15 milyon tondan artıq neft axıdılır.Okeanın səthinin təqribən 20–25%-i neft qatı ilə örtülmüşdür.Okeanların dərinliklərində konteynerlərə doldurulmuş zəhərli və radioktiv maddələrin saxlanılması olduqca təhlükəlidir.

Həmçinin bax

Xarici keçidlər

http://geographyofrussia.com/gidrosfera-2/
http://ecoflash.narod.ru/likbez_1.htm
http://kayzen.az/blog/hidrosfer/682/hidrosfer.html
http://geografya.ru/gidrosfera.html
http://www.geoglobus.ru/earth/geo6/earth01.php

İstinadlar

↑Л.П.Шубаjев.Yмуми Jершyнаслыг.Бакы.1986.с.222–224
↑Eminov Z.N.”COĞRAFİYA” (Məlumat kitabı). Bakı, “Çıraq” nəşriyyatı, 2004.səh.169–173
↑Coğrafiya ensklopediyası.I kitab.Bakı 2012.səh 162–163(azərb)
↑Eminov Z.N.”COĞRAFİYA” (Məlumat kitabı) İ hissə. Ümumi fiziki və iqtisadi coğrafiya.Bakı, 2000,səh 256–258
↑http://behruzmelikov.files.wordpress.com/2013/01/hidrologiya.pdf
↑Kərimov.Ş.Ümumi yerşünaslıq.Bakı : Azərtədrisnəşr , 1961.səh.39–41
↑ ru:Мировой океан
↑ ru:Круговорот воды в природе
↑Məmmədov M.Ə., İmanov F.Ə. ,, Ümumi hidrologiya,, B.: Maarif, 2003.səh 154–158
↑Л.П.Шубаjев.Yмуми Jершyнаслыг.Бакы.1986.с.228–230
↑Coğrafiya ensklopediyası.I kitab.Bakı 2012.səh 167–169
↑http://eko-priroda.ru/sostoyanie-i-ohrana-gidrosfery

September 02, 2021
Ən son məqalələr

Kolobar nunatakı

Kolokas (Əbyəlil)

Kolorado

Kolorado (səhra)

Kolorado Sprinqs

Kolorado böcəyi

Kolorado çayı

Kolorektal xərçəng

Kolosint

Koloss (personaj)

Ən çox oxunan

Şaxtyorsk

Şaxta

Şaxta Baba

Şaxta baba

Şaxtı

hidrosfer, məqaləni, vikiləşdirmək, lazımdır, lütfən, məqaləni, ümumvikipediya, redaktə, qaydalarına, uyğun, şəkildə, tərtib, edin, yδωρ, σφαῖρα, sfera, kürə, təbəqə, yerin, təbəqəsi, bura, okean, dənizlər, qurudakı, obyektləri, olan, buzlaqlar, yeraltı, sular. Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Hidrosfer q yun Ydwr su ve sfaῖra sfera kure tebeqe Yerin su tebeqesi Bura okean ve denizler qurudaki su obyektleri olan buzlaqlar yeralti sular caylar ve goller daxildir Mundericat 1 Hidrosferin menseyi 2 Hidrosferin yaranmasi 3 Hidrosferin inkisafi 4 Hidrosferin hecmi ve hisseleri 4 1 Dunya okeani 4 1 1 Dunya okeaninin hisseleri 4 2 Quru sulari 4 2 1 Caylar 4 2 2 Goller 4 2 3 Bataqliqlar 4 2 4 Buzlaqlar 4 2 5 Su anbarlari 4 2 6 Yeralti sular 5 Hidrosferde su dovrani 6 Suyun ehemiyyeti ve xususiyyetleri 7 Hidrosferin muhafizesi 8 Hemcinin bax 9 Xarici kecidler 10 IstinadlarHidrosferin menseyi Redakte Hidrosferin inkisafi qrafiki Su yerde en cox yayilmis mineraldir Su ile zenginlik Yerin kosmik xususiyyetidir A P Vinoqradova gore Yer boyuyerek teqriben muasir kutlesine catdiqda qizmaga baslamis mantiyadan maddeler eriyerek ucucu tezeriyen ve cetineriyen komponentlere ayrilmisdir Cetin eriyen komponentler mantiyada qalmis tezeriyenler bazalt seklinde Yer qabigini emele getirmisdir Ucucu komponentlerle su buxari da Yer sethine qalxmisdir Yer sethi tedricen soyuduqca su buxarindan su tebeqesi hidrosfer formalasmisdir Ilk vaxtlar mantiydan ayrilan maddenin 92 ni bazalt ve 8 ni su kutlesi teskil etmisdir Su muasir vulkan lavalarinda da teqriben o qederdir Paleozoyun evvelinde Yerin hodrosferi muasir hecmine yaxin olmus ve o zamandan beri cox deyismemisdir Mantiyadan indi de su ayrilir ilde 1 km e yaxin ona yuvenil su deyilir Su mantiyadan ayrilib buxar halindan damla maye halina kecen zaman diger ucucu maddeleri de hell etmisdir Ona gorede Dunya okeani meydana geldiyi vaxtdan minerallasmisdir Eyni zamanda rutubet dovrani yaranmisdir Su atmosfere ve materike nufuz etmisdir Caylar goller yeralti sular ve buzlarqlar meydana gelmisdir 1 2 Hidrosferin yaranmasi RedakteMueyyen edilmisdir ki planetdeki maye suyun umumi miqdari 2 milyard km3 den coxdur Hecmine gore birinci yer okean sulari ikinci yeri buzlaq ve daimi qar sulari ucuncu yeri yeralti sular ve nehayet dorduncu yeri gol ve cay sulari tutur Sonuncularin miqdari az olsa da onlar tez berpa olunduguna gore su dovraninin esas helqesini teskil edir Su dovraninin ehemiyyeti nedir Tedqiqatlar gosterir ki su atmosferde 8 gunden caylarda 16 gunden axrli gollerde 17 il axarsiz gollerde 350 il daimi buzlaqlarda 15min ilden yeralti sularda ise 250 min ilden sonra berpa olunur ve yaxud tezelenir Yerde suyun esas menbeyi onun daxili tebeqeleri o cumleden mantiya hesab edilir Bele ki Yerin planetar inkisaf merhelesinin Ay erasi nda kutlevi suretde puskurerek yer sethine cixan qizmar mantiya maddesinin soyumasi neticesinde hemin maddelerin terkibinde ayrilan muxtelif qazlar ve su buxari yeretrafi mekana daxil olmuslar Yerde ve yaxud su planetinde maye suyun yaranmasinin ikinci menbeyi kosmik fezadan yer atmosferine daxil olan su hesab edilir Muasir tedqiqatlar gosterir ki Gunesden bas veren puskurmeler neticesinde ondan ayrilan hidrogen ve oksigen molekullari birleserek Yerden 250 km yukseklikde yeni su molekullari emele getirir ve bunun bir qismi planete daxil olur Diger menbe ise meteroidlerden ayrilan su hesab edilir Hidrosferin inkisafi RedakteYerin su tebeqesi litosfer atmosfer ve canli tebietle birlikde inkisaf etmisdir Arxeyde su dovrani qisa okean atmosfer okean sxemi uzre getmisdir Yasil bitkiler olmamisdir su fotosintezle parcalanmirdi Proterozoydan etibaren canli maddelerin kutlesi artmaga baslamisdir Hidrosferin hem de atmosferin inkisafinda fotosintez feal istirak etmisdir Paleozoyda Lavrasiya ve Qondvana siddetli dag emelegele inkisafi kecirmisdir Okean ve denizlerin sahesi boyumusdur Mezozoyda ve paleogende Lavrasiyanin ve Qondvananin parcalanmasi neticesinde muasir okeanlar yarandi Okeanlarin yasi muxtelifdir En qedimi Sakit okean daha cavani ise Atlantik okeandir Hidrosferin hecmi baresinde uc fikir vardir hecmi sabit qalmisdir hecmi boyumus hecmi kicilmisdir Hidrosferin sabitliyi hipotezine gore suyun emele geldiyi hidrogen ve oksigen atomlarinin sayi geoloji dovur erzinde sabit kemiyyetdir Bu muddea umumi melum faktlara 1 Yer ile kosmos arasinda maddeler mubadilesi faktina 2 tebietin inkisafi faktina ziddir Alimlerin coxu hidrosferin fasilesiz boyumesi konsepsiyasina terafdardir Texmini hesablamalara gore hidrosferin 1000 il erzinde orta hesabla 1 mm boyuyur Hidrosferin kicilmesi ferziyyesi Yerin tekinden su gelmesi prosesinin qurtarmasina onun litosferde geden fiziki ve kimyevi prosesler neticesinde fasilesiz ve sonsuz olaraq bagli hala kecmesine esaslanir Yerin tedricen quraqlasmasina Boyuk Sehra ve Merkezi Asiyanin aridlesmesi ile tesdiq olunur 3 Hidrosferin hecmi ve hisseleri Redakte Hidrosferin hisseleri Hidrosfer Dunya okeanindan qurunun sularindan caylar goller buzlaqlar habele bele yeralti sulardan ibaretdir Belelikle litosfer ve atmosfer kimi hidrosfer de arasikesilmezdir Hidrosfere adeten atmosferin buxarsekilli ve damla maye suyunu aid etmirler Son hesablamara gore hidrosferin hecmi teqriben 1 5 mlrd km e beraberdir Suyun esas kutlesi 1 370 322 min km i 94 e yaxin okeanlarda cemlenmisdir Hazirda hidrosferin yeralti hissesinin hecmi asagidaki kimi qiymetlendirilir suyundan istifade ucun elcatan ust bes kilometirlik layda 60 61 mln km su vardir bu miqdar sudan 4 mln km feal sirkulyasiya eden su bir kilometirlik ust qatda yerlesir litosferin 10 15 kilometrlik qatinda kimyevi ve fiziki cehetden bagli halda 150 mln km e yaxin su vardir O rutubet dovraninda istirak etmir lakin cografi tebeqe ucun maye su ehtiyatidir Antaraktida Arktika ve dagaliq olkelerin buzlaqlarinda 24 mln km e yaxin sirin su toplanmisdir Avropa olkeleri artiq ondan istifade edirler Buzlaqlardaki suyun hecmi hidrosferin 1 65 ni ve Yerde sirin su ehtiyatinin 90 e qederini teskil edir Qurunun seth sulari planetin suyunun kicik bir hissesidir 0 04 0 06 Gollerde 230 min km su anbarlarinda 5 min km su vardir Caylarda cemi 1 2 min km su ve ya butun hidrosferin teqriben 0 0001 i toplanmisdir ve onun rolu xususi hecmi ile yox evezolunma tezliyi ile mueyyen edilir Belelikle Yerde eyni zamanda sirin su ehtiyati 32 mln km e yaxindir buzlaqlar sirinsulu goller caylar ve yer qatinin yeralti sulari Canli orqanizimlerdeki suyu da hidrosfere aid etmek olar Bioloji bagli su teqriben 50 km dir Quruda yasayan orqanizimlerin 80 ni su orqanizimlerinin 90 ni sporlarin 50 ni su teskil edir Asagidaki reqemler tebiisularin tezelenme muddeti haqqinda tesevvur yaradir Antaraktidanin ve Qrelanadiyanin buzlari 15 min il erzinde ust bir kilometirlik qatdaki yeralti 300 il erzinde Gol sulari 3 5 il erzinde torpaq sulari 8 11 ay erzinde cay suyu ise 12 gune tezelenir 4 Hidrosferin hecmi Hidrosferin hisseleri Hecmi min km ile Umumi hecimden payi ileOkean 1 370 322 1 338 000 93 93Yeralti sular 60 000 4 12o cumleden feal sular 4 000 0 27Buzlaqlar 24 000 1 65Goller 230 0 16Caylar 1 2 0 0001Torpaq rutubeti 75 0 005Atmosfer rutubeti 14 0 001CEMI 1 458642 2 100Dunya okeani Redakte Esas meqale Dunya okeaniDunya okeanini okeanologiya elmi oyrenir Dunya okeaninin arasikesilmez su sethi planetimizin sethinin 70 8 sahesini tutur Cografi tebeqenin en muhum cehetleri maddenin ve enerjinin planetar mubadilesi ile mueyyen olunur Mubadile okean atmosfer materik sistemi ile yerine yetirilir Dunya okaninin bizim planetin tebietinde cox boyuk rolu oldugundan hidrosferle yanasi okeanosferi de ayrica oyrenmek duzgun olardi 5 Dunya okeaninin hisseleri Redakte Okean adi mifik Okean cayinin adindandir Babilistanlilar ve misirliler goruslerine gore bu cay qurunun yasti diskini ehate edirmis 1650 ci ilde cografi kesfler duvurunden sonra bes okean mueyyen olundu Boyuk yaxud Sakit Atlantik Hind Simal Buzlu ve Cenub Buzlu okean 1845 ci ilde bu bolgu London cografiya cemiyyeti terfinden tasdiq olundu XIX esrin sonunda Simal ve Cenub Buzlu okeanlarinin musteqilliyi subhe altina alindi Simal Buzlu okeani Atlantik okeaninin Araliq denizi oldu Cenub Buzlu okeani Sakit Atlantik ve Hind okeanlari arasinda bolundu XX esrin 30 cu illerinde Arktika Oyrenilenden sonra Simal Buzlu okeanin musteqilliyi qebul olundu Ve cenub qutub dairesinin sularinin oyrenilmesi Cenub okeaninin da muvcud olmasini soylemeye esas verir 6 7 Esas meqale DenizDeniz okeanin fiziki cografi esasen hidroloji ve iqlim xususiyyetlerile ferqlenen elahidde hissesidir Materiklerin ve okeanlarin temasetme xarakterinden asili olaraq denizler uc qrupa bolunur Kenar denizler Okeandan ya adalar arxipelaqi ile ve ya yarimadalarla ayrilir Daxili denizler Bunlar materiklerin icerilerinde ve ya materikler arasinda olur Adalararasi denizler Adalarla ehate olunur Denizlerle beraber Dunya okeaninin hisselerine korfezler ve bogazlarda aiddir Oludeniz korfezi Esas meqale KorfezKorfezler okeanin ve ya denizin quruya daxil olmus lakin su hovzesile serbest su mubadilesi olan hissesidir Korfezin hidroloji ve hidrobioloji xususiyyetleri mensub oldugu hovzenin xususiyyetlerinden nadir hallarda ferqlenir Esas meqale BogazBogazlar iki quru saheni bir birinden ayiran ve ya iki su hovzesini birlesdiren ensiz su zolagidir Quru sulari Redakte Esas meqale Quru sulariGollerde caylarda bataqliqlarda su anbarlarinda buzlaqlarda habele yeraltinda olan sulara quru sulari deyilir Caylar Redakte Esas meqale CayQuruda ozunun emele getirdiyi yataq uzre hereket eden su axini cay adlanir Her bir cay uzunlugu deresinin eni dusmesi meyilliliyi axin sureti su serfi asili maddelerin miqdari suyunun kimyevi terkibi hovzesinin sahesi ile seciyelenir Goller Redakte Esas meqale GolQurunun suyu durgun ve ya az axarli olan okeanla ikiterefli qarsiliqli elaqesi olmayan ozune mexsus heyat seraiti ve spesifik orqanizimleri olan daxili sututarlarina gol deyilir Goller menseyine gore asagidaki qruplara bolunur Tektonik goller Ucqun goller Vulkanik goller Meteorit goller Buzlaq menseli goller Kars golleri Eol golleri Su erozion akkumlyativ goller Bataqliqlar Redakte Esas meqale BataqliqYer sethinin ifrat nemlenmis ve 30 sm den az olmayaraq torf qati ile ortulmus erazileri bataqliq adlanir Bataqliqlar quru ve su obyektleri arasinda kecid veziyyetde olan erazilerdir Bataqliqlar Avrasiya ve simali Amerikanin simal hissesinde ve col zonlarinda elece de Braziliya ve Hindistan yarimadasinda genis yayilmisdir Buzlaqlar Redakte Esas meqale BuzlaqBuzlaqlari oyrenen elm qlyasilogiya adlanir Qurunun 11 den coxunu tutan buzlaqlar Antaraktida materikini ve Qrelandiya adasini Simal ve cenub qutub etrafindaki adalari tamamile orten ortuk buzlaqlardan buzlaqlarin 98 i ve qar xettinden yuksekde yerlesen dag buzlaqlarindan ibaretdir Elmde qar ve buz tebeqesini xionosfer yun xionos qar adlandirirlar Su anbarlari Redakte Esas meqale Su anbariBuraya su anbarlari ve hemde su kanallari daxildir Hal hazirda dunyada 60 minden cox su anbari movcuddur Umumi hecmi 6 6 min km sahesi ise 400 min km dir Yeralti sular Redakte Esas meqale Qrunt sulariYeralti suya hem hidrosferin hem de Yer qabiginin bir hissesi kimi baxilmalidir Yeralti su bir birinden ferqlenen iki hisseden ibaretdir hecmi 60 mln km e yaxin olan muasir rutubet dovraninda istirak etmeyen derinlik suyu hecmi teqriben 4 mln km olan damal maye su Qalinligi tayqa zonasinda 2 3 m col zonasinda 20 30 m ve savanna zonasinda 50 m e qeder olan aerasiya qatindan altda hemise sulu ilk horizont yerlesir Onun suyu qrunt suyu adlanir Qrunt sulardan altda artezian suyu yerlesir Hidrosferde su dovrani RedakteEsas meqale Su dovrani Su dovrani Yer sethinde suyun dovrani dairevi olaraq bas verir butun erazileri ve su hovzelerini ehate edir Bu dovranda hidrosferin butun elementleri istirak edir eyni zamanda onlar ucun qidalanma menbeyidir Gunes sualarinin tesiri altinda okeanlardan denizlerden quruda olan su obyektlerinden torpaqdan ve bitkilerden il erzinde 520 min km su buxarlanir Bu qeder de su Yer sethine yaginti formasinda dusur Dunya okeanindan buxarlanan 448 min km suyun cox hissesi yeni 411 min km i yaginti halinda suyun kicik dovrani prosesinde yeniden okean ve denizlere qayidir Umumen Yerde 3 formada su dovrani musahide edilir Okeanda suyun kicik dovrani Quruda suyun kicik dovrani Okean ve quru uzerinde suyun boyuk dovrani Okeanlardan buxarlanan suyun 109 min km i daima ve movsumu kulekler vasitesile materiklere getirilir yagis ve qar seklinde dusur Okeanlardan getirilen sulara mehz burda qurudaki hovzelerden buxarlanan sular qosulur Onlarin xeyli hissesi bitkilerden olan transpirasiyanin payina dusur Torpaga dusen suyun bir hissesi asagi hopur infiltirasiya olunur torpaqda su ehtiyatini artirir yeralti sulari qidalandirir bir hissesi Yer sethi ile caylara ve diger su hovzelerine axir Torpaga hopan suyun bir hissesi sonradan bitkilerin qidalanmasina serf olunur Bitkilerdende atmosfere buxarlanir Diger qismi ise yavas yavas yeralti sular kimi cayilara axir Caylar oz suyunu Dunya okeanina axidaraq buradan buxarlanan ve geden suyu berpa edir 8 Dusen yagintilarin 102 min km i axarli sahelerin qalani daxili axarli hovzelerin payina dusur Daxili axarli hovzelerden sular buxarlanaraq atmosfere daxil olur Suyun dovrani prosesinde onun bir hissesi atmosferin yuxari qatlarina qalxarken gunes sualarinin tesiri altinda oksigen ve hidrogen ionlarina parcalanir sonra kosmik fezaya ucub gedir Lakin dovruyyeden cixan sular vulkan puskurmeleri zamani Yerin derin qatlarindan cixan suyun hesabina berpa olunur Vulkan puskurmesi zamani cixan sular hidrosferin hecminin artmasina sebeb olur Bezi hesablamalara gore 4 milyard il evvel onun hecmi 20 mln km yeni indikinden 70 defe az olmusdur Tebietde suyun dovrani okeanlarin qebul etdiyi istiliyin bir hissesini quruya getirir quru sulari qidalanir sular daima tezelenir Yerin landsaft ortuyu yaranir 9 Suyun ehemiyyeti ve xususiyyetleri RedakteEsas meqale Su Suyun ehemiyyeti Su H2O hidrogenin oksigennle en besit ve davamli birlesmesidir Terkibi kutleye gore 11 9 hidrogen ve 88 81 oksigenden ibaretdir Su hidrogen qrupunun diger birlesmelerinden muqayisede bir cox fiziki anomaliyalara malikdir Yer sethinin tebietinde bu anomaliyalar muhum rol oynayir Suyun fiziki xasselerinin anomaliyasi onunmolekullarinin strukturu ile izah olunur Buzun ve suyun ozunemexsus daxili strukturu vardir Buzda her molekul qonsu molekullarla ele ehate olunmusdur ki kristallik sebekede bosluq vardir Ona gore de buz sudan yunguldur Suyun ve buzun asagidaki xasseleri ve ehemiyyetleri vardir Normalda su Yer kuresinde ancaq qaz halinda olmalidir Ozune mexsus molekul qurulusu onu erime temperaturu 0 olan mayeye cevirmisdir Mehz bu cehetine gore su yegane mineraldir ki Yer sethinin termodinamik seraitinde uc halda olur maye qaz ve buz ve asanliq bir haldan o birine kecir Fotosintez prosesinde su oksigene ve hidrogene parcalanaraq atmosferi serbest oksigenle techiz edir ve cografi tebeqede bioloji kutlenin toplanmasina imkan yaradir Butun cisimler maye fazadan berk fazaya kecerken sixlasir ve agir olurlar Su da ise eksine olur ve buz sudan yungul olur Bunun tebietde olduqca boyuk rolu var Buz su hovzelerinin sethinde qalir ve su qatini donmaqdan oradaki heyati mehf olmaqdan qoruyur Eger buz sudan agir olsatdi o dibde emele gelmeye baslardi ve butun goller qutub denizleri coxillik donmus olardi Su maksimal sixliga 4 C de catir Temperatur 4 den 0 ye dusdukde suyun sixligi azalir Soyumus daha yungul su uzde qalir derinlikde ise nisbeten daha iliq su toplanir Su universal helledicidir Bu cehet cografi tebeqede maddelerin aparilmasini o cumleden duz mubadilesini temin edirs Suyun xususi istilik tutumu yuksekdir Su kapillyarlarla qalxa bilir Bu torpaq emelegelmenin ve bitkilerin qidalanmasinin demeli hem de kend teserrufatinin zeruri sertidir Su oz ozune temizlenir Su qruntdan kecdikde suzulur yalniz temiz su buxarlanir Butun qatisiq yerinde qalir 10 Hidrosferin muhafizesi Redakte Hidrosferin cirklenmesi qlobal xarakterli problemlerden biridir Onun cirklenmesinin baslica sebebi senaye kend teserrufati elece de meiset tullantilarinin su hovzelerine axidilmasidir Her il okeanlara 100 milyon tondan artiq tullanti atilir orta hesabla 15 milyon tondan artiq neft axidilir Okeanin sethinin teqriben 20 25 i neft qati ile ortulmusdur Okeanlarin derinliklerinde konteynerlere doldurulmus zeherli ve radioktiv maddelerin saxlanilmasi olduqca tehlukelidir Dunya okeaninin qlobal miqyasda cirklenmesi haqqinda ilk heyacan siqnalini Jak Iv Kusto vermisdir O okeanda yaranan ekoloji texniki iqtisadi ve sosial problemlerin birge hell edilmesi fikrini ireli surmusdur Eks halda insanlarin gelecek heyatinin tehluke qarsisinda olacagini bildirmisdir 11 Sondovurde Dunya okeninin menimsenilmesi xususile guclienmisdir Deniz ticaretinin hecmi 3 7 trilyon ton bir nece defe artmisdir Okean ve denizlerde neft hasilati suretle artir Dunyada cixan neftin 30 e qederi okean ve denizlerin payina dusur Qerbi Avropadan Simali Amerikadan elece de Cenubi ve Serqi Asiyadan axan caylar kullu miqdarda cirkab sulari ve tulantilarla cirklenmisdir Qanq Missisipi Dunay Volqa Xuanxe Oka Azerbaycanda Kur Araz Oxcucay ve s caylar en cox cirklenmis caylar hesab olunur 1992 ci ilde Finlandiyanin Helsinki seherinde Serhedde yerlesen caylarin gollerin elece de yeralti sularin muhafizesi edilmesi haqqinda Konvensiya imzalanmisdir Ekin sahelerine verilen gubreler zererli maddeler elece de senaye ve meden erazilerinde olan kimyevi maddeler neft tullantilari yerustu ve qrunt sularini cirklendirir genis erazilerin yararsiz hala dusmesine sebeb olur 12 Hemcinin bax RedakteDunya okeani Hidrologiya Su Okean OkeanologiyaXarici kecidler Redaktehttp geographyofrussia com gidrosfera 2 http ecoflash narod ru likbez 1 htm http kayzen az blog hidrosfer 682 hidrosfer html http geografya ru gidrosfera html http www geoglobus ru earth geo6 earth01 phpIstinadlar Redakte L P Shubajev Ymumi Jershynaslyg Baky 1986 s 222 224 Eminov Z N COGRAFIYA Melumat kitabi Baki Ciraq nesriyyati 2004 seh 169 173 Cografiya ensklopediyasi I kitab Baki 2012 seh 162 163 azerb Eminov Z N COGRAFIYA Melumat kitabi I hisse Umumi fiziki ve iqtisadi cografiya Baki 2000 seh 256 258 http behruzmelikov files wordpress com 2013 01 hidrologiya pdf Kerimov S Umumi yersunasliq Baki Azertedrisnesr 1961 seh 39 41 ru Mirovoj okean ru Krugovorot vody v prirode Memmedov M E Imanov F E Umumi hidrologiya B Maarif 2003 seh 154 158 L P Shubajev Ymumi Jershynaslyg Baky 1986 s 228 230 Cografiya ensklopediyasi I kitab Baki 2012 seh 167 169 http eko priroda ru sostoyanie i ohrana gidrosferyMenbe https az wikipedia org w index php title Hidrosfer amp oldid 5985100, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.

Hidrosferin mühafizəsi

Hidrosfer

Dünya okeanı Redaktə

Dünya okeanının hissələri Redaktə

Quru suları Redaktə

Çaylar Redaktə

Göllər Redaktə

Bataqlıqlar Redaktə

Buzlaqlar Redaktə

Su anbarları Redaktə

Yeraltı sular Redaktə

Hidrosfer

Dənizlər

Hidrosfer

Mündəricat

Dünya okeanı

Dünya okeanının hissələri

Quru suları

Çaylar

Göllər

Bataqlıqlar

Buzlaqlar

Su anbarları

Yeraltı sular

Kolobar nunatakı

Kolokas (Əbyəlil)

Kolorado

Kolorado (səhra)

Kolorado Sprinqs

Kolorado böcəyi

Kolorado çayı

Kolorektal xərçəng

Kolosint

Koloss (personaj)

Şaxtyorsk

Şaxta

Şaxta Baba

Şaxta baba

Şaxtı

ne axtarsan burda

Related posts: