Psixofiziologiya: nəyi araşdırır, hədəfləri və metodları

Həzm və metabolizma psixofiziologiyanı da maraqlandıran fizioloji cəhətlərdir. Psixologiyanın bu sahəsi qəbulun periferik tənzimlənməsi, aclığın sinir nəzarəti və su balansının mexanizmlərinin araşdırılmasına yönəlmişdir.

Körpələrin fiziki inkişafı

Südəmərlik dövrü uşağın anadan olduğu dəqiqədən bir yaşı tamam olana qədər olan dövrdür. Həyatının ilk dörd həftəsində uşaq yenidoğulmuş sayılır.

Bu dövr üçün boy və çəkinin intensiv artması xarakterikdir.

Dölün yetkinliyi hamiləliyin 38-40-cı həftəsinə uyğun gəlir. Vaxtında doğulmuş uşaq təxminən 3,0 – 3,5 kq çəkiyə və 50-52 sm boya malik olur. Bədən çəkisi 2500-6000 q, boy göstəriciləri isə 47-57 sm arasında tərəddüd edə bilər. Uşaq doğularkən onun çəkisi 4500 q–dan artıq olarsa, anaya gizli şəkərli diabeti aşkar etmək üçün müvafiq yoxlamadan keçməsi məsləhət görülür.

Doğulandan sonra ilk 3 gün ərzində uşaq bədən çəkisində 100-300 q itirir. Bu hal bağırsaqların və sidik kisəsinin boşalması və uşağın ac qalması ilə əlaqədardır. 4-5-ci günlərdən başlayaraq uşağın bədən çəkisi artmağa başlayır və doğum evindən evə yazılan zaman ilkin göstəricilərə çatır.

Uşağın normal bədən çəkisini hesablamaq üçün xüsusi formul mövcuddur. 1 ayından 6 ayına qədər uşağın ilkin bədən çəkisinin üzərinə ayların sayını 800-ə vurmaqla alınan nəticəni əlavə etmək lazımdır. Məsələn, uşaq 3000 q çəki ilə anadan olmuşdursa, 2 ayında onun bədən çəkisi 4600 q olmalıdır. 7 ayından 12 ayına qədər olan müddətdə isə ilkin çəki üzərinə 6-ya vurulmuş 800 q və ikinci yarımillikdə ayların sayına vurularaq 400 q əlavə olunur.

Uşaq 3000 q çəki ilə anadan olmuşdursa, 8 aylığında onun bədən çəkisi nə qədər olmalıdır? Səkkizinci ay ikinci yarımilliyin ikinci ayı olduğundan, 3000+(800×6)+(400×2)=3000+4800+800=8600 q.

Bir yaşına qədər uşağın boy, çəki və baş ölçüsü göstəriciləri ümumilikdə cədvəldəki göstəricilərə uyğun gəlməlidir. Bu uyğunluq təbii ki, hər zaman rast gəlinmir. Elə uşaqlar var ki, onların boy və çəki artımı il ərzində tarazlıqla artır. Bəzi uşaqlarda isə bu proses qeyri-mütəmadi baş verir, belə ki, ya çəki boya üstün gəlir, ya da əksinə. Bədən quruluşunun genetik xüsusiyyətlərindən də çox şey asılıdır. Həyatının birinci yarımilliyində artıq çəkiyə malik uşaqlar 7-8-ci aylardan sonra hərəkət aktivliyi üzündən çəkini itirirlər. Bu səbəbdən də boy və çəkidə kiçik uyğunsuzluqlar valideynləri narahat etməməlidir. Lakin az çəki və kiçik boy, eləcə də istənilən boyda həddən artıq çəki həkimə müraciət etmək üçün tam göstərişdir.

Uşağın boyunu ev şəraitində ölçmək üçün adi santimetrlik xətkeşdən istifadə edirlər. Uşağı masa üzərinə elə uzandırırlar ki, başın təpə hissəsi divara dirənsin. Bu sıfır bölgüsüdür. Sonra ehmalca, dizləri yüngül təkanlarla düzəldərək dabana dirənmiş xətkeş üzərində uzunluğu qeyd edirlər. Bütün bunları uşaq tox və yuxudan durandan sonra etmək daha məsləhətlidir. Çəkini müasir elektron tərəzilər vasitəsilə ölçürlər. Bunu səhər, körpəni yedizdirmədən qabaq etmək lazımdır.

Baş dairəsini ölçmək üçün santimetrlik xətkeşin bir ucunu arxadan ənsə qabarları üzərinə, o biri ucunu isə öndən qaşüstü qövslərin üzərindən aparıb hər iki ucu birləşdirirlər və alınmış nəticəni qeyd edirlər.

Saglamolun.Az

Psixofiziologiya: nəyi araşdırır, hədəfləri və metodları

The psixofiziologiya ya da fizioloji psixologiya davranışın bioloji elementlərini öyrənməyə cavabdeh olan psixologiyanın bir hissəsidir. Psixoloji proseslərin və beyin fəaliyyətinin fizioloji əsasları ilə əlaqəli bir intizamdır.

Psixologiya, məsələn, müəyyən insanların hörümçəklərdən qorxma səbəblərini bilməkdə maraqlı olan geniş bir elmdir. Digər tərəfdən, psixofiziologiya hörümçək qorxusundan məsul olan zehni və fizioloji proseslərlə maraqlanacaq daha spesifik bir intizamdır.

Buna görə psixofiziologiya psixologiyadan inkişaf edən bir qoldur. Əslində, məşhur Alman psixoloqu Wilhem Wundtun 19-cu əsrin sonlarında yazdığı ilk elmi psixologiya mətni Fizioloji Psixologiyanın Əsasları adlanırdı.

Son illərdə eksperimental biologiyada və digər fənlərin elmi tədqiqatlarında əldə edilmiş çox sayda məlumat insan davranışının araşdırılmasında əhəmiyyətli bir rol oynadı.

Bu şəkildə psixofizioloji tədqiqatlar psixologiyanın bir elm olaraq inkişafı üçün əsasdır. Sinir sistemi və beyin quruluşlarının işi haqqında getdikcə daha çox məlumat əldə etmək mümkündür.

İnsan davranışının fiziologiyasına dair müasir tədqiqat tarixində psixologiyanın eksperimental metodları fiziologiya ilə birləşdirilərək, hazırda psixofiziologiya olaraq bilinən bir şey meydana çıxdı.

Psixofiziologiya tarixi

Psikofizyoloji şöbəsi, 19-cu əsrin sonunda Wilhem Wundt tərəfindən “Fizioloji Psixologiyanın Əsasları” kitabının nəşri ilə başladı və inkişaf etdirildi. Bununla birlikdə, bir tədqiqat intizamı təşkil etməməsinə baxmayaraq psixofizyologiyanın ən uyğun konsepsiyalarına olan maraq daha əvvəl nəzərə alınmışdır.

Bu mənada psixofiziologiyanın ən aktual tarixi tərəfləri bunlardır:

Platon

Eramızdan əvvəl 428 və 347-ci illərdə tanınmış filosof, insanın işində üç fərqli bölgəni özündə cəmləşdirdi: başda yerləşən ağıl və qavrayış, ürəkdə yer alan cəsarət və ya qürur kimi nəcib ehtiraslar və aşağı ehtiraslar. qaraciyər və bağırsaqlarda yerləşən xəsislik və şəhvət.

Aristotel

Daha sonra, Aristotel beyinin heç bir sensasiya yaratmadığını irəli sürdü və ürəyin duyğuların meydana gəldiyi yerdə olacağını başa düşdü.

Eynilə, Aristotel də animanın üçölçülü bir quruluşunu fərz etdi: vegetativ, həssas və intellektual.

Herphilus

Aristotel ilə eyni zamanda Herophilus özünü sinir sisteminin öyrənilməsi üçün heyvan və insan bədənlərini parçalamağa, əzələlərdən və dəridən onurğa beyni bölgələrinə qədər sinirləri izləməyə həsr etmişdir.

Galen

Miladdan əvvəl 157-ci ildə Galen, qladiator davranışındakı dəyişikliklərin baş zədələnmələrindən qaynaqlandığını bildirərək əhəmiyyətli bir təşəkkür etdi. İlk dəfə beyin zehni fəaliyyətlə əlaqələndirilməyə başlayır.

Nemesius

Eramızın 400-cü ilində Nemesisus, idrakın mədəciklərdə olması fikrini inkişaf etdirərək beyindəki bir yer nəzəriyyəsini formalaşdırdı.

Thomas willis

18-ci əsrdə Thomas Willis beyin funksiyası haqqında çox dəyərli məlumatlar verdi. Funksiyaları beyin qabığına yerləşdirən ilk müəllif idi. Konkret olaraq müəllif striatumda hissiyat, korpus kallosumdakı hiss və korteksdə yaddaş yerləşdirmişdir.

Eynilə, eyni dövrdə, La Peroynie, yarımkürədə yaralanma əhəmiyyətli bir çatışmazlığa səbəb olmadığı üçün korpus kallosumuna zəka yerləşdirdi.

Joseph Gall

19-cu əsrin əvvəllərində Cozef Qall beynin fərqli idrak funksiyalarında yerləşməsinin öyrənilməsini təşviq etdi. Eyni şəkildə, eyni zamanda, Flourens, zehni proseslərin beynin qlobal fəaliyyətindən asılı olduğunu iddia edərək Gall-a antoqonist bir nəzəriyyə irəli sürdü.

Qızıl illər

19-cu əsrin ortalarında psixofiziologiyanın qızıl illəri ortaya çıxdı. İsveçli bir nevroloq Broca, TAN-TAN hadisəsi ilə broka sahəsini aşkar etdi. 5 il sonra Wernicke bölgəsi tapıldı.

60-cı illər

Ötən əsrin 60-cı illərində iki müəllif fərqləndi. Geshwind, mürəkkəb tapşırıqlarda əlaqələrin əhəmiyyətini nümayiş etdirdi və fərqli beyin bölgələri arasındakı əlaqələrin zədələnməsinə toxunaraq ayrılma sindromunu təsvir etdi.

Öz növbəsində, Luria özünü II Dünya Müharibəsi xəstələrini öyrənməyə həsr etmiş və beynin prefrontal korteksində olan xəstəlikləri təsvir etmişdir.

Psixofiziologiya nə öyrənir? (tədqiqat obyekti)

Psixofiziologiya psixoloji proseslərin fizioloji əsaslarını təhlil etməkdən məsuldur. Yəni, psixoloji fəaliyyətlərin fizioloji reaksiyalar istehsal etmə yolunu araşdırmağa yönəlmişdir.

Tarixən əksər müəlliflər avtonom sinir sistemi tərəfindən innervasiya olunan fizioloji cavabları və orqanları araşdırmağa meyllidirlər.

Bunun əvəzinə, son zamanlarda psixofizioloqlar mərkəzi sinir sistemi ilə maraqlanır, kortikal potensialları və hadisə ilə əlaqəli potensialları, beyin dalğalarını və funksional neyro görüntüləri araşdırırlar.

Bu mənada psixofiziologiya, məsələn, stresli bir vəziyyətə necə məruz qalmağın ürək ritmində dəyişiklik və ya mədəcik damar genişləndirməsi kimi ürək-damar sistemində bir nəticə yaratdığını araşdıra bilər.

Ümumiyyətlə, psixofizyologiyanın diqqət mərkəzində olduğu əsas cəhətlər bunlardır:

Hiss və qavrayış

Sensor məlumatların işlənməsinin ümumi prinsipləri bir elm olaraq psixofiziologiyanın əsaslarından biridir.

Ağılın, şüurun və qavrayışın işlənməsi bu psixologiya şöbəsi tərəfindən araşdırılan və araşdırılan əsas elementlərdir.

Somatik hisslər

Bədən hisslərinin işləməsi və onların zehni proseslərlə inteqrasiyası da psixofiziologiyadan öyrənilir.

Somatik üsullar, reseptorlar, somatik yollar və transdüksiya əsas maraq mövzusu olacaqdır. Eynilə psixofiziologiya ağrı və ağrıkəsmə proseslərini və beyin qabığındakı somatik məlumatların işini araşdırır.

Bax

Konkret olaraq görmə hissinin işləməsi psixofiziologiyada xüsusi maraq doğuran mövzulardan biridir. Göz, retina və optik yolların xüsusiyyətləri, həmçinin vizual məlumatların ötürülməsi və kodlaşdırılması araşdırılır.

Bundan əlavə, psixofiziologiya zolaqlı korteksdəki və beyinin birləşmə korteksindəki vizual məlumatların analizindən məsuldur.

Eşitmə və tarazlıq

Vizual mənada olduğu kimi, eşitmə hissi də psixofiziologiyanın başqa bir tədqiqat tərəfidir.

Qulağın, kortus orqanının və eşitmə yollarının xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirin, bu psixologiyanın bu sahəsindən həyata keçirilən fəaliyyətlərdir. Eynilə beyin bölgələrində eşitmə məlumatlarının ötürülməsi, kodlaşdırılması və təhlili araşdırılır.

Hərəkətə nəzarət

Psixofiziologiya sensorimotor funksiyanın təşkili, effektor sistemləri, refleks reaksiyalarının və beyin hərəkətinin idarə edilməsinin araşdırılmasına cavabdehdir.

Yuxu və oyaqlıq

Digər tərəfdən, psixofiziologiya sirkadiyalı ritmləri və onların tənzimlənməsini, yuxu və oyaqlığın davranış və fizioloji xüsusiyyətlərini, eyni zamanda sinir mexanizmlərini və funksiyalarını araşdırmaqdan məsul olan bir intizamdır.

Möhkəmləndirmə

Motivasiya sistemlərinin bioloji və fizioloji təbiəti də psixofiziologiyada tədqiqat aspektləridir. Gücləndirici sinir substratı, təşviq motivasiyası və asılılıq xüsusi maraq elementləri olacaqdır.

Aclıq və susuzluq

Həzm və metabolizma psixofiziologiyanı da maraqlandıran fizioloji cəhətlərdir. Psixologiyanın bu sahəsi qəbulun periferik tənzimlənməsi, aclığın sinir nəzarəti və su balansının mexanizmlərinin araşdırılmasına yönəlmişdir.

Cinsi davranış

Cinsi davranışla əlaqədar olaraq, psixofizyoloji cinsi hormonların təşkili və aktivləşdirmə təsirlərini, cinsi davranışın sinir nəzarəti və feromonların işini öyrənir.

Duyğu

Duygusal proseslər, ehtimal ki, günümüzdə psixofiziologiya ilə ən çox əlaqəli olan elementlərdir.

Duyğu və hisslərin təbiəti, duyğuların sinir sistemləri və funksiyaları, aqressiv və şiddətli davranışlar, stresə fizioloji reaksiya əsas cəhətlər olacaqdır.

Öyrənmə və yaddaş

Nəhayət, psixofiziologiya son vaxtlar daha yüksək idrak proseslərinin öyrənilməsində əhəmiyyət qazandı.

Öyrənmə və yaddaşın təbiəti, sinaptik plastiklik, öyrənmənin əsas formaları və örtülü yaddaş, əlaqəli öyrənmə və işləyən yaddaşın sinir işi psixofiziologiyanın tədqiq etdiyi elementlərdir.

Tədqiqat məqsədləri

Elmi tədqiqatların məqsədi öyrənilən hadisələrin izahına əsaslanır. Reduksiya psixofizyologiyada tez-tez istifadə olunur. Bu şəkildə mürəkkəb hadisələri daha spesifik hadisələr baxımından izah etməyə çalışılır.

Bununla birlikdə, psixofiziologiya yalnız reduksiyaçı cavabların verilməsinə diqqət yetirmir. Yəni, yalnız davranışları müşahidə etmək və onları fizioloji hadisələrlə əlaqələndirmək deyil.

Beləliklə, psixofiziologiya həm ümumiləşdirmədən, həm də reduksiyadan istifadə edir. Azaldılma hadisələrin daha əsas fiziki proseslər baxımından izahına aiddir. Bunun əvəzinə ümumiləşdirmədə psixofiziologiya ənənəvi psixologiya metodlarından istifadə edir.

Bu mənada azalma davranışları bədən daxilində, xüsusən də sinir sistemi daxilindəki fizioloji hadisələr baxımından izah etməyə, ümumiləşdirmə isə bu məlumatların öyrənilən psixoloji proseslərlə əlaqələndirilməsinə yönəlmişdir.

Daha spesifik olaraq, bir neçə müəllif psixofiziologiyanın əsas məqsədlərinin aşağıdakılar olduğu qənaətinə gəlirlər.

1. Hiss orqanlarının fiziki stimullaşdırılmasının transformasiyasında iştirak edən sinir proseslərini təhlil edin.

1. Bioloji dəyişikliklərin müəyyən psixoloji təzahürlərin meydana gəlməsinə təsirini öyrənin.

Psixofiziologiyanın metodları

Psixoloji metodlar

Bu metod bir fərdin davranışını öyrənməyə çalışır. Bunun üçün davranışın normal və ya qeyri-normal olduğunu daha obyektiv şəkildə təyin etməyə imkan verən süni bir vəziyyət (stimul) təhrik olunur.

Anatomik metodlar

Söhbət sinir sisteminin morfoloji xüsusiyyətlərinin və stimullaşdırma yolu ilə fəaliyyətinin öyrənilməsindən gedir. Bu metod beyin və idrak fəaliyyəti arasındakı əlaqəni təyin etməyə kömək edə bilər. İnvaziv deyil və zədə vermir. Zərərli və invaziv bir prosesdir.

Kimyəvi üsullar

Bu texnika invazivdir. Bir kanül vasitəsilə bir sıra kimyəvi maddələrin gətirilməsindən ibarətdir. Bu, beyin fəaliyyətində baş verən dəyişiklikləri təyin etmək üçün bir stimul rolunu oynayır.

Elektrik üsulları

Elektrik üsulu, toxumalara gərginlik çıxarmaq və beləliklə zədələnmiş quruluşu və fərdin davranışı ilə əlaqəsini təyin etmək üçün tətbiq olunan bir sıra elektrod tələb edir.

Psixofiziologiya ilə fizioloji psixologiya arasındakı fərqlər

Tez-tez bir-birinin əvəzinə istifadə olunan iki anlayış olmasına baxmayaraq, psixofiziologiya və fizioloji psixologiya eyni psixoloji qol deyil.

Hər iki fən orqanizmin fizioloji fəaliyyətini öyrənməyə və onu psixoloji proseslərlə əlaqələndirməyə yönəlmişdir. Bununla birlikdə, iş üsulları ilə fərqlənirlər.

Psixofiziologiya, psixoloji fəaliyyətlərin fizioloji reaksiyalar istehsal etmə yolunu analiz etməyə yönəlmişdir. Bunun əvəzinə fizioloji psixologiya psixoloji fəaliyyətə səbəb olan fizioloji mexanizmlərin analizinə yönəlmişdir.

İki disiplinin təhsil komponentləri çox vaxt eynidir. Ancaq araşdırıldıqları və təhlil edildikləri baxımdan fərqlənir.

Məsələn, fizioloji psixologiya susuzluq hissini əmələ gətirmək üçün hansı fizioloji proseslərin məsuliyyət daşıdığını öyrənməyə, psixofiziologiya isə fizioloji fəaliyyətdəki dəyişikliklərin susuzluq hissinin nədən qaynaqlandığını araşdırmağa yönəlmişdir.

Proqramlar

Tədqiqat funksiyasının xaricində psixofiziologiyanın digər tətbiq növləri var. Xüsusilə, psixofizioloji tədbirlərdən tez-tez duyğu və diqqəti öyrənmək üçün istifadə olunur.

Eynilə psixofiziologiya da idrak proseslərinin konsepsiya olunmasının yaxşılaşdırılmasında mühüm rol oynaya bilər. Əslində, məktəblərdə duyğuları aşkarlamaq və ağıllı dərs sistemlərini inkişaf etdirmək üçün müəyyən psixofizioloji sensorlardan artıq istifadə edilmişdir.

İstifadə olunan siqnallar

Psixofizyolojik tədqiqat elektron mexanizmlərin istifadəsini tələb edir və müasir psixofiziologiya bir çox fərqli tip siqnallardan istifadə edir.

Ən çox istifadə edilənlər, uyarılmış potensiallar, hadisə ilə əlaqəli potensiallar və beyin dalğalarıdır (elektroensefalografi).

Eynilə, funksional maqnit rezonans görüntüləmə (fMRI), dərinin keçiriciliyinin ölçüləri, dərinin galvanik reaksiyası, ürək-damar sisteminin ölçüləri, ürək dərəcəsi ölçüləri və dəyişkənlik siqnalları kimi digər siqnal növləri də istifadə olunur. HRV ürək dərəcəsi.

Nəhayət, elektro-okulogromalar (EOG) tərəfindən qeydə alınan göz hərəkətləri, baxış izləmə metodları və ya şagirdin diametrindəki dəyişikliklər psixofizyologiyada yaygın olaraq istifadə olunan digər siqnallardır.

İstinadlar

1. Bear, M.F., Connors, B. i Paradiso, M. (2008) Nörobilim: beyni araşdırmaq (3-cü buraxılış) Barselona: Wolters Kluwer.
2. Carlson, N.R. (2014) Davranış Fiziologiyası (11 nəşr) Madrid: Pearson Education.
3. Cacioppo, John; Tassinary, Louis; Berntson, Gary (2007). “25”.Psikofizyoloji El Kitabı (3-cü red.). Cambridge University Press. səh. 581–607.
4. Glynn, Laura; Christenfeld, Nicholas; Gerin, William (2002). “Reaktivlikdən Qurtulmada Ruminasiyanın rolu; Duygusal vəziyyətlərin ürək-damar nəticələri. ”Psixosomatik Tibb. 64 (5): 714–726.
5. Purves, D., Augustine, GJ, Fitzpatrick, D., Hall, WC, Lamantia, A-S. Mcnamara, J.O. i Williams, S.M. (2006) Nörobilim (3-cü nəşr) Madrid: Redaktor Médica Panamericana.
6. Rosenzweig, M.R, Breedlove, S.M. i Watson, N.V. mən. (2005) Psixobiologiya. Davranışçı, Bilişsel və Klinik Nörobilimlərə Giriş (2-ci nəşr yeniləndi). Barselona: Ariel.

Məktəblilərin yaş xüsusiyyətləri- Akselerasiya nədir?

İnsanın fiziki,əqli,anatomik inkişafı yaşla bağlıdır. Hər bir yaş dövrünün özünə xas fiziki,psixi,sosial inkişaf mərhələsi var. Bunlar hər biri ümumidir, lakin insanın inkişafında geriləmə və ya irəliləmə ola bilər.

İnsan öz inkişafında müxtəlif yaş dövrlərindən keçir və hər bir dövr şəxsiyyətin inkişafına müəyyən təsir göstərir. Pedaqogika tarixində insanın yaş dövrləri ilə bağlı müxtəlif mülahizələr irəli sürülmüşdür.

Məsələn: Aristotel, N.Gəncəvi, Y.A.Komenski, C.C.Russo və b. Məsələn, Y.A.Komenski dörd fəslə müvafiq olaraq insan həyatını dörd dövrə bölmüşdü:

Həyatın bahar dövrü (uşaqlıq), yay dövrü (gənclik), payız dövrü (orta yaş), qış dövrü (qocalıq). C.C.Russo uşaq və gənclik illərini dörd yaş dövrünə bölmüş və hər dövr üçün səciyyəvi tərbiyə sahəsini göstərmişdir: I — fiziki inkişaf dövrü (0-2 yaş); II — hisslərin inkişafı dövrü (2-12 yaş); III — zehni inkişaf dövrü (12-15 yaş); IV — əxlaqi inkişaf dövrü (15-18 yaş).

Yaş dövrlərinin göstərilən bölgüləri elmi bölgü hesab edilə bilməz. Hazırda pedaqoji, psixoloji və herontoloji baxımdan insanın aşağıdakı yaş dövrləri müəyyən edilmişdir: çağalıq və körpəlik dövrü (0-3 yaş); məktəbəqədər dövr (3-6 yaş); kiçik məktəbli dövrü (6-10 yaş); yeniyetməlik dövrü (10-15 yaş); gənclik dövrü (15-30 yaş); yetkinlik dövrü (30-60 yaş); ahıllıq dövrü (60-75 yaş); qocalıq dövrü (75-90 yaş); uzunömürlülük dövrü (90-150 yaş).Hər yaş dövrü özünə məxsus xüsusiyyətlərə malikdir.

Tərbiyəçi bu xüsusiyyətlərdən çıxış edərək şəxsiyyətin formalaşmasını düzgün istiqamətləndirə bilər. Yaş dövrü yaş xüsusiyyətlərinin ayrılmasına əsaslanır. İnsan həyatının müəyyən dövrü üçün xas olan anatomik-fizioloji və psixi keyfiyyətlərə yaş xüsusiyyətləri deyilir. Uşağın boyunun inkişafı, çəkisinin artması, süd dişlərinin çıxması daha sonra dəyişməsi, cinsi yetişmə və başqa proseslər yaş dövründə baş verir. Tədrisdə də yaş dövrlərini böyük əhəmiyyəti vardır. Müxtəlif yaş dövrləri vardır ki, onlara hamısına eyni qaydada dərslər tədris edilmir. Hər bir yaş qrupuna görə tədris fərqlənir. Bu psixologiyada öz əksini tapmışdır. Bu yazıda müxtəlif yaş qruplarında dərslərin tədrisi mövzusunda fikirlərimizi sizlərlə bölüşəcəyik. Yaş xüsusiyyətlərini nəzərə alınması əsas pedoqoji prinsiplərdən biridir. Ona əsaslanaraq müəllimlər müxtəlif əmək növləri üzrə tədris yükünü bölürlər. Onlar məşğələlərin əsaslandırılmış həcmini, əlverişli əmək və istirahət rejimini müəyyən edirlər.

Elmdə müəyyən olunmuş yaş dövrləri şərtidir, onların arasında dəyişkənlik özünü göstərir. Bunun əsas bütün dünyada geniş yayılmış akselerasiya prosesidir.

Akselerasiya- latınca acceleratio sözündən götürülmüş və mənası sürətlənmə deməkdir. Fərdlərin böyümə və yetişməsinin kəskin tezləşməsi,həmçinin onların ölçüsünün artması deməkdir.İnsan cəmiyyətində akselerasiya onu əhatə edən ətraf mühitin kompleks faktorlarının təzyiqi altında gedir.

XX əsrin 50-60cı illərində akselerasiya meydana gələnə kimi uşaqların və yeniyetmələrin fiziki və mənəvi inkişafı arasında tarazlıq var idi. 70-ci illərin ortalarından akselerasiyanın baş verməsi nəticəsində orqanizmin fizioloji yetişməsi, insanın əqli, psixi,sosial inkişafını qabaqladı. Nəticədə uygunsuzluq yarandı, bədən sürətlə böyüdü,intellektual, sosial,əxlaqi keyfiyyətlərin əsasını təşkil edən psixi funksiyaların yetişməsi isə ləngidi. XX əsrin 80-ci illərinin ortalarından bəri bütün dünyada akselerasiya zəifləməyə, fizioloji inkişafın sürəti bir qədər azalmağa başladı.

Kiçik məktəb yaşlı uşaqların xüsusiyyətləri. Bu yaşda orqanizmin anatomik-fizioloji inkişafı yeni mərhələyə qədəm qoyur: uşaqların boyu ildə orta hesabla 3-4 sm, çəkiləri 2-3 kq artır. Skeletin sümükləşməsi başa çatmadığından onların partada düzgün oturmasına diqqət yetirmək lazımdır.

Bu yaşda ürək-damar sistemi zəif inkişaf edir. Buna görə də uşaqların hərəkətdə olmasına ehtiyac duyulur. Kiçik məktəblilərin özlərinə məxsus psixoloji xüsusiyyətləri vardır: bu yaşda qeyri-ixtiyari diqqət, mexaniki hafizə, konkret təfəkkür üstünlük təşkil edir. Onların nitq bacarığı da zəif olur. Çox vaxt şagirdlər mətnləri şer kimi əzbərləyir, mexaniki yadda saxlamağa çalışırlar. Bunun qarşısı alınmasa, onlarda əzbərçilik yarana bilər. Buna görə müəllim şagirdləri mətni öz sözləri ilə danışmağa, plan tutmağa, suallara cavab tapmağa, sərbəst mövzularda kiçik inşalar yazmağa daha çox cəlb etməlidir.

Bu yaşda əsas fəaliyyət növü təlimdir: təlimdə uşaq biliklərə yiyələnir, tərbiyə olunur və psixi cəhətdən inkişaf edir. Müəllim şagirdlərə öz təlim əməklərini düzgün təşkil etməyə, öyrənmənin səmərəli yollarını öyrətməyə çalışmalıdır. K.D.Uşinski bunu ibtidai təlimdə bilik verməkdən də vacib vəzifə hesab edirdi. Kiçik məktəblilərlə təlim-tərbiyə işində bu yaşın xüsusiyyətlərini nəzərə almaq mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Onlardan başlıcaları aşağıdakılardan ibarətdir:

a) kiçik məktəblilər hər şeyi öyrənməyə can atırlar; bunu nəzərə alıb şagirdlərdə mütaliə tələbatı formalaşdırmaq lazımdır;

b) uşaqlar şən, emosional təbiətə malikdirlər; müəllim və valideynlər bədii əsər və filmlərdən, canlı sözdən istifadə edib onlarda yüksək mənəvi hisslər (vətənə məhəbbət, xeyirxahlıq, qayğıkeşlik, diqqətlilik və s.) aşılamağa çalışmalıdırlar;

c) kiçik məktəblilərdə ünsiyyət tələbatı güclüdür; bunu nəzərə alıb uşaqları kollektiv tədbirlərə, birgə oyuna, əməyə cəlb etmək, onlarda kollektivçilik, yoldaşlıq, dostluq, nəzakətlilik, qızlara qarşı diqqətlilik kimi keyfiyyətlər aşılamaq lazımdır;

ç) uşaqlar təsir altına tez düşür, müəllimə inanır, onun dediklərini sözsüz yerinə yetirirlər. Bundan şagirdlərin düzgün tərbiyəsi üçün istifadə edilməlidir;

d) ibtidai sinif şagirdləri müəllimin tapşırıqlarını böyük həvəs və səylə yerinə yetirirlər. Müəllim və valideynlər müəyyən tapşırıqlar sistemi tətbiq etməklə, uşaqları həvəsləndirməklə onlarda müsbət keyfiyyətlər tərbiyə etməyə nail ola bilərlər.

Yeniyetmə yaşının xüsusiyyətləri. Yeniyetməlik dövründə bir sıra anatomik-fizioloji xüsusiyyətlər özünü göstərir: boy sürətlə (ildə 6-8 sm) artır, ürək-damar sistemi isə zəif inkişaf edir, cinsi yetişmə baş verir.

Nəticədə yeniyetmələr tez yorulur, bəzən də hövsələsiz və əsəbi olurlar.Bu yaşda psixi inkişafda yeni keyfiyyət dəyişiklikləri baş verir: yeniyetmələrdə məntiqi hafizə, ixtiyari diqqət, mücərrəd təfəkkür, təxəyyül inkişaf edir. Yeniyetmə yaşında bəzi yeni psixoloji törəmələr özünü göstərir. Buraya böyüklük hissi, qızlarla oğlanların dostluğu, kollektivdə yaxşı mövqe tutmaq və məşhurlaşmaq meyli, özünüdərketmə tələbatı və s. daxildir.Yeniyetmələr özlərini böyüklər kimi aparmağa çalışır, özlərinə qarşı böyüklər kimi münasibət tələb edirlər.

Bəzən müəllim və valideynlər onların bu “böyüklük hissi” ilə razılaşmır, onlara uşaq kimi yanaşır, hər addımlarına nəzarət edir, yoldaşlarının yanında xoşagəlməz sözlər işlədirlər. Yeniyetmə oğlan və qız çox vaxt bu səbəbdən böyüklərə cavab qaytarır, bəzən mübahisə, hətta kobudluq edir. Onların bir qismi böyükləri yamsılamaqla bəzi neqativ hərəkətlərə (məktəbli formasından imtina etmək, papiros çəkmək, spirtli içki içmək və s.) yol verirlər.Yeniyetmələrdə ünsiyyət və özünütəsdiq tələbatı güclüdür. Buna görə də məktəb və ailə onları birgə tədbirlərə, ictimai-faydalı işlərə, əmək və ünsiyyətə geniş cəlb etməklə bu əsas tələbatın ödənməsinə şərait yaratmalıdır.Yeniyetmələr kollektivdə layiqli mövqe tutmağa can atırlar.

Bu, özünütəsdiqin bir vasitəsidir. Yoldaşlarının yanında nüfuzdan düşmək, şərəf və ləyaqətini itirmək – yeniyetmə üçün ən böyük faciədir. Buna görə də yeniyetmə yoldaşlarının yanında deyilən qeyri-taktiki sözlərə, ədalətsizliyə, təhqirə dözmür, onlara kəskin reaksiya verir. Bu zəmində bəzən ciddi münaqişə yaranır.Yeniyetmələrin həyatında kollektivin ictimai rəyi, yoldaşların fikirləri böyük təsirə malikdir. Müəllim onlar üçün əvvəlki yaşlardakı qədər nüfuz sahibi deyildir. Buna görə də tərbiyəçi sağlam kollektiv rəyin yaranmasına, təlim-tərbiyə işində ona istinad etməyə çalışmalıdır. Bu yaşda yoldaşlıq və dostluq hissi güclənir və yeni məna kəsb edir. Yeniyetmələr dostluğa yüksək tələblər verirlər. Qızlarla oğlanların dostluğu baş qaldırır. Bu, böyüklük hissi və başqa cinsi öyrənmək tələbatı ilə bağlıdır. Belə dostluqdan qorxmaq lazım deyil; bu, sevgi yox, əsl dostluqdur, bacı-qardaş münasibətinə bənzəyir. Yeniyetmələrin açıq, kollektiv dostluğuna şərait yaratmaq lazımdır. Qızla oğlanın dostluğunu ələ salmaq, qadağan etmək olmaz.

Əks halda o, xəlvəti dostluğa çevrilər və arzuolunmaz nəticələr verə bilər.Yeniyetmələrdə hisslər güclü təzahür edir: onlarda adətən hövsələsizlik, çılğınlıq, tündxasiyyətlilik özünü göstərir. Bəzi yeniyetmələrin özlərini ələ ala bilməməsi, davranış və rəftarlarında kobudluq və kəskinlik, özünənəzarətin zəifliyi bununla bağlıdır. Yeniyetmə neqativizmi çox zaman yorğunluqdan, ədalətsizlikdən, kollektiv və yoldaşlarının mənfi münasibətindən irəli gəlir.

Müəllim və valideynlər mənfi emosiyaları aradan qaldırmaqda və müsbət hisslərin möhkəmlənməsində yeniyetməyə kömək göstərməlidirlər. Yeniyetmələrin müəyyən qismində (xüsusən oğlanlarda) təlimə maraq azalır. Bunun qarşısını almaq üçün onlarda təlimə müsbət motivlər, təlimə maraq və tələbat aşılamaq, özünütəsdiq tələbatını ödəmək, xarici və daxili stimulları gücləndirmək, onları özünənəzarətə, kiçik məktəblilərin təliminə köməyə cəlb etmək faydalıdır.Yeniyetmələr arasında bəzən intizamsızlıq, qanunpozma halları müşahidə olunur. Bu isə, adətən, ailələrdə qeyri-normal tərbiyə şəraiti ilə, münaqişələrlə, yeniyetmə nəzarətsizliyi, onların mənfi küçə təsiri altına düşməsi ilə (xuliqanlıq, oğurluq, sərxoşluq, narkomaniya və s.) bağlıdır.

Belə halların qarşısını almaq üçün yeniyetmələrin asudə vaxtını səmərəli təşkil etmək, onları idmana, incəsənətə, mütaliəyə, ictimai işlərə, sosial ünsiyyətə cəlb etmək lazımdır.Yeniyetmə neqativizmini bəzən yaşın “böhranı” kimi səciyyələndirirlər. Əslində isə, bunu yaşın çətinlikləri kimi izah etmək daha düzgündür. Yeniyetməlik uşaqlıqdan gəncliyə keçid dövrüdür: onlarda həm uşaqlıq, həm də gənclik əlamətləri özünü göstərir. Keçid dövrü müəyyən çətinliklərlə bağlıdır. Əsas çətinlik böyüklərlə yeniyetmələrin münasibətindəki çətinlikdir. Yeniyetmələrin yaş xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla, onların tələbatlarını ödəmək üçün şərait yaratmaqla, onlarla düzgün ünsiyyət qurmaqla, onları faydalı işlərə cəlb etməklə bu çətinlikləri aradan qaldırmaq mümkündür.

Erkən gənclik yaşının xüsusiyyətləri. Bu dövrdə (15-18 yaş) orqanizm anatomik-fizioloji cəhətdən sürətlə inkişaf edir, yeniyetməlik dövründə müşahidə olunan qeyri-mütənasib inkişaf normal hala düşür. Boy artımı səngiyir, əzələ gücü qüvvətlənir.Erkən gənclik şəxsiyyətin əsas keyfiyyətlərinin formalaşdığı və ictimai fəallığının artdığı dövrdür. O, vətəndaşlıq və seçib-seçilmək hüququ qazanır. Bu yaşda bir sıra yeni keyfiyyətlər meydana gəlir: özünüdərketmə, özünüqiymətləndirmə və mənlik şüuru inkişaf edir; əxlaqi görüş və əqidənin, dünyagörüşünün formalaşması baş verir; müstəqillik, özünütəsdiq və özünütərbiyə meyli güclənir və s.

Məktəbdə və ailədə gənclərin müstəqilliyinin məhdudlaşdırılması çox vaxt münaqişələrə və münasibətlərdə soyuqluğa gətirib çıxarır. Belə hal bəzi gəncləri qeyri-formal, kortəbii küçə qruplarına çəkib aparır. Burada onlar başqaları ilə bərabərhüquqlu ünsiyyətə girir, müstəqillik tələbatını ödəyirlər. Lakin tam yetkinləşməmiş gənclər küçə qruplarının mənfi təsiri altına düşə bilirlər. Bunu nəzərə alaraq, müəllim və valideynlər gənclərin müstəqilliyinə hörmət etməli, normal ünsiyyət mühiti yaratmalı, onları faydalı ictimai işlərə cəlb etməyə çalışmalıdırlar.Böyük məktəblilərdə öz hissləri və fikirləri üzərində düşüncələr, özünüdərketmə tələbatı güclüdür.

“Mən kiməm?”, “Nəyə qabiləm?”, “Həyatın mənası nədir?” kimi suallar onları düşündürür. Bu yaşda əxlaqi məsələlərə də maraq güclənir. Sözü üzə demək, prinsipiallıq, düzlük – gənclər üçün xarakterikdir. Onlar adamlarda düzlüyü, təvazökarlığı, əməksevərliyi, sadəlik və xeyirxahlığı daha yüksək qiymətləndirirlər. Tənqid, özünütənqid gənclər üçün xarakterikdir. Onlar diskussiya, həqiqət axtarışına daha çox meyl göstərirlər.

Erkən gənclik yaşında təlimə maraq artır. Bu isə onlarda yeni ictimai motivlərin və özünütəhsil tələbatının yaranması ilə bağlıdır. Fənnə maraq çox vaxt elmə olan marağa çevrilir.Bu yaşda gəncləri özünütərbiyəyə geniş cəlb etmək, tərbiyə işində mənəvi məsələlərə, ailə, məhəbbət və peşəyönümü işinə diqqəti artırmaq lazımdır.