Beyin sağlamlığını necə yaxşılaşdırmaq olar (12 məsləhətdə)

Şirvanşahlar sarayı və ya Şirvanşahlar saray kompleksi — Şirvanşahlar dövləti hökmdarlarının Bakı şəhərində yerləşən köhnə iqamətgahı. Kompleksə saraydan başqa Divanxana, Şirvanşahlar türbəsi, Şah məscidi, Saray hamamı, ovdan, saray alimi Seyid Yəhya Bakuvinin türbəsi və Keyqubad məscidinin qalıqları daxildir.

Uşaqların xüsusiyyətləri

Məktəbəqədər yaş dövrü uşağın həm fiziki, həm psixofizioloji, həm də şəxsiyyət sahəsində inkişafının keyfiyyətcə dönüş dövrüdür. Bu dövrdə uşağın fiziki inkişafı birinci növbədə diqqəti cəlb edir. 3-6 yaşlı uşağın boyunun, çəkisi­nin artmasında nəzərə çarpacaq dəyişiklik baş verir.

Bununla yanaşı olaraq nitqin, böyüklərlə və həmyaşıdları ilə ünsiyyətin və müxtəlif fəaliyyət növlərinə cəlb olunmanın təsiri altında uşaqda yeni keyfiyyət dəyişmələri baş verir. Bütün bunlar uşağın sosial şəraitə və həyatın tələblərinə uyğunlaş­masına imkan verir.

Məktəbəqədər dövr uşağın fəaliyyətin subyekti kimi formalaşmasının ilkin mərəhələsi kimi özünü göstərir. Məqsədəyönəlişliyin əsası qoyulur. Böyüklərin qiymətləndirməsi və nəzarətinin təsiri altında bağça yaşının sonunda uşaqlar öz hərəkət və fəaliyyətlərindəki qüsurları hiss etməyə başlayırlar. Bununla əlaqədar təqlid obyektləri dəqiqləşməyə başlayır. Məktəbəqədər yaş dövründə həm ümumi, həm də xüsusi qabiliyyətlərin formalaşması imkanları yaranır və özünü göstərməyə başlayır. Uşaqların təbii olaraq fiziki, sosial-emosional, əqli inkişaflarında dəyişikliklərin baş verməsi onlarda eyni zamanda müxtəlif xüsusiyyətlərin yaranmasına gətir. Aşağıda müxtəlif xüsusiyyətli uşaqlarla bağlı məlumatlar verilmişdir:

AQRESSİV UŞAQ

Əksəriyyətimizin qorxmasına baxmayaraq, uşaqların qəzəblənməyi və aqressivliyi çox təbii haldır. Uşaqlar təbiətcə qəddar ola bilməzlər. Onların aqressiv davranışlarının daima səbəbi vardır. Qəzəb uşağınıza təsir göstərən hər-hansısa daxili və ya xarici amillərin nəticəsidir. Adətən aqressiya – daxili narahatlılığın, ətraf mühitdə baş verən hadisələrə necə reaksiyə verməli olduğlarını bilmədiklərindən yaranır. Lakin, bəzən uşaqlara kömək etməsək, bu davranış daimi xarakter alıb, zamanla onu şəxsi xüsusiyyətinə də çevrilə bilər.

Sizin uşağınızın aqressiv davranışını səbəbləri

• Onu incidirlər və ya xətrinə dəyirlər. Uşağa qarşı olan ədalətsiz yanaşma onda təbii qəzəb hissi yarada bilər, hansı ki, müvafiq olaraq onda özünü müdafiyə etmə mövqeyinı salır.
• Onun şəxsi sərhədlərinin pozulması: Onun oyuncaqlarının icazə almadan götürmək, onu vurmaq, oyunu dayandırmaq və s.
• Yorulub, xəstələnib və ya qorxması. Qəzəb çarəsizliyinin, gücsüzlüyünün göstəricisi ola bilər
• Yetərli dərəcədə diqqət almaması. Uşaq sevgi və qayğı yetərsizliyi yaşadıqda, aqressiya və qəzəblə diqqəti özünə cəlb edir.
• Ailədə kimsə acıq və ya gizli aqressiv davranış göstərir. Uşaq valideynlərinin davranışı təkrarlayır və hesab edir ki, bu davranış təbiidir
• Özünü hər-hansısa səbəbdən müdəfiyəsiz hiss edir. O digərlərinə birinci hücum edərək, sanki o təsəvvüründəki aqressoru “qabaqlayır”.
• Daima özü haqqında narazıçılıqlar eşitdiyi üçün, o özünü “pis uşaq” hesab edir. Bu yaş dövründə uşaqlar tənqidi və narazılığı özü ilə daşıya bilmir, digərlərin günahlandıraraq və tənqid edərək onlardan canını qurtarmaq istəyir
• Hər-hansısa travmatik bir hadisə ilə qarşılaşıb: kədər, yaşadığı mühitinin dəyişməsi, güclü qorxu, şiddət və ya stress
• Aqressiv davranışın növləri: Aqressiv davranış müşahidə ola bilər:
• Sözlü formada – uşaq qışqırır, qeyri-etik ifadələrdən istifadə edir, təhdid edir, öz həmyaşıdlarını təhqir edir.
• Fiziki formada – uşaqlara və ya böyüklərə hücum edir, qışqırır, dalaşır, dişləyir, təpikləyir, itələyir, uşaqların əşyalarını ətrafa tullayır, oyuncaqları sındırır, digər uşaqların dəftərlərini cırır və s.

Aqressiya birbaşa və ya dolayı xarakter də daşıya bilər. Uşaq ona edilən xahişləri qulaqardına vurur, sizi “eşitmir”, xəbərçilik edir, öz həmyaşıdı cəza alsın deya, hər- hansısa neqativ davranışa onu təhrik edir, digərlərini manipulyasiya edir.

Qəbul olunan aqressiv davranış növləri ( dəstəklənə blinən): Uşaqlara müxtəlif növ aqressiyanın ifadə ( dava, müharbə, partlayış və s) olunduğu şəkilləri çəkməyə icazə vermək; əşyalarla oynamaq ( öz əli ilə yaratdığı obyetləri dağıtmaq, sındırmaq, oyuncaqları ətrafa atmaq, tullamaq); etrazını bildirmək ( “yox” demək), lakin bunu səbəbini də izah etməklə etməsi məsləhət olunur (“niyə?”), əşyaları sındırmaq (əgər çox dəyərli deyillərsə); yastıqları, idman oyuncaqlarını vurmaq, kimləsə güləşmək ( hər iki tərəfin razılığı ilə), idman oyunları ilə məşğul olmaq və s.

Qəbul olunmayan aqressiv davranış növləri ( mütləq dayandırılması tələb olunan): Uşağa digər uşaqları təhqir etmək və alcaltmasına, hər növ canlı obyektlərə qarşı fiziki şiddət göstərməsınə ( heyvanlar və insanlar) , digər insanların hissləri ilə oynamasına, onları neqativ davranışa təhrik etməsinə icazə vermək olmaz.

1. İlk öncə aqressiv davranışının səbəbini araşdırmalısınız.
2. Uşağın tələbatına və istəklərinə qarşı diqqətli olmalısınız. Bilməlisiniz ki, uşağın aqressiv davranışı – bəzən uşağın çarəsiz halda “günəş altında öz yerini tapma” çabasıdır. Uşaq digər üsullarla özünü necə müdafiyə edə və ya özünə diqqəti necə çəkə bilər bilmir. Qəzəb onu pis insan etmir, adətən onun məmnunsuzluğun təbii göstəricisidir, özünü müdafiyə etməyə imkan verən bir energiyadır.
3. Bilməlisiz ki, aqressiv davranışı qəddar və ya aqressiv şəkildə aradan qaldıraraq siz o xüsusiyyəti düzəltmirsiz, əksinə daha da gücləndirirsiz. Lakin bu o demək deyil ki, siz o davranış modelinə heç diqqət yetiməməlisiniz. Belə halda uşaq hesab edə bilər ki, bu davranış böyüklər tərəfindən qəbul olunandır, və nadir (tək) davranış sonda vərdişə çevrilə bilər. Uşaqların arzuolunmayan davranışlarına aqressiv reaksiya verməmək və bunun sistematik, davamlı olması vacibdir. Uşaqların sasdəcə müəyyən davranışını müzakirə etmək lazımdır, şəxsiyyətini deyil. Uşaq onu sevdiyinizi hiss etməlidir, lakin bu davranışınızı qəbul etmədiyinizi və dəstəkləmədiyiniz də bilməlidir.
4. Qəbul etməlisiniz ki, uşaqları tez-tez cəzalandırmaq, əmr vermək, qadağalar qoymaq uşağın öz qəzəbini boğmağına səbəb ola bilər. İfadə olunmayan qəzəb və ya aqressiya isə, nəticədə daxili aqressiyaya çevrilə bilər (autoaqressiya). Məsələn, uşaq dırnaqlarını yeyir, tez-tez zədə alır, tez-tez xəstələnir və s. Nəticə etibarı ilə, bu hallar formalaşma mərhələsində olan uşağın şəxsiyyətinə təsir göstərib, onda passiv-aqressiv xüsusiyyətlətin yaranmasına səbəb ola bilər ( özündən tez çıxma, digərlərini incitmə və s.)
5. Baş verən hadisələrə sakit reaksiya verin, əhəmiyyətsiz və ya kiçik aqressiv davranışı bəzdən gözardına edin. Əgər uşaq qəzəbimi sərhədlər çərçivəsində və dəstəklənən formada çıxardırsa ona bunu etməyə imkan verin, onu dinləyin və sonra diqqətni başqa şey yönləndirin.
6. Öz neqativ emosiyalarınızı idarə edin. Uşaq aqressiv davranış göstərdikdə, bu sizdə də neqativ hisslər oyardır (əsəb, qəzəb, qıcıqlanma, qorxu, carəsizlik və s) Uşağın hisslərinin təbii olduğunu qəbul etməlisiniz, onun səbəbini, gücünü, xarakterini müəyyən edib, uşaqla müsbət və konstruktiv münasibətinizi, mövqeyinizi qoruyub saxlamalısınız.
7. Bilməlisiz ki, siz ona nəyisə qadağan etdikdə, sizin də olduğu kimi uşağın da sonra öz qəzəbini ifadə etməyə haqqı var.
8. Onun diqqətini ətrafdakı insanların və sizin qəzəb yaradan hallara necə reaksiya verdiyinizə, emosiyaların ifadəsində hansı davranış modellərini adətən istifadə etdiyinizə yönləndirin. Böyük ehtimal uşağınız da sizi təkrarlıyacaqdır, təqlid edəcəkdir.
9. Aqressiv səhnələr olan verlişlərdən, filmlərdən, oyunlardan və s. uşağı mümkün dərəcədə uzaq tutun
10. Ona öyrədin:

1. Öz emosialarını və digər insanların emosiyalarını anlamağı
2. İnsanların hisslərinə şərik olmağı ( empatiya hissi)
3. Qəzəbini qəbul edilən, konstruktiv üsullarla ifadə etməyi.
4. Öz narazılığını digərlərini manipulyasiya edərək deyil, acıq və müəyyən üsullarla ifadə etməyi
5. Digər insanlara hücum etmədən, öz şəxsi sərhədlərini qorumağı
6. Öz davranışlarının məhsuliyyətini hiss etməyi

11. Ən əsası, öz uşağınıza və ətrafdakı insanlara qarşı pozitiv yanaşın

• Unutmayın, müsbət nəticəni yalnız yüxarıda qeyd olunan tövsiyyələri sistematik, davamlı şəkildə tətbiq etdikdə ala bilərsizniz
• Uşağın hisslərinə, tələbatlarına və ya istəklərinə qarşə səbrli və diqqətli olmaq çox vacibdir.

HİPERKATİV UŞAQLAR

Adətən biz aktiv, qorxmayan, canlı emosiyala malik olan, özünü ifadə etməkdən çəkinməyən və sş kimi uşaqlara hiperaktiv uşaq deyirik. Lakin, hiperaktiv uşaqları, sadəcə aktiv, nümayişkar, tez özündən çıxan, emosional uşaqlardan ayırmağı bacarmalıyıq.

Hiperaktiv uşaqların davranışı həddindən artıq aktivliyi, impulsivliyi, yüksək emosionallığı fərqlnir. Belə uşaqları idarə etmək çətindir, onlar böyüklərin qoyduqları qadağalara və ya məhdudluqlara riayət etmirlər, hər situasiyalarda eyni dərəcədə aktivdirlər, qaçırlar, səs salırlar (evdə, dərsdə, mağazada, bağçada, həyətdə və s.). Onlar eyni zamanda tez və çox danışırlar, böyüklərin sözlərini sonuna qədər dinləmirlər,sözlərini kəsirlər, çoxlu suallar verirlər, lakin cavabları adətən sona qədər dinləmirlər. Bu uşaqlara diqqətlərini nəyəsə cəmləmək çətin olur, və bir qayda olaraq başladıqları işi/ oyunu sona qədər çatdırmırlar. Adətən münaqişələrə səbəb olurlar, öz aqressiv davranışlarını idarə edə bilmirlər – uşaqları itələyirlər, dalaşırlar və s.

Hiperaktivliyin yaranma səbəbləri:

• İrsiyyət
• Hamiləlik və ya doğum zamanı yaranan patologiya
• Baş beyin travması
• İlk aylarda keçirdiyi infeksion xəstəliklər

Hiperaktiv davranışı davamlılığna və ya yüksəlməsinə səbəb əlverişsiz sosial mühit, psixoloji amillər də ol bilər. Adətən bura ailə amili daxil olur

• Ailədə diqqətin yetərsiz olması
• Ailədə münaqişələrin tez-tez olması
• Fiziki şiddətin olması və s.

I.Hiperaktivlik – hərəkətli uşaqdır, bir yerdə uzun müddət otura bilmir, çox ,lakin məqsədsiz hərəkət edir ( qaçır, fırlanır, yerində yellənir ), sakit oynaya və ya nə iləsə məşqul ola bilmir, daim hərəkətə istiqamətlənib və özünü “mator” kimi aparır, danışqandır.

İmpulsivlik – Düşünmədən və sona kimi dinləmədən suallara cavab verir, müxtəlif situasiyalarda öz növbəsini gözləməkdə çətinlik çəkir, sözü tez-tez kəsir, ətrafdakılara mane olur

II. Diqqət pozuntusu – Uşaq diqqətini cəmləyə bilmir və diqqətsizliyinə görə tez tez səhv edir, çalışmanı yerinə yetirərkən və ya oyun zamanı diqqətini saxlamaqda çətinlik çəkir, kənar təsirlər diqqətini tez yayındırır, qarşıya qoyulan çalışmanı sona kimi yerinə yetirə bilmir, qulaq asır, lakin elə görünür sanki eşetmir, daimi diqqət tələb edən işlərdən qaçır, təşkilatçılığı pisdir, tez -tez evdə və məktəbdə gərəkli olan (karandaş, kitab, alətlər, oyuncaqlar) şəxsi əşyalarını itirir, unutqandır.

Belə uşaqların emosyalarınız tez-tez adətən güclü və parlaqdır, nitqi isə yüksəkdir.

Böyüklərin bilməsi vacibdir:

• Yadda saxlayın, hiperaktiv uşağın kimisə incitmək və ya qəzəbləndirmək kimi məqsədi yoxdur. O yalnız davranışlarını və duyğularınıhislərini yaxşı idarə edə bilmir.
• Uşağın qacmaq, oynamaq və səs salmaq kimi təbii ehtiyaclarını məhdudlaşdırmaq faydasızdır. Qəti şəkildə aktiv hərəkətləri qadağan etməyin. Uşağa qışqırmayın— uca səs onun beyninin aktivliyi yalnız yüksəlir. Onun sakitləşməyən enerjisini konstruktiv yolla çıxatrmasına şərait yaradın, onun diqqətini başqa məşğuliyyətə yönəldin, imkan daxilində ona fəal hərəkət etməyi təklif etmək daha yaxşıdır: məsələn, qoyun o nəsə gətsin, aparsın, lövhəni silsin və s.
• Uşağı sakitləşdirmək üçün onun əlini tutun, başını sığallayın, qucaqlayın. Onu təmkinliklə, sakitliklə başladığı işiss sonuna kimi çatdırdığı zaman tərifləyin. Özünü pis apardıqda nə olursa olsun onu üzr istəmək məcburiyyətində qoymayın.
• Belə uşağın tərbiyəsində əsas məqsəd — ona öz aktivliyini və impulsivliyini saxlamağı öyrətmək deyil, ona özünü idarə etməyi öyrətməkdir. Buna görə ona beyninin aktivliyinin azalmasını və yüksəlməsini
• Hiperaktiv uşaqlar üçün aktivlik, fəallıq, təmiz havada su, qum və digər kiçik materiallarla dərslər çox faydalıdır. Kiçik motor bacarıqlarını idarə etməklə, uşağ özünü idarə etməyi öyrənir.
• Rejim hiperaktiv uşaqlar üçün çox vacibdir, lakin onlar çox sərt olmamalıdır.
• Hiperaktiv uşağı qınayıb, tənqid etməkdən çəkinməyin, çünki bu, onun çox da yüksək olmayan özünə inamını azaldacaq, təşvişini isə yüksəldəcəkdir. Bunlar isə öz növbəsində pnun hiperakivlik simptomlarını artıracaqdır. Uşaq beyninin aktivliyi üçün günahkar deyilər, ona görə onları daima danlamaq və cəzalandırmaq faydasızdır
• Uşaq üçün öz daxili potensialını reallaşdırmaq çox vacibdir. Hərəkətlərində görüən uyğunsuzluğuna baxmayaraq o faydalı, yaxşı, sevilən uşaq olmaq istəyir. Bunun üçün ona kiçik tapşırıqlar vermək lazımdır və sonda etdikləri iş mükəmməl olmasa belə, onu etməyə sərf etdikləri bütün əməyə görə təşəkkür etmək vacibdir.

Tərbiyədə həddindən artıq yumşaqlıq və ya həddindən artıq şiddətdə qaçmaq lazımdır. Müxtəlif vəziyyətlərdə davranış qaydalarını açıq şəkildə izah edin və ondan onların davamlı olmasını tələb edin.

UŞAQLARDA YARANAN QORXULAR

Uşaqlar fiziki cəhətdən zəif olduqları və özlərini müdafiə edə bilmədikləri üçün qorxu onlara xas olan xüsusiyyətdir. Həyatın müəyyən dövrlərində qorxu bilinməyən və ya tanış olmayan situasiyalara qarşı təbii reaksiyadır. Lakin, zaman keçdikcə uşaqların təhlükə yaradacaq vəziyyətlərlə başa gəlməsi üçün müxtəlif bacarıqları inkişaf edir. Yalnız bəziləri obsesif şəkildə qorxu hissləri keçirirlər və zamanla bu daha da şiddətlənir (məsələn itlərdən qorxu, qaranlıqdan qorxu və s.) Bütün uşaqlar qorxularını idarə etməyi bacarmalıdırlar, əsaən də bu qorxular onların həyatında maneələr yaradırsa.

Sizin övladınız da tez-tez qorxu hissini keçirirsə səbəblari aşağıdakılar ola bilər

• Təxəyyülü inkişaf edib
• Zəif sinir sisteminə malikdir, həssasdır
• Hər hansı bir hadisə nəticəsində onun təhlükəsizliyi pozulub, psixoloji travma alıb, ailəsində və ya çevrəsində itki, ağır xəstəlik, və ya başqa səbəbi ona başa salınmayan hadisə yaşanib
• Böyüklər uşağa hiperhimayə göstərirlər, ona hər hansı iş və ya vəziyyətlə sərbəst başa gəlməsinə imkan yaradmırlar, o öz gücündə əmin deyil və tamamən böyüklərdən asılıdır
• Onu yaşadığı qorxulara görə cəzalandırır və ya günahlandırırlar

Uşaqlar əsasən qorxurlar.

Yaxınların itkisindən (əsasən ananın), öz ölümlərindən, xəstəlikdən, qaranlıqdan, heyvanlardan, yatmaqdan, izahı olmayan hadisələrdən (ruhlar, yad planetlilər, səslər, kölgələr, canlanan oyuncaqlar və s.), nağıl qəhrəmanlarından, dəyişikliklərdən, gələcək hadisələrdən, yeni fəaliyyətdən, tanımadıqları insanlardan, digər uşaq və böyüklər tərəfindən göstərilən agressiyadan, – bütün onlara təhlükə yarada biləcəyini düşündükləri hallardan

Uşaqların qorxularının yaş spesifikası mövcuddur. 2-3 yaşlarında uşaq ağrıdan, cəzalandırılmaqdan (məsələn həkimdə olarkən), yüksək səslərdən, qapalı məkandan, yalnızlıqdan, və əsasən da qaranlıqdan qorxur. 3-4 yaşlarında isə onların fantaziyalarının inkişafı ilə bağlı qorxular yaranır (məsələn nağıl qəhrəmanları). 6-7 yaşlarında (bəzən də daha tez) ölümdən qorxu daha çox yaranır.

Böyüklərə bunları bilmək vacibdir

• Uşaq qorxuları normaldır və əksər hallarda qaçılmazdırlar. Çünki uşaqlar özlərini böyüklərlə müqaisədə balaca və gücsüz hiss edirlər.
• Qorxu real və ya potensial təhlükəyə qarşı sağlam reaksiyadır. Qorxu subyektivdir. Əgər siz müəyyən bir haldan qorxmursunuzsa bu sizin yanınızdakının da bu haldan qorxmamalı olduğu anlamına gəlmir.
• 5-6 yaşdan başlayaraq uşaqlar ölüm mövzusunu dərk etməyə və bu haqda daha çox düşünməyə başlayırlar. Bu onlar üçün təbii bir haldır.

Uşaq qorxularına necə reaksiya göstərməli

Onları məntiqi yollarla başa salıb və qorxmamaq lazım olduğunu deməyin. O artıq qorxur və məntiqiniz ona kömək etməyəcək. « Mən səninləyəm» desəniz ona daha çox yardım etmiş olacaqsınız. Qorxuları daha yumuşaq şəkildə qarşılamaq, qəbul etmək, uşağı dəstəkləmək və anlamağa çalışmaq, ona

• Uşağı qorxuya görə danlayırsınızsa o özgüvənini itirərək özünü daha gücsüz və pis hiss edəcək. Danlayaraq onu qorxudan azad etməyəcəksiniz, əksinə gələn dəfə artıq qorxularını sizinlə bölüşməcək və içində yaşayaraq daha da böyüdəcək.
• Bir mənə bax – mən heç qorxuram?! Deməyin heç bir xeyri yoxdur. Siz yetkin, böyük və güclüsünüz. Sizin üçün qorxmamaq çox asandır. Uşaq isə sizdən dəfələrlə balaca və gücsüz olduğunu anlayır. Mən qorxmuram kəliməsini, sən daha zəifsən mənasında deyil, lakin mən səni qoruya bilərəm mənasında işlədə bilərsiniz. Qorxunu yalnız yaşayaraq onu fəth etmək mümkündür, iradə yolu ilə bu mümkünsüzdür. Bunu isə öz içində və ya başqa bir kəsdə dayaq hiss etdikdə yaşamaq mümkündür.
• Uşağı qorxuya gətirən mövzulardan qaçmağa ehtiyac yoxdur. Əgər o sizinlə öz qorxusu haqqında danışmaq istəyirsə onu dinləyin. Qətiyyən onu qorxularına gülməyin. Bu zaman o özünə qapanıb qorxusu ilə başbaşa qala bilər. Qorxu haqqında danışmaq onun təsir gücünü xeyli azaldır.
• Uşaqlara tez-tez qorxularının rəsmini çəkir və ya canlandırırlar. Oyun və rəsm onların təxəyyülündə olan reallığı yaşamağa kömək edir, yaşadıqlarına emosional şəkildə reaksiya göstərirlər. Bu prosesə uşaq sizi dəvət etmədiyi müddətdə müdaxilə etməyin.
• Onlarda qorxularını sizinlə bölüşmək istəyi varsa bu qorxunu plastelindən düzəltməklərini, onunla söhbət etməyini və ya onun haqqında xoşbəxt sonluqlu nağıl yazmaqlarını istəyə bilərsiniz.
• Gecə qorxuları yaşandığı zaman yatmadan öncə müxtəlif sakitləşdirici rituallardan istifadə edə bilərsiniz. Göstərdiyiniz sakit, mülayim, münasibət uşaqlara hüzurla yatmağa kömək edə bilər.
• Ən gözəl təsir göstərəcək yol onlar qorxu yaşadıqları zaman yanlarında olmaqdır. Nə üçün qorxduqları, nə baş verə biləcəyi haqda suallar verə bilərsiniz, birlikdə çıxış yolu düşünə bilərsiniz.
• Evdə və sinifdə elə bir şərait yaratmaq vacibdir ki uşaqlar özlərini təhlükəsizlikdə hiss etsinlər. Güvənə biləcəyi böyükləri yanında hiss etmək onlar üçün ən vacib müdafiyədir.

Psixoloqa müraciət etmək vacibdir , əgər.

• Uşaqda eyni xarakterli qorxular təkrarlanırsa
• Siz onunla qorxulardan və ya ölümdən necə danışacağınızı bilmirsinizsə
• Uşaqda hər hansı aldığı bir psixoloji travma nəticəsində təhlükəsizliyi ilə əlaqələnən davranış dəyişikliyi müşahidə olunur
• Ailədə uşağa başa salmaqda çətinlik çəkdiyiniz itki vəya digər hallar baş verib

ASTAGƏLLİK

Bu uşaqlar asta geyinirlər, asta yemək yeyirlər, xahişlərə və ya böyüklərin müraciyətlərinə asta reaksiya göstərirlər. Bundan da əlavə öz astagəlliklərindən özləri belə zərər görürlər. Böyüklər onlardan qıcıqlanırlar, danlayırlar, cəzalandırırlar. Ən əsası da onlar tədris zamanı əziyyət çəkirlər. Bunlar hamısı onların inkişafında öz izini buraxır, və belə uşaqlar əksər hallarda özlərinə qapanırlar və ünsiyyətdən qaçırlar.

Astagəl uşaqlar yalnız hərəkətləкinin yavaşlığı ilə fərqlənmirlər. Onların idrak prosessləri də astalığı ilə seçilir, məsələn bir suala cavab vermək və ya misal həll etmək üçün ilk növbədə fikirlərini cəmləməlidirlər. Yetərincə olmayan cəldlik onların danışıqlarında da müşahidə olunur, onlar sözləri uzadaraq deyirlər və gərəkdiyindən çox pauzalar edərək fikirlərini ifadə edirlər. Astagəllik xas olan uşaqların başqa bir xüsusiyyəti isə yeni fəaliyyətə keçməkdə çətinlik çəkmələridir. Belə uşaqlar stereotip sayılan hərəkətlərə, vərdiş etdikləri oyunlara meyillidirlər.

Uşaqların astagəlliyinin səbəbi onların mərkəzi sinir sisteminin özünəməxsus fəaliyyəti ilə və sinir prosesslərinin az hərəkətli olması ilə əlaqəlidir.

Bu xüsusiyyətlər, daha doğrusu onun hərəkərtlətinin tempi isə anadangəlmə olan xarakter daşıyır.

Astagəl uşaqlara necə yardım etməli:

• Başa düşmək lazımdır ki uşaq sizin acığınıza deyil sinir sisteminin xüsusiyyətinə görə asta hərəkət edir. Onunla göstəriş vermədən və günahlandırmadan ünsiyyət qurmağa çalışın. Sakit ton və mülayimlik qışqırmaq və cəzalandırmaqdan daha effektiv nəticə göstərəcək.
• Onunla birlikdə iş gördüyünüz zaman əsəbləşməyin və onu tələsdirməyə çalışmayın. Belə rəfdar onun reaksiyasını daha da astalada bilər. Zamanı onun tempinə görə hesablayın. Məsələn tələsmədən səbrlə onun yuxudan qalxmağını (astagəl uşaqlara 5-10 dəqiqə sadəcə uzanmaq üçün lazım olur), əl-üzünü yumağını, səhər yeməyi yeməyini gözləyin. Bunları nəzərə alaraq onu daha tez yuxudan oyadın. Uşağı tələsdirmək bir tək nəticəsiz deyil həm də ziyandır, çünki bu zaman uşağda nevroz təhlükəsi yaranır.
• Kiçik məktəblilər zamanı bir prosess olaraq qəbul etməkdə çətinlik çəkirlər. Onlara zamanı izləməyi öyrədin. Bunun üçün sizə dəqiqələrin keçdiyini vizual şəkildə əks etdirən qum saatı kömək edə bilər. Qum aşağı töküldükcə oyuncaqları yığmaq və ya geyinmək, yemək yemək ona sərbəst şəkildə öz sürətini dəyərləndirməyə kömək edəcək. Uğurlarına görə onu tərifləyin, əgər zamanı çatdırmadısa danlamayın.
• Kiçik yaşda uşaqlara uzun göstərişlər verməyin. Onlar qısa və konkret olmalıdırlar. Məsələn “Get öz gödəkçəni gətir”
• Bəzi uşaqlara söz demək bəs etmir, onlarla vizual və toxunaraq kontakt qurmaq məsləhətlidir. Məsələn ona yaxınlaşaraq başını sığallayın, gözlərinin içinə baxın və bir xahiş edin. Belə müraciyət üsulu daha effektivdir.
• Onların şəxsiyyətləri haqqında mənfi qərar vermək üçün tələsməyin. «Həmişə gecikirsən!» «Çox tənbəlsən!» kimi onların hərəkətlərini ümumiləşdirəcək kəlimələr işlətməyin. Onunla elə rəftar edin ki sanki siz ondan hər şeyi vaxtında yerinə yetirəcəyini gözləyirsiniz.
• Günün rejimini qurun və ona tam riayət edin. Astagəl uşaqlara gündəlik işlərin qaydasına öyrəşmək daha asandır. Əgər o hər gün eyni zamanda yuxudan qalxırsa yemək yeyirsə dərs oxuyursa və s, ona qarşısında duran məsələlərlə başa gəlmək daha asan olacaq.
• Uşaqla gələcək günün planını qurun, müzakirələr edin. Birlikdə neçədə qalxacağını, məktəbə hazırlaşmaq üçün nə qədər vaxt sərf edəcəyini düşünün.
• Məşqlərə zaman ayırın. Gündəlik 10-15 dəqiqə məşqlərə sərf etmək sinir sisteminin fəaliyyətini cəldləşdirir. Məşqlərin oyun formasında keçirilməsi məsləhətdir. Əzələləri hərəkətə gətirən çalışmalar, hərəkət tempinin tez-tez dəyişdirildiyi oyunlar xüsusən kiçik yaş qruları üçün faydalıdır. Məsələn uşaqla əl çalmağı, barmaqlarını müxtəlif sürətlə büküb açmağı, yavaş yavaş gəzməkdən başlayıb sürətin artırılması kimi oyunlar oynamaq olar.
• Hər hansı bir fəaliyyəti müsbət emosional fonda yaratmaq vacibdir. Yaxşı əhval ruhiyyə onlarda oyun zamanı yarandığı üçün onlardan sürətlərini artırmaları gərəkən məqamda oyun elementləri istifadə etmək olar.
• Özünüzü və uşaqları bu fikrə alışdırın: onun astagəl olmağı onun pis ya da yaxşı olduğu anlamına gəlmir. O sadəcə olduğu kimidir və onu belə də qəbul etməliyik.

Beyin sağlamlığını necə yaxşılaşdırmaq olar (12 məsləhətdə)

Beyin, şübhəsiz ki, insan bədəninin ən heyrətamiz orqanıdır. Və nə qədər ki, ironik görünsə də, hələ də elmin bilmədiyi ən böyük adamlardan biridir. Hiss etdiyimiz, düşündüyümüz və xəyal etdiyimiz hər şey, inanılmaz fizioloji mürəkkəbliyi olan, 2 kq -dan az olan kiçik bir quruluşdadır.

Ağırlığının 85% -ni təşkil edən beynin ən böyük hissəsidir. Və iki yarımkürəyə bölünərək (və hər biri də dörd lobdan) sinir sisteminin mərkəzi orqanıdır, çünki əzələ fəaliyyətinin nümunələrini idarə edir və hormonların sintezini tənzimləyir. orqanlar və bədən toxumaları.

Ağırlığı 1300 ilə 1500 qram arasında olan beyin nəticədə həm düşüncədən, həm də hərəkətdən məsuldur. Ancaq unutmamalıyıq ki, bədənin daha bir orqanıdır. Və bu şəkildə xəstələnə bilər və ya az -çox ciddi multisistemli nəticələrə səbəb ola bilər.

Məhz bu səbəbdən bugünkü məqalədə və nevrologiya üzrə ixtisaslaşmış ən nüfuzlu elmi nəşrlərin əlindən beyin sağlamlığını yaxşılaşdıran (və pisləşdirən) vərdişlərdən ibarət bir seçim təqdim edəcəyikBeləliklə, mərkəzi sinir sisteminin bütövlüyünü necə qoruya biləcəyimizi və həm fiziki, həm də emosional rifahdan zövq ala biləcəyimizi görürük.

• Oxumağı məsləhət görürük: “Beyin haqqında 25 maraq və maraqlı fakt”

Beyin sağlamlığını yaxşılaşdıran (və pisləşdirən) vərdişlər

Dediyimiz kimi, fizioloji səviyyədə çox əhəmiyyətli olmasına baxmayaraq, beyin bədənin başqa bir orqanıdır, buna görə də mərkəzi sinir sisteminin vəziyyətini təhdid edən bir həyat tərzi əldə etsək, problemlərin inkişafına həssasdır. Həm bilişsel qabiliyyətlərin itirilməsi, həm də fiziki və / və ya emosional sağlamlığa az və ya çox ciddi şəkildə təsir edən nevroloji xəstəliklərin inkişafı haqqında danışırıq.

Beləliklə, beynimizin sağlamlığını, kəllə sümükləri ilə qorunan quruluşu və neyronların təşkilinin və bir -birinə bağlanmasının maksimum mürəkkəblik dərəcəsinə çatdığı vərdişlərin inkişaf edə biləcəyini (və pisləşdirə biləcəyini) bilmək vacibdir. Komanda mərkəzimiz olan beynin sağlamlığını necə qoruyacağımızı görək.

1. Daimi fiziki məşqlər edin

Şübhəsiz ki, bu siyahıdakı ən vacib məsləhətlərdən biridir. İdman sağlamlığımız üçün vacibdir. Əslində, bu sübut edilmişdir fiziki fəaliyyətin olmaması, hər il 3 milyondan çox insanın ölümünə səbəb olur. Yerli həyat tərzi, dünya əhalisinin təxminən 60% -nin meyl etdiyi bir şey öldürür.

Ancaq fiziki məşqlərin olmaması ürək xəstəlikləri, piylənmə, şəkərli diabet və ya hipertansiyon riskini artırdığı üçün deyil, həm vuruş, həm də narahatlıq, stres və depressiya baxımından beyini real təhlükə altına alır.

İdman stressi azaldır, narahatlıq və depressiyanın qarşısını alır, emosional və fiziki rifahı artırır, özünə hörmətini artırır, aqressivliyi və əsəbiliyi azaldır . Və əlavə olaraq beyinə qan axını stimullaşdırır ki, bu da ən yaxşı oksigen almasına kömək edir; eyni zamanda beyin və bədən arasındakı koordinasiyanı artırır.

Necə deyərlər, “cəsəd sənada kişi sana”. Bunun tövsiyə olunur böyüklər həftədə ən az 150 dəqiqə fiziki fəaliyyətlə məşğul olmalıdırlar həm fiziki, həm də beyin sağlamlığını qorumaq üçün. Yeddi günə yayılmış cəmi 2 buçuk saatla beynimizə kömək edəcəyik.

• Oxumağı məsləhət görürük: “Fiziki fəaliyyətin 6 faydası”

2. Sağlam bir pəhrizə riayət edin

Yediyimiz şey bizik. Və günün sonunda, Beynin işləməsi üçün lazım olan bütün qidalar qidadan gəlir. Buna görə sağlam qidalanmalıyıq. Populyar mədəniyyət beyin üçün yaxşı (və pis) qidalardan bəhs edir. Hər şey o qədər də sadə olmasa da, tam əmin olan şey, zəngin və balanslı bir pəhrizin beyin sağlamlığımızı yaxşılaşdıracağıdır.

Mavi balıq, avokado, qoz -fındıq, zeytun yağı, yumurta, paxlalı bitkilər vasitəsilə beyinin düzgün inkişafı və sinir sisteminin normal işləməsi üçün vacib olan sağlam yağları diyetimizə daxil etməliyik.

Vitaminlərin də qatqısı optimal olmalıdırxüsusilə B6 (beyin funksiyalarının lazımi şəraitdə saxlanmasına kömək edir və bütün taxıl məhsullarında, ağ ətlərdə, qoz -fındıqda, bananlarda mövcuddur . ), lakin bunların hamısı vacibdir: A, B1, B2, B3, B12, C, D, E, K .

Həm heyvan, həm də bitki mənşəli zülallar beyin funksiyası üçün lazım olan amin turşularının olması üçün də vacibdir. Gördüyümüz kimi, yeganə hiylə, bütün qida maddələrinin daxil olduğu müxtəlif bir pəhrizə riayət etməkdir.

• Oxumağı məsləhət görürük: “Diyetlər haqqında 25 mif, sıradan çıxarıldı”

3. Optimal bədən çəkisini qoruyun

Sağlam bir bədən çəkisinə sahib olmaq nəinki qan dövranı və ya lokomotor səviyyədə, həm də beyin sağlamlığı üçün vacibdir. Bədən kütləsi indeksi (BMI) hər zaman 18.5 ilə 24.9 arasında olmalıdır. Öz hesabınızı görmək üçün onlayn kalkulyatorlar tapa bilərsiniz və bu aralığın üstündə olduğu üçün arıqlamaq üçün vərdişləri mənimsəyin.

Arıqlamağa gəldikdə heç bir sehr yoxdur, amma birlikdə tətbiq edildikdə sağlam şəkildə arıqlamağa kömək edəcək bəzi məsləhətlər var: yeməkdən əvvəl su içmək, həmişə eyni vaxtda yemək, yeməkləri atlamamaq, meyvə və tərəvəzlər pəhrizin əsası olaraq, müntəzəm olaraq idman etmək, lazımi saatlarda yatmaq, qara qəhvə içmək, kiçik qablardan yemək, həftəlik menyu planlaşdırmaq . Bütün bu ipuçları optimal bədən çəkisini əldə etməyə və saxlamağa kömək edə bilər.

• Sizi maraqlandıra bilər: “Sağlam bir şəkildə necə arıqlamaq olar (arıqlamaq üçün 26 məsləhət)”

4. Siqaret çəkməyin

Siqaretdə olan 7000 -dən çox kimyəvi maddənin ən azı 250 -si zəhərlidir. Tütünün, əlbəttə ki, beyin də daxil olmaqla sağlamlığımıza bir çox səviyyədə zərər verən yüzlərlə molekulu var. Siqaret oksigenlənməni azaldır, hipertoniyaya səbəb olur, qan damarlarını zəiflədir, psixi sağlamlığı pozur, idrak qabiliyyətlərini azaldır . Bütün bunlar emosional sağlamlığa təsir edir və nevroloji xəstəliklərin inkişaf riskini artırır.

Siqaret çəkmirsinizsə, başlamayın. Və siqaret çəkirsinizsə, buraxın. 17 gün tütün olmadan nikotinə olan kimyəvi asılılığı tamamilə aradan qaldıracağınızı düşünün. Ən pis günlər ilk iki gündür, amma oradan hər şey daha asandır. Özünüzü evdən çıxmağa məcbur etmək, siqaret çəkdiyiniz qaydaları pozmaq, əlinizdə ağzınıza bir şey qoymaq, nəfəs alma texnikalarını yerinə yetirmək, nikotin yamaqlarını sınamaq . Siqareti tərgitmək üçün məsləhətlər təqdim etdiyimiz bir məqaləni sizə təqdim edirik. .

• Sizi maraqlandıra bilər: “Siqareti atmaq üçün 20 məsləhət (elm tərəfindən dəstəklənir)”

5. Yaxşı şəxsi münasibətlər qurun

İnsanlar sosial varlıqlardır. Beynin düzgün inkişafını təmin etmək üçün sosiallaşmaya ehtiyacımız var. Yeni insanlarla tanış olmaq və keyfiyyətli kişilərarası əlaqələr qurmaq beynimizin sağlamlığı üçün düşündüyümüzdən daha vacibdir, çünki yaradıcılığı təşviq edir, məlumatı emal etmək qabiliyyətini artırır, öyrənməni stimullaşdırır, emosional sağlamlığımızı yaxşılaşdırır . Əlaqələr beyin sağlamlığımız üçün vacibdir.

6. Lazım olan saatlarda yatın

Şübhəsiz ki, gecə istirahət etmək beynimiz üçün ən vacib şeydir. Lazımi saatlarda yatmaq və keyfiyyətli olmasını təmin etmək bütün səviyyələrdə sağlamlıq üçün vacibdir. Yetkinlər 7 ilə 9 saat arasında yatmalıdır, baxmayaraq ki, bəziləri az ilə kifayət edə bilər. Hər şey bədənimizi tanımağa və ehtiyac duyduğumuz qalan hissəni verməyə əsaslanır.

Ancaq necə daha yaxşı və daha yaxşı yata bilərik? Dəqiq bir elm yoxdur, ancaq sağlam yuxunun təşviq edilməsi üçün bəzi vərdişlər var: yatmaq və eyni zamanda oyanmaq, idman oynamaq (lakin çox gec deyil), yuxu ilə seyr etmək, kofein istehlakını məhdudlaşdırmaq, çox yemək və içməmək. yatmazdan əvvəl, gecə telefonunuzun istifadəsini mülayimləşdirin, günəş vannası qəbul edin, 15-22 ° C arası bir otaqda səs -küydən uzaq durun, yatmazdan əvvəl istirahət edin və s.

• Oxumağı məsləhət görürük: “Ən sağlam 10 yuxu vərdişi”

7. Orta dərəcədə spirt qəbulu

Alkoqol zəhərli bir maddədir və eyni zamanda bir dərmandır. Bir neçə məhsul həm fizioloji, həm də zehni olaraq beyin sağlamlığına zərərlidir. Və yalnız vuruş riskini artırmır, həm də insanı narahatlıq və depressiya inkişaf etdirməyə meylli edir. Alkoqolizm 200 -dən çox müxtəlif xəstəlik üçün birbaşa risk faktorudur. Və beyin bundan qurtulmayacaqdı.

• Oxumağı məsləhət görürük: “Alkoqolizm: hansı sağlamlıq problemlərinə səbəb olur? (25 əlaqəli xəstəlik) “

8. Hipertoniyaya nəzarət

Hipertansiyon, qanın damarlara qarşı tətbiq etdiyi qüvvənin normaldan daha yüksək olduğu bir ürək -damar xəstəliyidir. Aydındır ki, bunun beyin səviyyəsində təsirləri ola bilər. vuruş risk faktorudur.

Semptomlar vermədiyini nəzərə alaraq, xüsusilə ailə tarixi varsa, müzakirə etdiyimiz sağlam həyat tərzi vərdişlərini mənimsəyərək onunla mübarizə aparmaq vacibdir. Ən yaxşı müalicə qarşısının alınması olsa da, ehtiyac olduqda həkim qan təzyiqini aşağı salmaq üçün Enalapril kimi dərmanlar yaza bilər.

• Daha çox bilmək üçün: “Enalapril: nədir, göstəricilər və yan təsirlər”

9. Emosional rifahınızı qoruyun

Beyin sağlamlığımızı qorumaq üçün duygusal sağlamlığımızı da qorumalıyıq. Nöroloji sağlamlığı qorumaq üçün psixoloji rifaha can atmaq vacibdir. Bu səbəbdən bizi sevindirən fəaliyyətlər etmək, sevdiklərimizlə anları bölüşmək, asudə vaxt tapmaq, maddələrdən sui -istifadə etməmək, pozitiv düşünmək, stresdən qaçmaq, zəhərli əlaqələrdən qaçmaq . Duygusal və psixoloji sağlamlığımız və ruh sağlamlığımız üçün müsbət olan hər şey beyin üçün müsbət olacaq.

10. Fikrinizi oyaq saxlayın

Ən vacib məsləhətlərdən biri. Zehni oyaq saxlamaq hər yaşda vacibdir. Sonda, beyin, lazımi fəaliyyət olmadan atrofiyaya səbəb ola biləcək bir əzələ kimi başa düşülə bilər. Buna görə də hər zaman aktiv olmaq, kitab oxumaq, rəsm çəkmək, məntiq problemlərini həll etmək, yazmaq, zehni hesablamalar aparmaq üçün hər zaman çətinliklər (hər birinin qabiliyyətinə uyğunlaşdırılmış) qoymaq çox vacibdir . Beynin işləməsini tələb edən hər şey sağlamlığınız üçün yaxşı olun.

11. Meditasiya edin

Meditasiya və zəkanın yalnız gün ərzində beyin fəaliyyətini yaxşılaşdıran bir zehinlilik vəziyyətinə nail olmağa deyil, həm də depressiya, narahatlıq, OKB, travma sonrası stres və şəxsiyyət pozğunluqları ilə əlaqəli simptomları azaltmağa kömək etdiyi göstərilmişdir.

Aydındır ki, meditasiya bütün xəstəliklərin müalicəsi deyil və nevroloji problemlərin qarşısını almaq üçün 100%maneə törətmir. tamamlayıcı bir vasitə olaraq fiziki və emosional sağlamlığımızı qoruyun.

• Oxumağı məsləhət görürük: “Zehinlilik: nədir, xüsusiyyətləri və faydaları”

12. Tibbi müayinələrdən keçin

Çox vacibdir, xüsusilə qocalığa girəndə və ailənin vuruş tarixi varsa və ya beyinlə əlaqəli digər patologiyalar, həkimlə razılaşdırılmış müddətlərdə müvafiq tibbi müayinələr aparın.

Acı çəkdikləri təqdirdə, hipertansiyon, şəkərli diabet, ürək xəstəlikləri, nevroloji pozğunluqlar və beyin sağlamlığına zərər verə biləcək digər xəstəliklər kimi sağlamlıq problemlərini aşkar etmək vacibdir. Düzgün klinik yanaşma üçün erkən diaqnoz həmişə vacibdir.

• Oxumağı məsləhət görürük: “Diqqət etməli olduğunuz 20 sağlamlıq simptomu”

Tarixi abidələri necə qorumalıyıq? – ARAŞDIRMA

Tarixi əsərlər əvvəlki dövrlərdən və əvvəlki sivilizasiyalardan miras qalmış əsərlərdir. Bu yazıda dünyanın ən təsirli yerlərini, tarixini ən gözəl şəkildə əks etdirən, mədəniyyət qoxuyan yerlərin bütün təfərrüatları ilə təsvir edəcəyik. Səyahət etməyə hazırsınız?

Bu əsərlər öz memarlıq gözəlliyi ilə yanaşı, onların tikildiyi tarix haqqında bizə müfəssəl sənəd təqdim edir və o dövrü anlamağımıza kömək edir. Ona görə də tarixi abidələri qorumalıyıq. Tarixi abidələri qorumaq üçün müəyyən tədbirlər görə bilərik. Gəlin birlikdə bu davranışlara nəzər salaq:

1. Ətrafımızdakı tarixi abidələrə sprey boya ilə heç nə yazmamalıyıq.

2. Ətrafımızdakı tarixi abidələri qorumalı, onlara müxtəlif fiziki zərər vurmaqdan çəkinməliyik.

3. Turşulu maddələrin tarixi abidələrə zərər verdiyini bilirik, ona görə də imkan daxilində şəxsi avtomobil əvəzinə ictimai nəqliyyatdan istifadə etməliyik.

4. Muzeylərdə könüllü işləyə bilərik.

5. Bu tarixi əsərlər və onların əhəmiyyəti haqqında ətrafımızdakı insanlara məlumat verə bilərik. Bu yolla biz bir şüur ​​yaradırıq.

6.İcazəsiz heç bir qazıntı aparmamalıyıq.Bu əşyaları axtarmaq üçün boş qalan tarixi əsərlər gördükdə müxtəlif dövlət qurumlarına məlumat verməliyik.

7. Tarixi əsərlərin qaçaqmalçılığının qarşısını almalıyıq.

Dünyanın ən təsirli tarixi yerləri:
Pasxa adası, Çili

Bu ada, türkcə “Pasxa adası” olaraq da bilinir, Sakit okeanda Çili adasıdır. 1995-ci ildə YUNESKO-nun Ümumdünya İrs Siyahısına layiq görülmüş bu gözəl adada yaşayan Rapa Nui xalqından miras qalmış 887 Moai monumental insan heykəli var. Heykəllərin üzərindəki nəhəng və təsirli şəkildə oyulmuş başlar diqqəti cəlb edir. Məlumdur ki, ada indiki adını 1722-ci ildə Pasxa bayramı ərəfəsində olan Yakop Roqqevinin ticarət gəmisi ilə yerə enməsi ilə əlaqədar almışdır. Bu gün dünyanın ən turistik adalarından biri olan Pasxa adasına Çilidən və ya Tahitidən 5 saatlıq uçuşla çata bilərsiniz və Santyaqodan LAN Çili hava yolu ilə də eyni şəkildə çata bilərsiniz.

Machu Picchu, Peru

Siyahımızın ikinci pilləsində adınız UNESCO-nun Ümumdünya İrs Siyahısına yazılmış və eyni zamanda Dünyanın Yeni 7 Möcüzəsindən biri seçilən Maçu Pikçu var.

Bu günə qədər çox yaxşı qorunub saxlanılan İnka Qədim Machu Picchu şəhəri Cənubi Amerikanın ən çox turist cəlb etdiyi yer olduğu üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Arxeoloqlar iddia edirlər ki, ispan dilində “Köhnə zirvə” mənasını verən bu yer 1438-1472-ci illər arasında İnka İmperatoru “Paçakuti” üçün tikilib. İl boyu açıq olan Machu Picchu-ya çatmaq üçün Kuskodan Aquas Calientesə (bir neçə kilometr aralıda olan şəhər) qatarla getmək olar və 2 saat yarım piyada gedə bilərsiniz. Cusco-dan Machu Picchu-ya çatmağın başqa bir yolu təbiətə daha faydalı alternativ olaraq bir neçə günlük İnka turu və gəzinti etməkdir.

Xilaskar Məsih, Rio-de-Janeyro, Braziliya

“Xilaskar Məsih” kimi də tanınan bu nəhəng Məsih Heykəlinin tikintisinə 1922-ci ildə Braziliyanın yaranmasının 100-cü ildönümündə başlanılıb və 1931-ci ildə tamamlanıb və heykəli hər il 1 milyona yaxın turist axınına məruz qalır.

Cənubi Amerikanın parlayan ulduzu, Xilaskar Məsih heykəli 710 metr hündürlüyü, təxminən 40 metr uzunluğu və 30 metr eni ilə dünyanın ən böyük art deko heykəli kimi tanınır. Piyada getmək istəməyənlər üçün gediş-gəliş tramvay variantı da var. Yay-payız dövründə böyüklər üçün 16 dollar, qış-yaz dövrlərində isə 19,5 dollar, 5-11 yaş arası uşaqlar üçün semestrdən asılı olmayaraq 13 dollar, Braziliyada yaşayan 60 yaşdan yuxarı şəxslər üçün giriş haqqı hər iki semestr üçün keçərli olan 6,5 dollardır.

Tikal, Peten, Qvatemala

Qvatemala tropik meşələrində yerləşən, YUNESKO-nun Ümumdünya İrsi Abidəsi olan Tikal, öz dövründən qalan strukturlar arasında ən yaxşı qorunan Maya şəhər dövlətidir. Tikal üçün isə onun o dövrdə Maya siyasətinin, iqtisadiyyatının və hərbi əməliyyatlarının çoxuna nəzarət edən dominant qüvvə olduğu iddia edilir.

Klassik dövrdə piramidaların və böyük sarayların tikildiyi və çiçəklənən Maya sənətinin heroqlif yazıları, monumental heykəlləri və vaza rəsmləri ilə təmsil olunduğu Tikala getmək üçün təyyarə ilə Belize, Flores və ya Danqriqaya gedə və sonra avtobusa minə bilərsiniz. Musson yağışlarına tutulmamaq üçün may-oktyabr ayları istisna olmaqla, digər aylarda getməyinizi tövsiyə edirik.

Chichen Itza, Yucatan, Meksika

“Axan İtza” kimi oxunan və Meksikanın Yukatan yarımadasında Dünyanın Yeni 7 Möcüzəsindən biri olan Chichen Itza, Meksikada ən çox ziyarət edilən ikinci arxeoloji ərazidir və siyahımızda 5-ci yerdədir.

Hərfi mənada “İtza quyusunun ağzında” mənasını verən bu yer Amerikanın ən əhəmiyyətli Maya tarixi binalarından biri olması və son illərdə çoxlu bərpa işləri aparması ilə tanınır.

Hər gün saat 8.00-17.00 arası açıq olan sayta giriş haqqı təxminən 10 dollardır. Onu da qeyd edək ki, 12 yaşdan aşağı uşaqlar üçün giriş bileti pulsuzdur.

Azadlıq Heykəli, Nyu-York, Amerika Birləşmiş Ştatları

ABŞ-ın Nyu-York ştatındakı “Azadlıq adası”nda ucaldılan “Azadlıq heykəli” və ya “Azadlıq heykəli” kimi tanınan bu heykəldən yəqin ki, xəbərimiz yoxdur. Fransanın ABŞ-ın yaranmasının 100-cü ildönümündə hədiyyə etdiyi heykəlin sağ əlində məşəl, sol əlində isə ünvan var.

Heykəlin başındakı tacın 7 guşəli ucu 7 qitəni və 7 dənizi təmsil edir və lövhədə İstiqlal Bəyannaməsinin 4 iyul 1776-cı il tarixi yazılıb. Hər zaman ziyarətçilərin üzünə açıq olan Azadlıq Heykəlinə bərə minməklə, pilləkənləri məşələ qalxaraq və Nyu-York limanını quş baxışı ilə seyr etməklə çatmaq mümkündür.

Stonehenge, Viltshire, İngiltərə

YUNESKO-nun Ümumdünya İrs Siyahısına daxil olan başqa bir yer olan tarixi Stonehenge abidəsinin eramızdan əvvəl 3000-2000-ci illər arasında tikildiyi güman edilir. Ölçüləri böyük olan bu daşlar bütövlükdə nəzərə alındıqda periferik forma alır.

İnşa edildikdən sonra 500 il ərzində İngiltərənin ən böyük qəbiristanlığı olaraq istifadə edilən Stonehenge üçün aparılan araşdırmaların nəticələrinə görə, onun inşasında məqsəd günəş-kosmos rəsədxanası, günəş saatı və ya UFO eniş yeri kimi istifadə etmək idi.

Stonehenge giriş haqqı təxminən 23,50 dollardır. Buraya maşınla və ya turla çatmaq da çox asandır. Nəzərə alın ki, avtomobillə getdiyiniz zaman əlavə ödəniş etməli olacaqsınız, çünki turlar daha sərfəli olur.

Kreml, Moskva, Rusiya

Rus dilində “qala” mənasını verən Kreml Rusiyanın bir çox şəhərlərinin mərkəzində yerləşir. Ən məşhurları Moskvadakı Kreml Sarayı olan bu qalaların ABŞ-dakı “Ağ Ev”ə strukturca bənzədiyi düşünülür.

1482-1495-ci illər arasında tikilmiş və o vaxtdan bu yana ölkədə dövlət başçılarını qəbul edən Kreml bu gün Rusiyanın simvolu rolunu almışdır.

İçəri girmək üçün uzun növbələr olduğundan, biletinizi əvvəlcədən almanızı və Kreml Sarayının hər bir küncünə baş çəkmək üçün ən azı bir gün ayırmağınızı tövsiyə edirik.

Ayasofya, İstanbul, Türkiyə

Keçmiş adı ilə Konstantinopolun Ayasofyası da dünyanın ən nüfuzlu yerləri sırasındadır. Adındakı “aya” sözü “müqəddəs, övliya”, “sofya” isə “hikmət” mənasındadır və bütövlükdə baxıldığında “müqəddəs hikmət” mənasını verir və Ayasofya məscidində kitabxana, minbər, mehrabdır. Dekorasiyasında ən çox tavan mozaikaları ilə diqqəti cəlb edən burada təbliğat kürsüləri və taxta balustradlar var.

916 il kilsə, 482 il məscid kimi istifadə edilən Ayasofya 1935-ci ildən muzey olaraq ziyarətçilərini qəbul edir. 2020-ci ildən etibarən məscid olaraq yenidən açıldı. Ayasofya kimi Türkiyənin digər tarixi yerlərini kəşf etmək üçün Türkiyənin 20 Ən Populyar Tarixi Yeri haqqında məqaləmizi oxuya bilərsiniz.

Parthenon, Afina, Yunanıstan

Yunan ilahəsi Afinaya həsr olunmuş qədim məbəd olan Parthenon, təxminən eramızdan əvvəl 447-ci ildə Afina İmperatorluğunun yüksəlişi ilə inşa edilmiş, lakin eramızdan əvvəl 480-ci ildə farsların işğalı zamanı qismən dağıdılmışdır. Məbədin xarabalıqda olmasına baxmayaraq, hələ də Avropanın ən məşhur yerlərindən biri kimi yadda qalmağı bacarır.

Qızıl nisbətin ilk tətbiqlərindən biri olduğu üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edən Parthenonun eninin hündürlüyünə nisbəti də bunu sübut edir. Qədim Yunanıstandan miras qalmış artefaktlara nəzər salsaq, ən məşhur Parthenon məbədi Yunan memarlığının ən böyük əsəri hesab olunur. Xüsusilə məbədin xarici hissəsindəki heykəlin Yunan sənətinin ən yüksək nöqtəsi olduğu düşünülür. Giriş böyüklər üçün təxminən 15 dollar, uşaqlar üçün pulsuzdur.

Kolizey və Forum, Roma, İtaliya

Flavianus Amfiteatrı olaraq da bilinən və Dünyanın Yeni 7 Möcüzəsindən biri olan və pulsuz giriş səbəbiylə xüsusilə hər ayın ilk bazar günü çoxlu turist cəlb edən Kolizey İtaliyanın ən turistik şəhərlərindən biri olan Romada yerləşir.

Mədəniyyəti, incəsənəti və memarlığı ilə turizmini təmin edən gözəl İtaliyadakı Kolizey Sezarın gəzdiyi, qladiatorların döyüşdüyü arenada yerləşdiyi üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Əsrlər boyu tədricən dağılmasına baxmayaraq, hələ də çoxlu turistləri cəlb edir. Onun düz yanındakı Forumda Palatine Hill də mütləq görülməli yerdir və Kolizey bileti alanlar Foruma pulsuz daxil ola bilərlər. Palatine təpəsinə daxil olmaq üçün 21 dollar, Kolizey üçün isə 14 dollar ödəniş var.

Əlhambra, İspaniya

İspaniyanın Əndəlus bölgəsindəki Qranada şəhərində yerləşən və Əlhambra Sarayı kimi tanınan Əlhambra öz dövrünü, ərəb memarlığını və İslam sənətini əks etdirir.

Şəhər mərkəzindən piyada belə asanlıqla gedə bilən Əlhamra Sarayı dağıdılmasına baxmayaraq sağ qaldığı üçün YUNESKO-nun Dünya İrs Siyahısına daxil edilmişdir.

Onun başına gələn dağıdıcılıqdan danışanda söhbət son dövrlərdən getmir, Napoleon istilası zamanı kazarma kimi istifadə ediləndə az qala partladılmışdı, lakin buna baxmayaraq, yenidən bərpa işləri sayəsində əvvəlki gözəlliyini bərpa etmişdir. Bağları və memarlıq möcüzələri ilə Qranadanın ən gözəl mənzərələrindən birinə malikdir.

Giriş haqlarına nəzər salsaq, 12 yaşdan kiçik uşaqlar üçün pulsuz, böyüklər üçün isə təxminən 16 dollardır. Aprelin 1-dən oktyabrın 14-dək saat 8.30-20.00, 15 oktyabr-31 mart tarixləri arasında isə saat 8.30-18.00 arasında açıq olan saraya əvvəlcədən yer ayırmağınızı tövsiyə edirik.

Volubilis, Meknes, Mərakeş

Sonrakı başqa bir YUNESKO-nun Ümumdünya İrsi Abidəsidir. Burada Şimali Afrikanın ən yaxşı qorunan xarabalıqları yerləşir.

Volubilis özü Mərakeş və Rabat arasında yerləşən arxeoloji ərazidir. Volubilis abidəsinin özünəməxsus hissləri var, çünki şəhərin çox hissəsi xilas edilməyib. Əgər izdihamdan uzaqda tarixlə tək qalmaq istəyirsinizsə, fürsət sizə çatıb. Hər gün açıq olan Volubilis-ə giriş cüzi məbləği 2 dollardır.

Giza Piramidası, Qahirə, Misir

Dünyanın 7 Möcüzəsindən biri seçilən və Dünyanın Yeni 7 Möcüzəsi siyahısına fəxri üzv seçilən piramidaların əksəriyyəti əsrlər əvvəl fironlar və onların arvadları üçün tikilib. Ən böyüyü Xeops Piramidası olan Giza Piramidaları, Xafre Piramidası və Mikerinos Piramidası ilə birlikdə cəmi 3 möhtəşəm tikilidən ibarətdir.

Midan Təhrirdən qalxan avtobuslara minərək dünyanın ən məşhur yerlərindən biri olan Misir piramidalarına gedə, gəldiyiniz zaman isə birbaşa dəvə və ya atla piramidalara gedə bilərsiniz.

Hər gün saat 07.00-17.00 arasında açıq olan Giza Piramidalarının ümumi giriş haqqı təxminən 3,5 dollardır və piramidalara daxil olmaq üçün əlavə 5,5 dollar ödəmək lazımdır.

Petra, İordaniya

Qayaların rənginə görə “Rəqmu” və ya “Qızılgül şəhəri” kimi də tanınan Petra İordaniyada Ölü dənizlə Aqaba körfəzi arasında yerləşən qədim bir şəhərdir.

Petra, təxminən 100 kvadrat kilometr ərazidə qumdaşı qaya bloklarına oyulmuş amfiteatr, məzarlar, relyeflər və məbədlərdən ibarətdir. Onların arasında ən məşhurları Roma Amfiteatrı, Kral Türbələri adlanan kral məzarları, Roma Yolu, Əl-Deyr Monastırı, Qəsr Əl-Bintdir.

YUNESKO-nun Ümumdünya İrs Siyahısında yer alan Petra da Dünyanın Yeni 7 Möcüzəsi siyahısındadır. Transformers, İndiana Cons, Mortal Kombat, Sinbad və Pələngin Gözü, Mumiya Qayıdışı kimi bir çox filmin çəkildiyi qədim Petra şəhərinin simvolu El Hazne (Xəzinə) 1 kilometrlik dar keçiddən keçdikdən sonra peyda olur. Siz Ammandan 3 saatlıq maşınla Petraya çata və ya tur şirkətləri ilə gedə bilərsiniz.

Daha əvvəl təklif etdiyimiz kimi, Intrepid Petraya bir neçə günlük turlar təşkil edir və səhər saat 06:00-dan axşam 18:00-a qədər açıq olan qədim Petra şəhərinə giriş haqqı təxminən 70,50 dollardır.

Tac Mahal, Aqra, Hindistan

Moğol İmperatorluğunun 5-ci hökmdarı Şah Cihanın gənc yaşlarında vəfat etmiş həyat yoldaşı Ərcümənd Banu Begüm (Begüm Mümtaz Mahal) üçün tikdirdiyi Tac Mahal bu gün İslam ziyarətgah memarlığının ən qiymətli əsərlərindən biridir.

Təbii ki, Hindistanın ən çox turist cəlb edən və ildə təxminən 3 milyon turisti qəbul edən bu memarlıq şah əsəri artıq YUNESKO-nun Dünya İrs Siyahısında öz yerini tutub. Qiymətli daşlarla işlənmiş mərmər oymalarından başqa, füsunkar təsir bağışlayan möhtəşəm əsas türbə su yolları müxtəlif ağaclar və fəvvarələrlə əhatə olunmuşdur.

Cümə günündən başqa hər gün saat 8.00-15.00 arası ziyarətçilərini qəbul edən Tac Mahala giriş uşaqlar üçün pulsuz, böyüklər üçün isə təxminən 14.50 dollardır.

Azərbaycanda YUNESKO-nun Ümumdünya irsi siyahısına daxil olan abidələr:

Şirvanşahlar sarayı və ya Şirvanşahlar saray kompleksi — Şirvanşahlar dövləti hökmdarlarının Bakı şəhərində yerləşən köhnə iqamətgahı. Kompleksə saraydan başqa Divanxana, Şirvanşahlar türbəsi, Şah məscidi, Saray hamamı, ovdan, saray alimi Seyid Yəhya Bakuvinin türbəsi və Keyqubad məscidinin qalıqları daxildir.

1964-cü ildə saray kompleksi “Şirvanşahlar Sarayı Kompleksi” Dövlət tarixi-memarlıq qoruq-muzeyi elan edildi. 2000-ci ildə unikal memarlıq və mədəniyyət kompleksi Bakı şəhərinin qala divarları ilə əhatə edilmiş tarixi hissəsi — İçərişəhər və Qız qalası ilə birlikdə YUNESKO-nun Ümumdünya irsi siyahısına daxil edildi. 2001-ci ildə Şirvanşahlar sarayı Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti tərəfindən dünya əhəmiyyətli memarlıq abidəsi kimi qeydiyyata alındı. Müasir dövrdə Şirvanşahlar sarayı Azərbaycan memarlığının incisi hesab edilir.

Qız qalası — Bakının, eləcə də Abşeronun ən möhtəşəm və sirli memarlıq abidəsidir. Qala qədim qala divarlarının cənub-şərq hissəsində, dənizkənarı parkın (bulvar) yaxınlığında yerləşən tarixi abidədir. Uca qüllə şəkilli bu nadir abidənin açılmamış tarixi-memarlıq problemləri çoxdur. Hündürlüyü 28 m, diametri birinci mərtəbədə 16,5 m-dir. Birinci mərtəbədə divarın qalınlığı 5 m-ə çatır. Qalanın daxili hissəsi 8 mərtəbəyə bölünür. Hər mərtəbə yonma daşlarla tikilmiş, günbəz formalı tavanla örtülmüşdür. Qala 1964-cü ildən muzey kimi fəaliyyət göstərməyə başlamış, 2000-ci ildə UNESCO-nun Ümumdünya irsi siyahısına salınmışdır.

“İçərişəhər”, xalq arasında həm də “Qala” və ya sadəcə “Qədim şəhər” kimi tanınan tarixi məhəllə Bakının ən qədim hissəsi, həmçinin tarixi-memarlıq qoruğudur. Bakının ən qədim hissəsi olan İçərişəhər, yaxşı qorunmuş qala divarları ilə əhatə olunub. 221 000 m² sahəyə malik olan qoruq ərazisində 1300-dən çox ailə yaşayır. 1977-ci ildə İçərişəhər tarix-memarlıq qoruğu elan edilib, 2000-ci ildə isə UNESCO nun Ümumdünya İrsi Siyahısına daxil edilmiş ilk obyektdir.

Qobustan dövlət tarixi-bədii qoruğu – Azərbaycan ərazisində,Bakı yaxınlığında arxeoloji abidələr kompleksinin mühafizə edildiyi qoruq. Qoruq Qaradağ rayonunun Qobustan qəsəbəsində, paytaxt Bakıdan 55 km (yol ilə 65 km) məsafədə yerləşir. Burada eləcə də muzey fəaliyyət göstərir. Qoruqda əsasən Mezolit (orta daş dövrü) abidələri sərgilənir. Burada mağaralar, bulaqlar və s var. Qobustanda tapılan maddi mədəniyyət qalıqları kompleksinin tarix və mədəniyyət üçün müstəsna əhəmiyyətini nəzərə alan Azərbaycan SSR-in Nazrilər Soveti 1966 – cı il 9 sentyabr tarixli qərarı ilə Qobustan dövlət tarixi-bədii qoruğu elan etmişdir. Qoruq əsasən üç dağın (Böyükdaş, Kiçikdaş və Cingirdağ) yerləşdiyi böyük bir ərazini əhatə edir. 2007 – ci ildə UNESCO nun Ümumdünya İrsi Siyahısına daxil edilmişdir.

Şəki xan sarayı — Azərbaycanın Şəki şəhərində yerləşən keçmiş xan sarayı. Hal-hazırda muzey kimi fəaliyyət göstərir. Yuxarı Baş Dövlət Tarix-Memarlıq Qoruğunun ərazisində yerləşən saray dünya əhəmiyyətli tarix və memarlıq abidəsidir. XVIII əsrdə fars stilində inşa edilmiş saray binası şəhərin şimal-şərq hissəsində, qala divarları ilə əhatə olunmuş ərazidə yerləşir.

30 metr uzunluğa malik olan iki mərtəbəli saray 300 m2 sahəyə, 6 otaq, 4 dəhliz və iki güzgülü eyvandan ibarətdir. Sarayın fasadı ov və döyüş səhnələrini əks etdirən süjetli təsvirlər, həmçinin həndəsi və nəbati naxışlarla bəzədilmişdir. Fasadın tam mərkəzində müxtəlif rəngli şüşələrdən yığılmış iri şəbəkə-pəncərə yerləşir. Sarayın rəngli şüşələrdən yığılmış şəbəkə-pəncərələri daş çərçivələrə oturdulmuşdur.
Özündə həm də xalq yaşayış binalarının xüsusiyyətlərini daşıyan saray binası, Qafqazda XVIII saray memarlığının ən gözəl nümunələrindən biri olmaqla, həm də İslam Şərqinin memarlıq incilərindən biri hesab edilir. Şəhərin tarixi mərkəzi ilə birlikdə saray 2019 – cu ildən UNESCO nun Ümumdünya irsi siyahısına daxil edilmişdir.

SİA dünyada və Azərbaycanda olan tarixi abidələrlə bağlı araşdırma apararaq sosioloq, din xadimi və ekspertlərin fikirlərini öyrənib:

Qafqaz Müsəlmanları İdarəsi sədrinin müavini Fuad Nurullayev: Təbii ki, bütün dünyada mədəni abidələrə yanaşma eynidir. Amma burada neqativ hallara da rast gəlmək olur ki, dünyanın bir çox ölkələrində bəzən bu mədəni tarixi abidələrə yanaşma dünya insanını narahat edir. Əlbəttə ki, dünyada olan bu münaqişələr bir çox tarixi və mədəni abidələrin dağıdılmasına, hətta yerlə yeksan olunmasına və onlara qarşı hörmətsizliyə bir çox addımlara gətirib çıxarıb. Məsələn, dünyanın bir çox ölkələrində baş verən bu münaqişələr, müharibələr, qarşıdurmalar var ki, istər ərəb ölkələrində, istər Asiya ərazisində, Əfqanıstan başqa ölkələrdə baş vermiş bir çox müharibələr, münaqişələr onu göstərdi ki, bir çox tarixi abidələrə qarşı dağıdıcı addımlar atıldı. Bu 30 ildə bizim xalqımız da erməni təcavüzkarları tərəfindən bunları yaşadı. Yəni, 30 il ərzində erməni işğalçıları Azərbaycan torpaqlarını işğal etdi və o torpaqlarda nələr varsa onları bacardıqları qədər darmadağın etdilər. Məsələn, tarixi abidələrimizi yerlə yeksan etdilər, Azıx mağarasına kimi dağıtdılar. Xüsusən də milli, dini, mənəvi, tarixi nələrimiz varsa bacardıqları qədər onları dağıtmağa səy göstərdilər və onlara hörmətsizlik addımları atdılar. Məsələn, bizim dini ocaqlarımız, dini məbədlərimiz, məscidlərimiz, ziyarətgahlar var ki, orda çox qədim tarixə malikdir, bacardıqları qədər onları dağıtdılar və onları hörmətsiz səviyyəyə gətirdilər. Hətta bir çox məscidlərdə istər Ağdamdakı məscid, istər Zəngilandakı məscid, istər Şuşadakı məscid əksəriyyətində müxtəlif heyvanların tövlələrinə oranı çevirdilər və bacardıqları qədər də müəyyən rayonlarda olan nə qədər dini, mədəni abidələr varsa onları dağıtdılar. Amma bu gün ümumdünyada belə bir birlik var. Dünyanın mədəni irsinə ehtiram və hörmət, xüsusən də, bir çox abidələr dünyada YUNESKO-nun mədəni irsinə daxil edilir və eynilə Azərbaycandakı İçərişəhər kimi və bir çox qədim abidələrimiz var, Suraxanıdakı Atəşgədə və bugün Qarabağımızda olan bir çox qalan o nişanələr ki var onlar da YUNESKO-nun mədəni irsinə bir abidə olaraq sıralanıb və daxil edilib. Qalanlarını da daxil edirlər. Bunlar bütün dünyanın yəni, dünya ictimaiyyəti üçün qorunan abidələrdir ki, ağıllı insanlar, dünyaya sülh istəyənlər, dünya mədəniyyətinə töhfə verənlər çalışırlar ki, bu mədəni tarixi abidələr yaşansın və bizdən sonra yaşanan nəsil hansı ölkədə olur olsun, onlar bunları görsünlər, öyrənsinlər, onunla bəhrələnsinlər və insanlıq tarixi yaşansın. Dinimiz də bizə bunu tövsiyə edir, bizi bu yola dəvət edir ki, biz insanlığa hörmət və ehtiramla yanaşaq və bütün dünya insanlarının mədəniyyətinə hörmət və ehtiramla yanaşaq, bütün dünya dinlərinin bugün dünyada olan nə nişanələri varsa onlara hörmət və ehtiramla yanaşaq, onların hörmətini qoruyaq. Bunun üçün də mədəni irs, tarixi irs qorunmalıdır ki, insanlıq yaşansın. Kimlər bu işdə fəaldılar, kimlər bu işdə yəni, birliyə, vəhdətə çağırırlar, həqiqətən onlar çox dəyərli şəxsiyyətlərdir. Bu gün belə cəmiyyətlər yaradırlar ki, bu cəmiyyətlər insanlığın tarixi və mədəni irsini qoruyub saxlayır. Allah onlara kömək olsun”.

Tarix elmləri doktoru, İçərişəhər Dövlət Tarix Memarlıq Qoruğu idarəsinin Elm və Mədəni İrsinin Təşviqi Sektorunun müdiri Quliyeva Vəfa: “Ümumiyyətlə, Azərbaycan xalqı çox qədim köklərə və tarixə malikdir. Bizim çox qüdrətli tariximiz var və təbii ki, tarixi abidələrimiz də çoxdur. İndiki müasir Azərbaycan ərazisində tarixi abidələrimiz qorunur. Mədəni irsimizə bizim çox böyük diqqətimiz var. Yəni, dövlət tərəfindən çox böyük diqqət yetirilir və İçərişəhərdə olan bir sıra abidələrimiz restavrasiya olunub. Son 10-15 ildə xüsusilə də bu proses çox aktiv gedir. Naxçıvan ərazisində, eyni zamanda çox abidələrimiz bərpa olunub, restavrasiya olunub, ikinci həyatını yaşayır.

Azərbaycanın tarixi ərazisi deyəndə, ilk növbədə Ermənistanın yerləşdiyi ərazidir. Yəni, Qərbi Azərbaycan ərazisi və orda demək olar ki, bizim abidələr tam məhv olunub gedib. İrəvanın özündə bir Göy Məscid qalıb. Onu da ermənilər İran mədəni irsi elan edib. Cəfərabadda bir türbə qalıb. Qaraqoyunlu dövrünün türbəsidir. Onu da türkmənlərin mədəni irsi elan ediblər. Səlim Keçidində bir karvansara var. O da orta əsr abidəsidir. Azərbaycan xalqının mədəni irsidir. Amma əsasən də orta əsr qəbristanlıqları çox zəngin informasiya daşıyıcılarıdır. Yəni, onlar Ermənistanın ərazisində məhv olunub. Ermənistanın Urud kəndində bir orta əsr mikroblu mövcud idi və orda mövcud olan qoç heykəlli məzar daşlarına əsasən yəni, onların üzərində olan yazılara, təsvirlərə əsasən Azərbaycan xalqının təşəkkül prosesi öz əksini tapmışdır və o abidələrə əsasən bizim alimlər sübut etmişdilər. Qoç heykəlli məzar daşının üzərində alban nəslindən sözləri yazılıb, üzərində Quran ayələri, müsəlman atları, Azərbaycan atları 16-cı əsr abidəsidir və bir neçəsinin üzərində də qədim türk tayfalarına məxsus Allahların, Anqonların təsviri var. Yəni, bu abidələr faktiki olaraq Cənubi Qafqazın tarixi konsepsiyasını alt-üst etmişdi. Azərbaycan xalqının Cənubi Qafqazın köklü xalq olduğunu sübuta yetirirdi. Ermənilər o qəbristanlığı şumladılar, məhv etdilər, daşları dağıtdılar, sındırdılar və belə vandalizmə yol verdilər.

O cümlədən İrəvanın özündə 1915-ci ilə kimi 9 məscid fəaliyyət göstərirdi. İrəvan quberniyasında 382 məscid fəaliyyət göstərirdi. Zəngəzurda 38 məscid fəaliyyət göstərirdi. Çoxsaylı müqəddəs yerlər, Pirlər mövcud idi. Yəni, bütün bu abidələr indi bizə qədər gəlib çatmayıb, məhv olub gedib və son 100 ildə ermənilər tərəfindən ələlxüsus indi Qarabağda da həmin mənzərəni müşayiət edirik. Yəni, bütün tarixi abidələr, qəbristanlıqlar məhv olunub gedib. Ermənilər başa düşürlər ki, millətin varlığını ərazidən sübuta yetirən bu memarlıq abidələridir, məscidlərdir, qəbristanlıqlardır ki, ilk növbədə onların dağıdılması ilə bunlar məşğul idi. Amma bir müsbət amil var ki, biz onları mənbə kimi istifadə edirik. O da toponimlərdir, yer adlarıdır. Bu yer adları da müəyyən etnosun müəyyən coğrafi məkanda formalaşma prosesini özündə əks etdirir və müəyyən xalqın müəyyən coğrafi məkanda yaşadığının sübuta yetirən əsas mənbəyi kimi biz bu saat istifadə edirik. Yəni, bütün abidələr dağıdılsa da yer adları kifayətdir ki, biz sübut edək ki, bu ərazilər bizim tarixi ərazilərimizdir”.

Ayşən Vəli