Текст книги Əhməd bəy Ağaoğlu

Ağaoğlu haqlı olaraq qeyd edirdi ki, anasının öz arzusunu gerçəkləşdirmək istəyi «onun həyat yolunu Kərbəla və Nəcəfdən Sankt-Peterburq və Parisə doğru çevirdi». Nəticədə bu savadsız qadının sayəsində təkcə Azərbaycan deyil, bütün türk dünyası Əhməd bəy Ağaoğlunun simasında özünün ən görkəmli mütəfəkkirlərindən birini qazanmış oldu.

Əhməd bəy Ağaoğlu

Fransada təhsil aldıqdan sonra geri qayıdıb 1896-cı ildə Şuşada ilk kitabxana, qiraətxana açıb. [6] 1897-ci ildə H.Z.Tağıyevin dəvəti ilə Bakıya gəlib, “Kaspi” qəzetində məqalələr yazıb. O, həmçinin Ə.Hüseynzadə ilə birlikdə “Həyat” qəzetinə də redaktorluq edib. [7] [8] [9]

1905-ci ildə çar hökumətinə və daşnak ermənilərə qarşı mübarizə aparmaq üçün gizlin “Difai” təşkilatını qurub. [10] Bir müddət sonra çar hökuməti tərəfindən təqib olunan Əhməd bəy aylarla dostlarının evində gizlin yaşadıqdan sonra həbs olunmamaq üçün 1908-ci ilin sonlarında İstanbula köçməli olur. [11] [12] Türk Ocağı milli hərəkatının aparıcı siması olan Ağaoğlu bu hərəkat tərəfindən keçirilmiş konqresə prezident seçilir. Sonradan gənc türklərin İttihad və tərəqqi partiyasına daxil olur. Süleymaniyyədə kitabxana direktoru, “Türk yurdu” jurnalının redaktoru olmaqla yanaşı İstanbul Universitetində Türk-monqol tarixindən və rus dilindən dərs deyir. [13]

1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin köməyinə gəlmiş Qafqaz İslam Ordusu komandanının siyasi müşaviri olmuşdur. [14] AXC dövründə Bakıda parlamentə üzv seçilir. [15] Cümhuriyyətin Paris Sülh Konfrasında iştirak etmək üçün göndərdiyi nümayəndə heyətinin tərkibində Ağaoğlu da var idi. [16] [17] Lakin İstanbula çatanda İttihad və tərəqqi partiyasının digər rəhbərlərilə birgə ingilislər tərəfindən həbs olunaraq Malta adasına sürgün olunur. [18]

Sürgündən qayıtdıqdan sonra Ankaradakı Mətbuat İnformasiya İdarəsinə rəhbərlik etmiş, [19] “Hakimiyyəti-milliyyə” qəzetinin baş redaktoru olmuş, ikinci və üçüncü çağırış Türkiyə Böyük Millət Məclisinə deputat seçildikdən sonra Mustafa Kamal Atatürkün xarici məsələlər üzrə siyasi məsləhətçisi olmuşdur. [20]

Mündəricat

• 1 Əsli
• 2 Təhsili
  • 2.1 Orta təhsili
  • 2.2 Ali təhsili
    • 2.2.1 Peterburq dövrü
    • 2.2.2 Paris dövrü
    • 3.1 Osmanlı dövlətində
    • 3.2 Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətində
    • 3.3 Malta sürgünü
    • 3.4 Türkiyədə fəaliyyəti
    • 7.1 Çap olunmuş kitabları
    • 7.2 Haqqında yazılmış kitablar
    • 9.1 Kitabları
    • 9.2 Video materiallar

    Əhməd bəy Ağaoğlu 1869-cu ildə Azərbaycanın Şuşa şəhərində dünyaya gəlib. Atası Mirzə Həsən bəy Qarabağın Qurdlar elindən idi. Bu tayfa XVIII əsrdə bütünlüklə etnik Azərbaycan türklərinin yaşadığı Ərzurumdan köç edib Gəncəyə gəlmiş, daha sonra isə Qarabağa yerləşmişlər. Atası Mirzə Həsən bəy varlı pambıqçı fermer idi. Ata tərəfinə Mirzə titulunun verilməsi ailənin ziyalı təbəqəsindən olduğunu göstərir. Babası Mirzə İbrahim Şuşanın ən məşhur alimlərindən olub. O, xəttat idi və türk dilində şeirlər yazırdı. Eyni zamanda əmiləri də türk dilindən başqa fars, ərəb və rus dillərini bilirdilər. [22] Anası Tazə xanım Şuşanın Sarıcaalı elindən Rəfi bəyin qızı, Zeynalabdin bəy Rəfibəyovun bacısı idi. [23]

    Orta təhsili

    Əhməd bəy Ağaoğlu xatirələrində göstərir ki, təhsilində anasının və əmisinin böyük rolu olub. Əmisi Mirzə Məmməd Əhməd bəyin müctəhid olmasını istəyərək ona 6 yaşından fars və ərəb dilləri üzrə müəllimlər tutur. İlk dövrlər məhəllə məktəbində təhsil alan Ağaoğlu anasının təşəbbüsü ilə gizlincə rusca dərslər də alır. Anasının dindar olmasına baxmayaraq axundlardan, mollalardan xoşu gəlmədiyini yazan Ə.Ağaoğlu anasının bu görüşlərinin onun təhsilinin istiqamətini Nəcəfdən, Kərbəladan Peterburqa, Parisə, doğru dəyişdiyini yazır. [24]

    1881-ci ildə Şuşada altı siniflik real məktəbi açıldıqdan sonra Qarabağ canişini müsəlman əhalini Xurşidbanu Natəvanın evinə toplayaraq uşaqlarını bu məktəbə qoymalarını istəyir. Atası da canişinə söz verərək onu Şuşa real məktəbinə göndərir. [25] Bu məktəbdəki müəllimlərindən ikisinin, tarix müəllimi olan Şineyovski və riyaziyyat müəllimi olan Palekarpın ona böyük təsiri olmuşdur. Hər iki müəllim çar rejiminə qarşı idi və işlədikləri məktəbdə də inqilabi təbliğat aparırdılar. Ağaoğlu da həyatında ilk dəfə qərb ideologiyası ilə bu məktəbdə tanış olur. Xatirələrində Əhməd bəy yazır ki, bu məktəb şəhərin erməni məhəlləsində yerləşirdi, 45 şagirddən yalnız beşi müsəlman uşağı idi. Erməni şagirdlərin bu azlığa qarşı münasibəti çox aqressiv olmuş, müsəlmanları daim incitmişlər. Bu mühitə dözməyən şagirdlərin dördü məktəbi tərk etmiş, yalnız Əhməd təhsilini uğurla başa vura bilmişdir. Öz xatirələrində Əhməd bəy bu hadisələri belə təsvir edir: [26]

    Daha sonra orta məktəbin VI sinfini bitirən Ə.Ağaoğlu VII və sonuncu sinifləri Tiflisdəki 1 saylı gimnaziyada oxuyur. Özünün yazdığına görə Tiflis gimnaziyasında ancaq bir nəfər türk var idi ki, o da Ə.Ağaoğlu idi. Tiflisdə təhsil aldığı dövrdə dostlarının təkidi ilə “Narodnik” cəmiyyətinin gizli toplantılarında iştirak edir. Bu toplantılar Ağaoğlunun düşüncəsində dərin izlər buraxır. Tiflisdə gimnaziyanı müvəffəqiyyətlə bitirdikdən sonra Ə.Ağaoğlu fərqlənmə diplomu və üç yüz rubl mükafatla Şuşaya qayıdır. [26] Bütün yayı dayısı ilə birlikdə yaylaqda keçirdikdən sonra Peterburqa təhsil almağa gedir.

    Ali təhsili

    Peterburq dövrü

    Solda Əli bəy Hüseynzadə, ortada Əlimərdan bəy Topçubaşov, sağda Nəsir bəy Tahirov.Peterburq

    1887-ci ilin avqustunda ali təhsil almaq üçün Peterburqa gedən Ağaoğlu bir xristian ailəsinin evində kirayəşin olur. Həmin ailə Ağaoğlunun türk olduğunu biləndə çox təəccüblənir. Çünki o günədək ali təhsil üçün Peterburqa erməni və xristian əsilli digər xalqların gəncləri gəlirdi. Ailə türklərdən təhsil almaq üçün buraya gələn heç kimi tanımırdı. Ermənilərin və digər xristianların türklərdən əvvəl təhsil aldıqlarını bilən Ağaoğlu ailənin bu təəccübünə haqq qazandırırdı. [27]

    Peterburqda tanış olduğu qafqazlı gənclər Ağaoğlunu Qafqazlı Tələbələr Birliyinin yataqxanasına aparırlar. O, burada dörd nəfər türkün olduğunu öyrənir. Bu türklərdən biri sonralar Azərbaycanın Paris təmsilçisi olacaq Əlimərdan Topçubaşov, digəri isə keçmiş Qafqaz Şeyxülislamının nəvəsi Əli bəy Hüseynzadə idi. [28] Digər iki türk tələbə isə yol mühəndisliyi ixtisası üzrə təhsil alırdılar. Ağaoğlu Texnoloji İnstitutunun bütün imtahanlarını uğurla verir. Yalnız sonuncu – cəbr imtahanında məsələni proqramdan kənar həll etməsi və professorun Ağaoğlunu yəhudi sanaraq cavab düzgün olduğu halda qəbul etməməsi onu məyus etmişdi. Professorun bu davranışı gənc Ağaoğluda ruslara qarşı böyük nifrət hissi yaratmışdı. Daha sonra yazdığı xatirələrində həmin günləri belə təsvir etmişdir: [29]

    Xeyr, xeyr, mən burada qala bilmərəm. Mən Peterburqda yaşaya bilmərəm. Mütləq getməliyəm. Fəqət hara, necə?

    19 yaşım ancaq olardı. Ah, o yaşın verdiyi yüksək cəsarət, hərarət, laqeydlik və təşəbbüskarlık! Bir səs içimdən “Paris, Paris” deyə hayqırdı. Bəli, Parisə gedəcəyəm. Orada oxuyacağam, oranın universitetini bitirəcəyəm və bu surətlə həm ruslardan yandırıcı bir qisas alacağam, həm də izzəti-nəfsimi yüksək dərəcədə təmin etmiş olacağam.

    Paris dövrü

    8 yanvar 1888-ci ildə Əhməd bəy Parisə çatır. [30] Qatarda gələrkən tanış olduğu bir xanım ona daha çox Rusiyadan gələn qonaqların qaldığı Hotel de Petersburga getməyi məsləhət görür. Parisdə heç bir tanışı olmayan və fransızca bilməyən Əhməd bəy otelə üz tutur. Lakin otel xərclərinin çox olacağı ilk gündən bəlli olur. Otelin işçisi dostları vasitəsilə onu Parisdə oxuyan iki gürcü tələbə ilə tanış edir. Gürcü tələbələr isə Əhməd bəyə kirayə otaq tapmağa kömək edirlər. [31] Bir yaşlı qadının kirayə verdiyi otaqda yerləşdikdən sonra Əhməd bəy fransızca öyrənməyə başlayır. Bir müddət sonra pulu bitdiyi üçün borca düşür. Daha sonra isə evdən göndərilən pulla borclarını ödəyən Əhməd bəy Rue de Glacier küçəsində yerləşən bir pansiyona yerləşir. Burada 2 iranlı və 3 misirli ilə tanış olur. Onların məsləhəti ilə College de France və École des Hautes Études Pratiques (Tətbiqi tədqiqat ali məktəbi) mühazirələrinə girməyə başlayır. College de France mühazirələrində hər həftə fransız filosof və tarixçi Ernest Renan, Tətbiqi tədqiqat ali məktəbində isə “Şərq xalqlarının tarixi” mövzusunda Ceyms Darmsteter mühazirələr deyirdilər. Hər iki şəxs Ağaoğlunun formalaşmasında böyük rol oynamışlar. 1888–1889-cu dərs ilində Əhməd bəy Sarbonna Universitetində hüquq təhsili almağa başlayır. Lakin onun maraq dairəsi yalnız hüquqla yekunlaşmır. O, şərq sivilizasiyalarının və dinin tarixinə maraq salaraq Şərq dilləri məktəbinə gedir. Burada şərq dilləri üzrə ekspertlər Çarlz Şefer və Barber de Meynarddan dərslər alır. Daha sonra Ceyms Darmsteterin məsləhəti Ernest Renanın Culyetta Adama məktubu ilə qapalı ziyalı klubuna daxil olur. Culyetta Adam “La Nouvelle Revue” jurnalının təsisçisi, redaktoru və eyni zamanda ziyalı klubunun da təşkilatçısı idi. Bu qapalı klubda Fransanın elm və sənət insanları toplaşıb müxtəlif siyasi, elmi, tarixi, fəlsəfi müzakirələr aparırdılar. 1891–1893-cü illər ərzində Əhməd bəyin “La Nouvelle Revue” jurnalında “İran cəmiyyəti” adı altında silsilə yazıları çap olunur. 1892-ci ildə Londonda keçirilən Beynəlxalq Şərqşünaslıq Konqresində “Şiə dinində məzdəki inancları” mövzusunda məruzə etmişdir. [32] Məruzənin mətni sonralar Kembric Universitetinin xərci ilə bir neçə qərb dilində çap olunmuşdur. [33] [34]

    Fəaliyyəti

    Əhməd bəy “Jurnal de Debat“, “Revü Been“, “Nouvye Revyü” kimi fransız mətbuat orqanlarında ictimai-siyasi mövzularda yazılarını nəşr etdirirdi. Fransada qələmə aldığı yazılarını “Kafkaz“, “Şərqi Rus” qəzetlərinə göndərirdi.

    1894-cü ildə Fransadakı təhsilini bitirdikdən sonra Tiflisə gəlir. İki il müddətində burada yerli gimnaziyaların birində fransız dilindən dərs deyir. Bununla yanaşı “Kavkaz” qəzeti ilə də əməkdaşlığını davam etdirir. 1896-cı ildə isə Şuşaya geri dönür. [35] Şuşada Şuşa real məktəbində fransız dilində dərs deməyə başlayır. Burada o ilk kitabxana, qiraətxana açır. Məhz buna görə Şuşada el arasınad ona Firəng Əhməd ləqəbi verilir. Lakin o Şuşanı tərk etdikdən sonra həmin qiraətxana və kitabxana öz fəaliyyətini dayandırır. [6]

    Əhməd bəy Ağaoğlu fikirlərini təbliğ etmək üçün qəzet çapının önəmini anlayırdı. Lakin 1891-ci ildə “Kəşkül” qəzeti bağlandıqdan sonra 1891-ci ildə Qafqaz Senzura Komitəsi tərəfindən Azərbaycanca qəzetlərin çap olunmasına qadağa qoyuldu. Halbuki eyni dövrdə Çar Rusiyasının ərazisində ermənicə və gürcücə fəaliyyət göstərən 19 qəzet mövcud idi. İki milyondan çox olan Azərbaycan türkləri isə 1903-cü ilə qədər bu hüquqlarından məhrum idilər. Hətta XIX əsrin sonunda Azərbaycanca qəzet çap etmək üçün icazə almağa çalışan Məhəmməd Şahtaxtinskiyə Rusiya İmperiyasının Çap İşləri üzrə Baş idarəsinin rəisi Solovyev demişdi ki: [36] /

    Yalnız 1896-cı ildə Hacı Zeynalabdin Tağıyev “Kaspi” qəzetini alıb Azərbaycan ziyalılarının öhdəsinə verir. Və “Kaspi” qəzeti milli ziyalılarımızın rus dilli tribunasına çevrilir. Redaktoru Əlimərdan bəy Topçubaşov [37] olan qəzetdə Əli bəy Hüseynzadə, Həsən bəy Zərdabi, Firidun bəy Köçərli kimi ziyalılarımızın məqalələri çap olunurdu. 1897-ci ildə Əhməd bəy Hacı Zeynalabdin Tağıyevin dəvəti ilə “Kaspi” qəzetində fəaliyyət göstərmək üçün Bakıya gəldi. Bakıya köçdükdən sonra qəzetdə yazdığı yazılar daha çox müsəlman cəmiyyətindəki problemlərlə, cəmiyyətdəki qadınların problemləri ilə bağlı idi. Əhməd bəy məqalələrində milli qurtuluşa gedən yolun cəmiyyətin mədəni və təhsili inkişafından keçdiyini bildirirdi. Qadın azadlığı ideyalarını yayan və bunu azadlıq mücadiləsinin əsas faktoru kimi göstərən Ağaoğlu Azərbaycan ziyalıları arasında qadına bərabər hüquqların verilməsinə çağıran ilk ziyalılardan idi. Ağaoğlunun “Kaspi” qəzetində məqalələr yazması qəzetin daha da populyarlaşmasına səbəb oldu. Fərqli dövrlərdə qəzetin tirajı 10 minə çatırdı bu isə gündəlik qəzet üçün böyük uğur idi. [38] Qəzetdə çıxan “İslam dünyasında qadın”, “İslam, axund və hatifülqeyb” adlı silsilə yazılarında islam dünyasından bəhs edirdi. “İslam dünyasında qadın” adlı işində o qeyd edirdi ki “azad qadınsız milli inkişaf ola bilməz“. “İslam, axund və hatifülqeyb” əsərində isə o islamdakı məzhəblərin çoxluğunu tənqid edib qeyd edir ki, islama ən çox axundlar və mollalar zərər vurublar. Bu yazı din xadimləri tərəfindən xoş qarşılanmır və nəticədə Ağaoğlu haqqında ölüm fətvası verilir. Oğlu Səməd Ağaoğlunun yazdıqlarına görə Əhməd bəy 6 ay evə qapanır və bu müddətdə onun evini polis mühafizə edir. Yalnız Tağıyevin işə qarışması onu bu vəziyyətdən xilas edir. [39]

    Əhməd bəy qadınların geriliyini və istifadə olunan əlifbanı müsəlman dünyasının iki əsas düşməni və sağalmaz yarası sayırdı. O, “İslama görə və islamiyyətdə qadın” əsərində qeyd edirdi ki: [40]

    1905-ci ildə Əhməd bəy Ağaoğlu Bakı şəhər dumasının üzvü seçilib 1909-cu ilə qədər burada fəaliyyət göstərir. Bu dövr ərzində şəhərin bir çox problemlərinin həllinə nail olmuşdur. Fəaliyyət göstərdiyi dövrdə təhsil komissiyasının üzvü və Bakı Kommersiya Məktəbinin Qəyyumluq Şurasının üzvü olmuşdur. [41] 1905-ci ilin 18 fevral tarixində Rusiya çarının əhalinin həyat şəraitinin yaxşılaşdırılması və dövlət quruculuğunun möhkəmləndirilməsi haqqında verdiyi qərardan sonra 1905-ci ilin 15 mart tarixində Azərbaycan ziyalıları təkliflərini müzakirə etmək üçün Tağıyevin evində toplaşırlar. Onlar Azərbaycan türklərinin tələb və təkliflərini Peterburqa çatdırmaq üçün nümayəndə heyəti formalaşdırırlar. Nümayəndə heyətinə Əhməd bəy Ağaoğlu, Əlimərdan bəy Topçubaşov, Əli bəy Hüseynzadə daxil idilər. Peterburqa çatdıqdan sonra Ağaoğlu burada 1905-ci il hadisələri ilə bağlı “Sankt Peterburqskie Vedomosti” qəzetində “Bakı hadisələri ilə bağlı həqiqətlər” adlı məqaləsini çap etdirir. [42] Bu məqalənin yazılması çox vacib idi, çünki bütün Rusiya mətbuatında 1905-ci il hadisələrində ermənilər əzilən tərəf kimi göstərilirdi. Ağaoğlunun məqaləsi isə həqiqətləri faktlarla oxuculara çatdırırdı. 1905-ci ilin 16 aprel tarixində Əhməd bəy Ağaoğlu, Əli bəy Hüseyinzadə və Əlimərdan bəy Topçubaşovun imzası ilə Qafqaz canişininə məktub göndərilir. Məktubda onlar Azərbaycan dilində “Həyat” qəzetinin çap olunmasını istəyirdilər. 22 aprel tarixində onların istəyinə müsbət cavab verilir. 7 iyun 1905-ci ildə Hacı Zeynalabdin Tağıyevin dəstəyi ilə “Həyat” qəzetinin ilk sayı işıq üzü gördü. [7] Həyat qəzetindən ayrılandan sonra Əhməd bəy Ağaoğlu İsa bəy Aşurbəyovun maliyyə dəstəyi ilə gündəlik “İrşad” qəzetini təsis edir. [43] Və 1905-ci ildən 1908-ci ilə qədər bu qəzetə rəhbərlik edir. Tezliklə qəzetin tirajı 3 minə çatır. Tadeuş Svetoxovskiyə görə qəzet eyni dövrdə çap olunan digər qəzetlərə nisbətən cəmiyyətin problemlərini daha radikal formada işıqlandırıdı. Məhz buna görə də qəzet II Əbdülhəmid tərəfindən Osmanlı dövlətində qadağan edilmişdir. [44]

    1905-ci ildə İllarion Vorontsov-Daşkov Qafqaz canişini təyin edildikdən sonra ermənilərə dəstək verməyə başlayır. Canişinin dəstəyinə arxalanan ermənilər 1905-ci ilin avqust ayında Bakı neft mədənlərində baş vermiş böyük yanğından sonra guya mədənlərin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün sənaye bölgəsində yerləşən Bakı kəndlərinin köçürülməsini təklif edirlər. İş o həddə çatır ki məsələ Rusiya İmperiyasının nazirlər komitəsində belə müzakirə edilir. Yerli əhalinin maraqlarını qorumaq üçün Əhməd bəy Ağaoğlu və Əlimərdan bəy Topçubaşov Sankt-Peterburqa yollanırlar. Onların səyi nəticəsində 35 gün davam edən müzakirələrdən sonra Bakı kəndlərinin əhalisinin köçürülməsinin qarşısı alınır. [45]

    1905-ci ildə baş vermiş soyqırım zamanı ermənilər aktiv şəkildə bütün Rusiya və eləcə də digər xarici mətbuatda dezinformasiya yaymaqla məşğul idilər. Halbuki müsəlmanların itkiləri qat qat artıq idi. Dövri mətbuatda hətta mövcud olmayan erməni şəhərlərinin müsəlmanlar tərəfindən dağıdılması haqqında yazılar belə gedirdi. Məhz əsl həqiqətləri insanlara çatdırmaq üçün və baş verənləri faktlarla sübut etmək üçün Əhməd bəy Ağaoğlu “Sankt Peterburqskie Vedomosti” qəzetində “Bakı hadisələri ilə bağlı həqiqətlər” adlı məqaləsini çap etdirir. Bu məqalədən sonra bəzi erməni müəlliflər belə hadisələrlə bağlı mətbuatda yalan məlumatların yayıldığını etiraf etmişlər.

    1906-cı ilin fevral ayında Tiflisdə Qafqazın canişini Voronsov-Daşkovun təşəbbüsü ilə erməni-müsəlman qırğınlarına son qoymaq məqsədilə sülh konfransı keçirilmişdir. Həmin konfransda müsəlman nümayəndələri Əhməd bəy Ağaoğlu, Əlimərdan bəy Topçubaşov, Adil xan Ziyadxanov və başqaları “Daşnaksutyun” partiyasının niyyətlərini ifşa etmiş, onun Cənubi Qafqazda törədilən qırğınların, terrorçuluğun təşkilatçısı və icraçısı olduğunu göstərmiş, rəsmi hökumət dairələrinin bu təşkilatın əməllərinə göz yumduğunu sübuta yetirmişdilər. [46]

    Öz son çıxışında Əhməd bəy bunları demişdi: [47] [48]

    1906-cı ilin avqust ayında Şuşaya gələn Əhməd bəy Azərbaycanlı ziyalıları toplayaraq bölgədəki vəziyyəti müzakirə edir. Onun təklifi ilə Difai partiyası yaradılır. [10] Rəsmi olaraq partiya “Qafqaz Ümummüsəlman Müdafiə Komitəsi” adlanırdı. [49] Partiyanın bölmələri və ya komissiyaları Azərbaycanın və cənubi Qafqazın demək olar ki, bütün şəhərlərində və qəzalarında, hətta Vladiqafqazda da yaradılmışdı. Partiyanın qəza bölmələrinin yaradılmasında Əhməd bəy bilavasitə iştirak edirdi. Bu məqsədlə o, bütün Qarabağı gəzmiş və “bütün müsəlmanları partiyanın ətrafında sıx birləşməyə” təşviq etmişdir. Partiyanın təşkilatçıları Dağıstandakı Azərbaycanlı əhali arasında da təşviqat aparırdı. [50] Əhməd bəy fəaliyyətinə görə təqib olunduğu üçün bir müddət gizlənməyə məcbur olur. Öz xatirələrində həmin günləri belə təsvir edir: [51]

    Osmanlı dövlətində

    Aylarla dostlarının evində gizlin yaşayan Əhməd bəy təqib və mümkün həbslər səbəbindən 1909-cu ilin ortalarında İstanbula köçməli olur. [11] [12] Ağaoğlu İstanbulda maarif sahəsində müfəttiş, sonra isə Süleymaniyyə kitabxanasının müdiri vəzifəsində çalışır. Müfəttiş işlədiyi dövrdə 4 ay ərzində İstanbulun bütün özəl, dövlət ibtidai və orta məktəblərinində olaraq öz müşahidələri əsasında mövcud vəziyyət və islahatların aparılması ilə bağlı hesabat hazırlamışdır. O düşünürdü ki, təhsildə olan problemlərin həlli ölkənin gələcəyində böyük rol oynayır. [52] 1909-cu ilin oktyabrından İstanbul darülfünunda Türk-monqol tarixindən və rus dilindən dərs deyir. [13] Bu dövrdə Əhməd bəyin türkçülük ideyaları onun fəaliyyətinin əsas istiqamətinə çevrilir. Universitetdəki fəaliyyəti yalnız dərs keçməklə məhdudlaşmırdı. O, həm də tədrisin təşkilində və təkmilləşməsində də aktiv iştirak edirdi. 1911-ci ildə o, filologiya fakultəsinin islahatlar üzrə komissiyasının rəhbəri, daha sonra isə fakultənin dekanı seçilmişdir. [53] İşlərini qaydasına qoyduqdan sonra ailəsinə məktub yazaraq Türkiyədə qalmağı düşündüyünü qeyd edir. Həyat yoldaşı Sitarə xanım da Türkiyəyə gəlməyə razı olur. 1910-cu ildə Əhməd bəy ailəsini də İstanbula köçürür.

    İstanbula köçdükdən sonra jurnalistika fəaliyyətini də davam etdirmiş və 1909-cu ildən “Kaspi” qəzetində “Türkiyədən məktublar”, “Türkiyədə milli sual” mövzularında silsilə məqalələri çap olunmuşdur. Bundan başqa İstanbulda “Sırat-ı Müstakim”, “Sebilürreşad, “Hikmet” kimi qəzet və jurnallarda da məqalələr yazmışdır. İstanbulda İran təbəələri üçün farsca çap olunan “Süruş” [54] və fransızca çap olunan “Le Jeune Turc” qəzetləri ilə də əməkdaşlıq etmişdir. [55] Hətta 1912-ci ildə “Tərcüman-i Hakikat” qəzetinin təsisçisi Əhməd Midhət dünyasını dəyişdikdən sonra həftəlik çap olunan bu qəzetə də bir müddət Ağaoğlu rəhbərlik etmişdir. 1912-ci ildə Ə.Ağaoğlu iki dəfə yazdığı məqalələrə görə həbs olunur və tezliklə də azad edilir.

    Əhməd bəy Ağaoğlu ilk öncə Akçuranın yaratdığı Türk Dərnəyi cəmiyyətinə üzv olmuşdur. Sonradan isə o, 1911-ci ildə yaradılmış Türk Yurdu cəmiyyətinin 6 qurucusundan biri oldu. Cəmiyyətin məqsədi türk uşaqlar üçün pansiyonun açılması və türklər arasında intellektual səviyyəni artırmaq məqsədilə qəzet çap etdirmək idi. [56] 1911-ci ilin sentyabr ayında cəmiyyət “Türk Yurdu” adlı jurnalı çap etdirməyə başladı. Ağaoğlu da jurnal üçün yazılar yazmağa başladı. Jurnalın apardığı təbliğatın nəticəsində cəmiyyətdə türküçülük ideyaları yayılmaqda idi. 1911-ci ildə Hərbi Tibbiyyə Məktəbinin 190 tələbəsi Akçuraya yeni təşkilatın yaradılması üçün məktubla müraciət etmişdilər. Daha sonra məktəbin tələbə nümayəndələri və Ağaoğlu, Akçura kimi ziyalıların iştirakı ilə Türk Ocağı təşkilatı yaradılır. Təşkilatın qurucu üzvləri arasında Ağaoğlu da yer alır. Türk Yurdu və Türk Ocağı təşkilatları bütün Türkiyə ərazisində tanınmağa başlayır. Əgər 1914-cü ildə Türk Ocağı təşkilatının 3 min üzvü var idisə 1920-ci ildə onların sayı 30 mini keçmişdi. [57] Hər iki təşkilatın Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsində böyük rolu olub.

    Əhməd bəy Ağaoğlu siyasi fəaliyyətinə görə 1912-ci ildə İttihad və Tərəqqi partiyasının 12 nəfərdən ibarət Mərkəzi Komitəsinin üzvü olur. 1914-cü ildə isə Osmanlı Məclisi Məbusanına Afyonqarahisar bölgəsindən deputat seçilir. [13]

    Osmanlı dövlətində yüksək məqamlara sahib olan Ağaoğlu vətənini heç vaxt unutmamışdır. O, 1915-ci ildə İstanbulda Rusiyadakı Türk – Tatar Müsəlmanlarının Haqlarını Qoruma Komitəsinin yaradılmasında və fəaliyyətində aktiv iştirak edir. [58] 1915-ci ildə Rusiyada yaşayan milli azlıqların Lozannada keçirilən konfransında o, Azərbaycanın təmsilçisi kimi çıxış etmişdir. Birinci dünya müharibəsi dövründə ABŞ prezidenti V.Vilsona ünvanlanmış Rusiya müsəlmanlarının haqlarının qorunması müraciətinə imza atanlardan biri də Əhməd bəy idi.

    Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətində

    1918-ci il 28 mayda Azərbaycan İstiqlal Bəyannaməsini elan edir. Yeni qurulmuş hökumət xalqı fiziki məhvdən qurtarmaq üçün 1918-ci il 4 iyun tarixində AXC və Osmanlı dövləti arasında bağlanmış Batum müqaviləsinin IV bəndinə əsasən Osmanlı dövlətindən hərbi dəstək istəyir. [59] [60] Bundan sonra Qafqaz İslam Ordusu Nuru Paşanın komandanlığı ilə yaradılır. Ağaoğlu Nuru Paşanın siyasi məsələlər üzrə müşaviri kimi Qafqaz İslam Ordusu ilə birgə Azərbaycana göndərilir. [14] Ordu Gəncəyə çatdıqdan sonra Nuru paşa ilə mövcud Azərbaycan hökuməti arasında narazılıq meydana çıxır ki, bu da İyun böhranına səbəb olur. Milli hökumətin yaradılmasının tərəfdarları ilə Azərbaycanın Osmanlıya birləşdirilməsini istəyən ilhaqçılar arasında fikir mübahisəsi yaranır. Ağaoğlu da ilhaqçı olaraq Azərbaycanın Osmanlı dövlətinə birləşdirilməsinin tərəfdarı olur. O coğrafi, mədəni, dil və etnik cəhətdən bu qədər yaxın olan Azərbaycan və Anadolu türklərinin iki fərqli dövlətdə təmsil olunmasını bölücülük kimi qəbul edirdi. [61] Bu qədər gərgin şəraitdə olmasına baxmayaraq Əhməd bəy Gəncədə yaşadığı dövrdə “Türk sözü” adlı qəzet təsis edir. Lakin ordunun Bakını azad etməsi ilə bağlı hərəkətə keçməsi qəzetin yalnız iki nömrəsinin işıq üzü görməyinə səbəb oldu. [62]

    7 dekabr 1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamenti yarandıqdan sonra Ağaoğlu Bitərəflər fraksiyasından Zəngəzur qəzasından parlamentin üzvü seçilir. Bununla da o həm Osmanlı dövlətinin Məclis-i Məbusanında Qarahisar-i Sahib nümayəndəsi [63] həm də AXC Parlamentində Zəngəzur nümayəndəsi olur. [15] Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin 1918-ci ilin 26 dekabr tarixində baş tutan beşinci iclasında Əhməd bəy Ağaoğlu AXC-nin xarici dövlətlər tərəfindən tanınmasından qabaq müstəqilliyi daxili qüvvələrə tanıtmağın vacibliyini vurğulayır. Buna görə də daxili və xarici düşmənləri məhv edəcək bir hökumətin yaranmasını istəyir. Bundan başqa əsgərliyə çağırışla bağlı sinfi fərq olmadan yaşı çatan hər kəsin xidmət etməsini tələb edir. Ölkənin xarici dövlətlərdə tanınması üçün bu vaxta qədər heyətin göndərilməməsini də vurğulayaraq bunun vacibliyini bildirir. O deyir: [64]

    1918-ci il dekabrın 28-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Paris Sülh Konfrasında iştirak etmək üçün təşkil etdiyi nümayəndə heyətinin tərkibi təsdiqlənir. Əlimərdan bəy Topçubaşovun rəhbərlik etdiyi nümayəndə heyətinə Ağaoğlu da daxil idi. [16] [17] 9 yanvar 1919-cu ildə Ağaoğlu və nümayəndə heyətinin digər üzvləri xüsusi qatarla Bakıdan Tiflisə yola düşdülər. Vağzalda nümayəndə heyətinin Fətəli Xan Xoyskinin rəhbərliyi ilə parlament üzvləri və ictimai siyasi nümayəndələr yola saldılar. Bu tədbirdə Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və Əhməd bəy Pepinov çıxış etdilər nümayəndə heyətinin adından isə Ağaoğlu çıxış etdi. 11 yanvar 1919-cu ildə nümayəndə heyəti Tiflisə 14 yanvar 1919-cu ildə isə Batuma çatır. Batumda müsəlman əhaliyə qarşı gördüyü haqsızlıqları, tərksilah olunan türk qoşunlarını və ümumi vəziyyəti daha sonra yazdığı “Atəşkəs və sürgün xatirələri” kitabında təsvir edir. O qeyd edir ki, ingilislər şəhərin idarə edilməsi üçün fərqli millətlərdən təmsil olunan bir qrum yaradırlar. Əhalinin 80 %-nin müsəlman olmasına rəğmən qurumda 2 yunan, 2 erməni, 2 müsəlman təmsil olunurdu. Bu isə açıq aşkar ingilislərin Batumun müsəlman əhalisinə qarşı diskriminasiyası idi. [65] Batumdan yola çıxan heyət 21 yanvar tarixində İstanbula çatır. Lakin Bosfor boğazında çatdıqdan sonra Azərbaycan, Gürcüstan, Ermənistan heyətlərinin də daxil olduğu gəmi heyətinə 8 saat boyunca sahilə çıxmağa icazə verilmir. Daha sonra isə onları kiçik gəmilərlə sahilə gətirib üstü açıq yük maşınları ilə Bəyoğlu bölgəsində yerləşən ingilis səfirliyinə gətirirlər. Bir neçə saat da burda gözlətdikdən sonra gecə saatlarında onları qəbul edib sənədlərini yoxlayırlar. Lakin səhəri gün yenidən səfirliyə gəlmələri tələb olunur. 22 yanvar tarixində Azərbaycan nümayəndə heyəti Topçubaşovun evində iclas keçirib təşkilati məsələləri və üzvlərin vəzifələrini müəyyən edir. [66] Ağaoğlu İstanbula çatan kimi orada fəaliyyət göstərən fransız dilli “La Renaissance” və “Le Stamboul” kimi erməni qəzetlərində ona qarşı yazılar çap olunur. Onu pantürkizm və panislamizdə, ermənilərin ölümündə günahlandırırlar. Bundan başqa Azərbaycana qarşı Avropa və Amerikada ermənilərin apardığı təbliğat kompaniyasının gedişində ya Azərbaycan adlı dövlətin mövcud olmadığı əsaslandırılır, ya da Azərbaycan Antantaya qarşı vuruşmuş məğlub Türkiyənin ayağına yazılırdı və bütün vasitələrlə rəhbər xadimlərə Azərbaycan haqqında qərəzli məlumatlar verilirdi. Lakin Ağaoğlu olanlara səssiz qalmır və İstanbulda fransızca çap olunan “Kurie de Turki” qəzetində bütün ittihamlara qarşı sərt bir cavab məqaləsi yayımlayır. [67] Lakin artıq gec idi və o İttihad və Tərəqqi partiyasının tərəfdarı kimi həbs olunacaqlar siyahısında idi. [68] O, İttihad və Tərəqqi partiyasının lideri, türk Parlamentində və mətbuatında ittihadçıların alovlu təmsilçisi və fəal nümayəndəsi, müttəfiq dövlətlərin əleyhdarı kimi qələmə verilirdi. İttihad və Tərəqqi partiyasının, xüsusən də Tələt-Ənvər kabinəsinin bütün günahları Əhməd bəyin ayağına yazılırdı. [69] Daha sonra İstanbulu işğal edən ingilis fransız təmsilçiləri elan edirlər ki [70] :

    Daha sonra Topçubaşov Azərbaycan hökumətinə yazdığı məktubda qeyd edir ki:

    Malta sürgünü

    Fevral ayının sonunda Əhməd bəy İspan qripinə yoluxur məhz bu xəstəlik onun həbs olunmasını gecikdirir. İki həftə ərzində o 40 dərəcə hərarətlə xəstə yatır. O xəstə olduğu müddətdə Ziya Gökalp və Hüseyin Cahid kimi ittihadçılar həbs olunurlar. [67] Mart ayının ortalarına Əhməd bəyin vəziyyəti yaxşılaşsa da o hələ də yataqdan qalxa bilmirdi. Bir neçə gün sonra evə oğrunun girəcəyi haqda informasiyaya sahib olduqlarını və ailəni mühafizə etmək üçün gəldiklərini idda edən iki polis gəlir. Əslində isə onlar Ağaoğlunun tam sağalıb qaçmasının qarşısını alıb onu həbs etmək üçün evə gəlmişdilər. [71] Gələn polislər artıq növbəti gün onu həbs edirlər. Polislərin gətirdikləri həkim Əhməd bəyin həbsxana şəraitində saxlanılmasını qeyri-mümkün hesab edib, bunu onun həyatı bahasına başa gələcəyini desə də, onu Eminönü polis şöbəsinə aparırlar. 19 mart 1919-cu ildə isə onu Bekirağa Bölüyü adlı hərbi həbsxanaya yerləşdirirlər. Osmanlı dövlətində xüsusi təhlükəli siyasi məhbuslar bu həbsxanada saxlanılırdılar. Həbslərindən az sonra Osmanlı hökumətinin ingilislərə yarınmaq istəyən maarif naziri Əli Kamalın əmri ilə Ağaoğlunu və Ziya Göyalpı İstanbul darülfünunu müdərrisliyindən (universitet müəllimliyindən) azad etmişdilər. Beləcə, Sitarə xanım və böyüyü 17 yaşında olan beş övladı yeganə sabit gəlirdən məhrum qalmışdular. Azərbaycan nümayəndə heyəti Türkiyədə olduğu dövrdə ehtiyac və çətinliklər içərisində yaşayan Ə. Ağaoğlunun ailəsinə 150 türk lirəsi həcmində maddi yardım göstərdi. Bundan başqa Ağaoğlu həbsdə olduğu dövrdə dostları Heydər Rifət bəy və Əli bəy Hüseynzadə ailəyə daima mənəvi dəstək verirdilər. [72]

    Səməd Ağaoğlu anası ilə atası arasında keçən söhbəti belə xatırlayır: [73]

    Atam təəccüblə xanımının üzünə baxdı: Necə yəni verəcəklər?

    Anam gülümsədi: Özləri sizə bir şey edə bilməzlər. Qorxduqları üçün də azad etməzlər. Bu səbəblə ingilislərə təslim edəcəklər. Onlar üçün ən asan yol budur.

    Atamın hirsli səsi hələ də qulağımdadır: Sən ağlını itirmisən, Sitarə. Bir dövlət vətəndaşını düşmənə necə verə bilər? O dövlətin şərəfi qalarmı? Məğlub olmaq başqa, şərəfsizlik başqa! Ağlından çıxar bunu. Bizə nə edəcəklərsə, burada edəcəklər!.

    Anam başını aşağı saldı: Görərsən, Əhməd. Amma bəlkə də, xeyirlisi budur.

    Bu hadisədən cəmi 15 gün sonra mayın 28-də ingilislər Əhməd bəylə yanaşı Türkiyənin tanınmış şəxslərini Malta adasına sürgünə apardılar. Admiral Qaltrop 67 nəfərlik əsas qrupdakı dustaqları üç dərəcəyə ayırmışdı. Tərkibinə 12 keçmiş hökumət üzvü, siyasətçi və ictimai xadimin daxil olduğu qrup birinci dərəcəli sayılırdı. Əhməd Ağaoğlu ilə Ziya Göyalp da təhlükəlilik baxımından keçmiş sədrəzəmin, nazirlərin və millət vəkillərinin yer aldığı həmin qrupda idi. Onların hamısı qondarma erməni soyqırımında, yaxud qondarma soyqırımın təşviqində günahlandırılırdı. Dustaqları aparan zirehli gəmi mayın 29-da Egey dənizindəki kiçik Limni adasına yan aldı. Yalnız ingilislərə məlum olan səbəblər üzündən aralarında Əhməd bəyin də olduğu ilk qrupdakı 12 məhbus burada gəmidən endirildi. Onlar dustaqların qəbulu üçün əvvəlcədən heç bir hazırlıq görülməmiş həbs düşərgəsində yerləşdirildilər. Burada saxlananlar da adlarından daha çox nömrələri ilə tanınırdılar. Əhməd Ağaoğlu bütün sənədlərdə 2764 nömrəli məhbus kimi qeyd olunmuşdu. Onlar dörd tərəfdən tikanlı məftillər və keşikçi qüllələri ilə əhatə edilmiş boş ərazidə saxlanılırdılar. Yaşayış funksiyalı heç bir tikili olmadığından iri dəmir çəlləklərdə gecələyirdilər. “Birinci dərəcəli” qrupun üzvləri yalnız aradan dörd ay keçəndən sonra – 1919-cu il sentyabrında Maltaya gətirildilər. [74] Sürgündə olduğu müddətdə Ağaoğlu Osmanlı hökumətini tənqid edən yazılar yazır. Bir yazısında o qeyd edir: [18]

    Ağaoğlu Maltada da ingilis rəsmilərinə qarşı qorxmadan, son dərəcə açıq və sistemli şəkildə, təkzibolunmaz arqumentlərlə mübarizə aparır, onları tənqid etməkdən də çəkinmirdi. İngilislərin özbaşınalığına qarşı özünün kəskin etirazını dönə-dönə yazılı şəkildə bildirmişdi. Özünün azad olunmağa haqqı olduğunu dönə-dönə irəli sürərək bu tələblə ingilis rəsmilərinə məktub yazmışdı. Bu məktubların birində yazırdı: [75]

    Əhməd bəyin sağ gözü gəncliyindən xəstə olub və uzun müddət müalicə almadığından tədricən görmə qabiliyyətini də itirir. Sürgündə ikən bu gözdə dəhşətli ağrılar başlayır. Ağaoğlu bir müddət sonra sol gözünün də zəiflədiyini hiss edir. Müalicə üçün dəvət olunan həkim sağlam gözün də, xəsarət alma təhlükəsinə görə xəstə gözün dərhal çıxarılmasını vacib bilir və əməliyyatın aparılması üçün əlli funt-sterlinq istəyir. Heç yerdən heç bir yardım almayan məhbus üçün bu olduqca böyük məbləğ idi. Əhməd bəy aralarındakı varlılardan sayılan həmkarı Hüseyn Cahid Yalçına üz tutur. Hüseyn Cahid sürgünə göndərildikdən sonra maddi imkanı sayəsində ingilislərlə razılığa gəlmiş, ailəsinin yanına gətirilməsinə nail olmuşdu. Bundan başqa villada, İstanbuldakı məişət və güzəranından o qədər də fərqlənməyən asudə həyat tərzini yaşayırdı. Bədii yaradıcılıqla, habelə italyan və ingilis dillərindən tərcümə ilə məşğul olurdu. Fərqli yaşam tərzinə görə dustaq yoldaşları önündə vicdan əzabı çəkməsi hiss edilmirdi. Hətta ara-sıra onların yanında “paranı verən düdüyü çalar!” ifadəsini işlətməkdən də vaz keçmirdi. Çıxılmaz vəziyyətdə qalan Əhməd bəy Hüseyn Cahidi ilk növbədə həmkarı və ziyalı şəxs kimi tanıdığından xahişinə həssaslıqla yanaşılacağını düşünmüşdü. Əski bir hüquqşünas kimi borcun şərtlərini də unutmamışdı: “Buradan çıxar-çıxmaz ilk imkan düşən kimi pulunu qaytaracağam. Ölsəm, övladlarım bunu edəcəklər. İşdir, ikimiz də sağ qayıtmasaq, pulu mənim övladlarım səninkilərə ödəyəcəklər. Bütün bu şərtləri də burada yoldaşlarımızın gözü önündə bir sənəd halına salıb altına imza atacağıq” – deyə həmkarında ziyana düşməyəcəyi ilə bağlı əminlik yaratmağa çalışmışdı. Hüseyn Cahid isə qətiyyən halını pozmadan “Xeyr, Əhməd bəy! – deyə cavab vermişdi. – İnsan əsirlikdə nə borc istər, nə də borc verər”. İllər keçdikdən sonra isə 1933-cü ildə Hüseyn Cahid “Fikir Hareketleri” jurnalını nəşr etdirmək üçün Əhməd bəydən maddi dəstək istəyir. Əhməd bəy isə özü də maddi ehtiyac içərisində olduğuna görə evdəki xalçaları sataraq öz keçmiş dostuna maddi yardım edir. [76] [77]

    Əhməd bəyi çətin vəziyyətdən gənclik illərini Parisdə birgə keçirdiyi göz həkimi, Mudros anlaşmasına qarşı çıxan Milli Komitənin qurucularından biri kimi Maltaya sürgün edilən Mehmet Esat İşıq qurtarmışdı. Zəruri dərmanlar və tibb alətləri tapılarsa, cərrahiyyə əməliyyatı aparmağa boyun olmuşdu. İngilislər bu işin nəticələri üçün heç bir məsuliyyət daşımadıqları ilə bağlı həm həkimin, həm də xəstənin dilindən kağız almışdılar. İstanbulda Avropa standartlarına uyğun ilk göz klinikasını quran Mehmet Esat çətin şəraitdə əsl peşəkarlıq nümunəsi göstərərək Əhməd bəyi korluq təhlükəsindən xilas edir. [72]

    Aprelin 6-da İstanbuldakı ingilis yüksək komissarı ser H.Rumboldt 22 ingilis müharibə əsirinin Malta sürgünlülərinin 40 nəfərlik ilk qrupu ilə dəyişdirilməsi təklifini yenidən gündəmə gətirdi. Aradan altı gün keçəndən sonra rəsmi London bu təkliflə razılaşdı. Aprelin 13-də qərarla bağlı Malta valisinə müvafiq təlimat verildi. 37 nəfərlik qrupun (3 nəfər daha əvvəl azad olunmuş və adanı fərdi qaydada tərk etmişdi) İtaliya limanlarından birinə gətirilməsi və burada sərbəst buraxılması qərara alındı. Ankara hökumətinin Roma təmsilçisi Cami bəy də proseslərə qoşuldu. Sürgünlülərin harada qəbul olunması ilə əlaqədar İtaliya xarici işlər nazirliyi ilə danışıqlar başlandı. Britaniyalılar zorla Maltaya apardıqları və iki ilə yaxın burada saxladıqları türk əsirlərini İstanbulda təhvil vermək öhdəliyini yaxın buraxmaq istəmirdilər. Onları sadəcə İtaliya sahillərinə gətirməyi öhdələrinə götürürdülər. Azad olunanların çoxunun vətənə qayıtmaq üçün heç bir vəsaiti yox idi. Onlar Malta adasını yalnız aprelin 30-da tərk edə bildilər. İngilis hərbi donanmasının “Hibiscus” və “Chryssanthemum” gəmiləri onları mayın 1-də Taranto limanına çatdırdı. Əhməd bəy Ankara hökumətinin Roma təmsilçisi Cami bəyin köməyi ilə 1921-ci il may ayının 28-də İstanbula geri dönür. İstanbuldakı evində onu işğal edilmiş Azərbaycanının SSR Xalq Komissarları Sovetinin birinci sədri, Nəriman Nərimanovun məktubu gözləyirdi. Nərimanov Əhməd bəyi Bakıya, başçılıq etdiyi şura hökumətində mühüm vəzifələrdən birini tutmağa çağırırdı. Əhməd bəy isə 1921-ci ilin iyunun 5-də yazdığı cavab məktubunda bunları qeyd etmişdir: [78] [79]

    Köhnə bir dost üçün göstərdiyiniz böyük ehtirama qarşı çox minnətdar və mütəşəkkirəm. Fəqət üç türlü düşüncə mənə bu ehtiramdan yararlanmağa mane olur.

    1. Təmsil etdiyiniz fikir sisteminə qatılmamaqdayam.

    2. Türklər üçün qurtuluş imkanının təkcə Osmanlı türklüyündə olduğu haqda sizə də məlum olan fikir və qənaətimdə qalmaqdayam.

    3. Məni əsarətdən qurtararaq yenidən can və varlıq vermiş Ankaraya getməyin mənim üçün bir namus borcu olduğunu düşünməkdəyəm.

    Bu üç düşüncə məni doğulduğum yer olan Azərbaycana gəlməkdən və təklif olunan yüksək məqamı qəbul etməkdən daşındırır. Sizin kimi hər şeydən əvvəl açıqlıq və doğruluğa qiymət verən bir şəxsin məni məzur görəcəyindən şübhə etmirəm. Türklük bölünmə qəbul etməyən bir tamdır. Məqsəd ona xidmətdir. Bu xidmət harada edilirsə müqəddəsdir, mübarəkdir !

    Sürgündə olduğu müddətdə Əhməd bəy də 25 il əvvəl Parisdə öyrənməyə başladığı ingilis dilini daha da təkmilləşdirmişdi. Eyni zamanda yaradıcılıqla da məşğul olmuşdu. Poçt ciddi nəzarət altında saxlandığından jurnalistlik fəaliyyətindən uzaq düşmüşdü. Ancaq Əvəzində fəlsəfi araşdırmalara baş vurmuş, dünya dinlərinin və mədəniyyətlərinin müqayisəli tədqiqi əsasında “Üç mədəniyyət” əsərini sürgün dövründə tamamlamışdı. Onun Türkiyəyə döndükdən sonra hissə-hissə “Türk yurdu” məcmuəsində çap etdirdiyi bu əsərin yaranmasında Malta mühiti özünəməxsus rol oynamışdır. [78]

    Türkiyədə fəaliyyəti

    Türkiyədə düşmənə qarşı mübarizəni təbliğ etmək məqsədilə təbliğatçı İrşad qrupları Anadolunun müxtəlif yerlərinə göndərilirdilər. Əhməd bəyə də bu qruplardan birinə rəhbərlik etmək təklif olunur və o bu təklifi qəbul edir. [80] Onun qrupu Çanqırı-Kastamonu-İnebolu yolu ilə hərəkət edərək əhali arasında təbliğat aparmalı daha sonra isə Trabzon-Gümüşhane-Bayburt yolu ilə Qarsa yollanmalı idi. Son olaraq Qarsda gündəlik qəzet və müəllimlər seminariyası təsis edilməli idi. Əhməd bəyə həm qəzetə həm də məktəbə rəhbərlik etmək tapşırılmışdı. [81] 1921-ci il iyulun sonunda Əhməd bəy iki yoldaşı ilə birgə Ankaranı iki təkərli faytonla tərk edərək təbliğata yollanır. Böyük çətinliklərə baxmayaraq dörd ay yarım ərzində onlar bir çox şəhərlərdə, qəsəbələrdə olmuş aktiv təbliğat işləri aparmışdılar. 1921-ci ilin sonu 1922-ci ilin əvvəlində Ağaoğlu rus səfiri S.Aralovu Batumdan Ankaraya qədər müşayiət etmişdir. Aralov bununla bağlı öz xatirələrində yazıb. [82]

    29 oktyabr 1921-ci ildə Əhməd bəy Qarsda olduğu zaman Ankaradakı Mətbuat İnformasiya İdarəsinə (Matbuat ve İstihbarat Umum Müdürlüğü) baş müdiri vəzifəsinə təyin edilir. [19] Ona demək olar ki, kamalçı hərəkatın bütün informasiya siyasətinə rəhbərlik etmək həvalə edilmişdi. 1921-ci ilin dekabrında Ankaraya geri dönən Əhməd bəy həm də Anadolu Agentliyinə də rəhbərlik etməyə başlayır. Bundan başqa o, “Hakimiyyət-milliyət” qəzetinin redaktoru vəzifəsini də yerinə yetirirdi. Demək olar ki, hər gün qəzetin səhifələrində çıxış edən Ağaoğlu sonradan nəticədə bu məqalələrini toplayaraq “İxtilalmı, inqilabmı” adlı kitab şəklində çap elətdirir. [83] 22 iyul 1923-cü ildə 158 səslə TBMM-nə Qarsdan millət vəkili seçilir. 11 avqustdan etibarən isə məclisdə fəaliyyət göstərir. TBMM-də fəaliyyəti dövründə o, bir neçə vacib parlament komissiyalarının o cümlədən Beynəlxalq münasibətlər və konstitusiya islahatları komissiyasının da, üzvü olmuşdur. [84] O, həm də konstitusiya komissiyasının üzvü olaraq 1924-cü ildə yeni Türkiyə konstitusiyasının hazırlanmasında və qəbulunda böyük rol oynayıb. [85] 2 avqust 1927-ci ildə isə o, TBMM-nə ikinci dəfə Qarsdan millət vəkili seçilir. [86]

    29 dekabr 1922-ci ildə o yoldaşları ilə birgə yaradıcılarından biri olduğu Türk Ocaqları cəmiyyətinin fəaliyyətinin bərpa olunmasına nail olur. 1923-cü ilin mart ayından etibarən isə cəmiyyətin çap orqanı olan “Türk yurdu” jurnalı da yenidən fəaliyyətə başlayır. 1924-cü ildə Türk Ocaqlarının müharibədən sonrakı ilk konqresində Əhməd bəy təşkilatın Mərkəzi Komitəsinə üzv seçilir. [87]

    1925-ci ildə Əhməd bəy qurucusu olduğu Ankara Yüksək Hüquq məktəbində dərs deməyə başlayır. Deyilənə görə məktəbin təntənəli açılışında Atatürkün və o dövrdə Ədliyyə naziri olmuş Mahmud Əsəd Bozqurdun çıxışından sonra məktəbdə ilk dərsi keçmək Əhməd bəyə həvalə edilmişdir. [88] 13 fevral 1926-cı ildə TBMM-də Əhməd bəyin və Yusuf Kamalın həm millət vəkilliyindən həm də müəllimlikdən maaş almaqlarını doğru hesab etməyən həmkarları bu məsələni müzakirəyə çıxarırlar. Tənqidlərə cavab verən Yusuf Kamal Ağaoğlu ilə birgə maddi maraq olmadan belə gələcəyin hüquqşünaslarına dərs deməyə hazır olduqlarını bəyan edir. [89] Əhməd bəyin 1925–1926, 1926–1927-ci dərs illərində verdiyi mühazirələr kitab şəklində toplanaraq ərəb əlifbası ilə nəşr edilmişdir. Lakin ölkənin 1928-ci ildə latın əlifbasına keçidi onun böyük kütləyə çıxışını məhdudlaşdırmışdır. 2012-ci ildə isə onun bu mühazirələri təkrar latın əlifbası ilə nəşr edilmişdir. Əhməd bəy 1930-cu ilə qədər Ankara Yüksək Hüquq məktəbində dərs deyir. [90]

    Türkiyədə göstərdiyi fəaliyyətlə yanaşı öz soydaşlarına da kömək olan Əhməd bəy Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin İstanbulda nəşr etdirdiyi “Yeni Kafkasya” jurnalının çap olunmasına da maddi yardım edir. Bunu onun 1924-cü ilin 14 martında yazdığı şifrəli məktubun məzmunu da təsdiq edir. Məktubda onun “Yeni Kafkasya” jurnalının çap olunması üçün Məhəmməd Əmin Rəsulzadəyə 350 lirə göndərdiyindən bəhs edilir. [91] Hətta Məhəmməd Əmin Rəsulzadə İstanbulda Əhməd bəylə görüşəndə ondan Parisdən İstanbula köçməyi düşünən Ceyhun Hacıbəyli üçün iş tapmağa kömək istəyir. [92] Ağaoğlunun 17 mart 1925-ci ildə yazdığı məktuba əsasən o Türk Ocaqları təşkilatının Mərkəzi Komitəsindən siyasi mühacirlər Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Xosrov bəy Sultanov və Əbdüləli bəy Əmircanov üçün aylıq 75 lirə pulun ayrılmasına nail olmuşdur. [93] Bundan başqa Ağaoğlunun şəxsi təşəbbüsü ilə ölkə ərazisində yerləşən Türk Ocaqları təşkilatının 130 bölməsi “Yeni Kafkasya” jurnalına abunə olurlar. Və bu azərbaycanlı siyasi mühacirləri maddi iflasdan xilas edir. [94] Məhz bu fəaliyyətinə görə Ağaoğlu Türkiyə xüsusi xidmət orqanlarının nəzarətində olub. Hərbi kəşfiyyatın bir hesabatında Atatürk tərəfindən Ağaoğlunun İzmirə getməsi üçün ayrılan 12 min lirənin ölkədə yerləşmiş müsavatçı mühacirlərə verilməsi ehtimalından narahatlıq duyulur. [95] Bu səbəblərdən Ağaoğlu azərbaycanlı siyasi mühacirlərlə olan əlaqəsini gizlətməyə çalışıb gizlin yazışmalara üstünlük verirdi.

    Türkiyədə yeni rejim möhkəmləndikcə ölkənin ictimai-siyasi, iqtisadi və mədəni sahələrində avtoritorizm güclənirdi. Əhməd bəy isə bu halla heç barışmaq istəmirdi məhz buna görə də 1926-cı ildə hakimiyyətdə olan Cümhuriyyət Xalq Firqəsini sərt tənqid edən hesabat məktubunu Atatürkə yollayır. Əhməd bəy partiyanın nüfuzdan düşməsinə, hakimiyyət funksionerlərinin vəzifələrindən sui istifadə etmələrinə səbəb kimi ölkədə tək partiyalı idarəetmənin olduğunu göstərirdi. Və ölkədə demokratik proseslərin gələcək inkişafı üçün çoxpartiyalı sistemə keçməyin vacibliyini vurğulayırdı. [96] Bundan başqa Əhməd bəy hakim partiyadan olan millət vəkillərinin vəkilliklə bərabər iqtisadiyyatın fərqli sahələrində olan dövlət şirkətlərinə rəhbərlik etmələrinə də qarşı idi. Və o bu hesabat məktubunu da Dövlət Şəkər tozu Şirkətinin direktorlar şurasına rəhbərlik etməsi təklif edildikdən sonra yazmışdır. [97]

    Atatürk ölkədəki açıq və ya gizlin müxalif qüvvələri bir yerə toplayıb onları idarə etmək üçün Türkiyənin Parisdəki səfiri Fethi Okyara yeni yaradılacaq müxalif partiyaya rəhbərlik etməyi təklif edir. Yeni yaradılan Sərbəst Firqəyə sonradan Atatürkün istəyi ilə Əhməd bəy də qatılır. Onunla yanaşı həm də Atatürkün bacısı Makbule xanım da partiyaya üzv olur. 1930-cu ilin avqust ayında yeni yaradılan partiyanın proqramı Əhməd bəy tərəfindən yazılıb dərc edilir. [98] Partiyanın nizamnaməsi də Əhməd bəy Ağaoğlu tərəfindən yazılır. [99] Lakin partiya uzun müddət fəaliyyət göstərə bilmir və 100 gündən sonra 17 noyabr 1930-cu ildə öz fəaliyyətini dayandırır. [100] Partiya fəaliyyətini dayandırdıqdan sonra partiyanın lideri də daxil olmaqla üzvlərin mütləq çoxluğu yenidən Cümhuriyyət Xalq Firqəsinə üzv oldular. Hətta partiyanın rəhbəri Fəthi Okyar 1931-ci ildə Türkiyənin Böyük Britaniyadakı səfiri təyin olunur. Seçilən üzvlərdən yalnız Əhməd bəy Atatürkə verdiyi sözünü tutaraq partiyaya üzv olmur. Beləki Sərbəst Firqə dağılmamışdan öncə Əhməd bəy Atatürklə olan şəxsi görüşündə partiyanın dağılacağı təqdirdə bir daha siyasətlə məşğul olmayacağını yalnız pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olacağını söz vermişdi. [101]

    Əhməd bəyin müxalifətə keçməsi hökumət tərəfindən bağışlanmadı. Onların Keçiörəndə olan evlərinin qarşısında hər gün 24 saat mülki geyimli polislər növbədə olurdular. Polislər evə gələn şəxslərin adlarını və maşınlarının nömrələrini qeyd edirdilər. Sürəyya Ağaoğlunun xatirələrinə görə bir qış gün Əhməd bəy küçədə növbə çəkən polis üşüməsin deyə onu evə dəvət edir. Və o zamandan polis evin içində növbə çəkir. Hətta ailə İstanbula köçəndə Əhməd bəyin həyat yoldaşı Sitarə xanım daxili işlər nazirinə növbə çəkən həmin polisi də İstanbula göndərməyi məsləhət görür. [102]

    Əhməd bəy 1932-ci ildə Ankaradan İstanbula köçməyi qərara alır. Keçiörəndəki evlərini satdıqdan sonra İstanbulda memar Sedat Çetintaşa yeni ev tikdirir. Evdə kitabxanaya və eləcə də Əhməd bəyin şəxsi istəyi ilə dairəvi bir otağa da yer ayrılır. Bu dairəvi otaqda o hər birinci gün axşam ziyalıları toplayaraq sosial, mədəni mövzularda müzakirələr aparırdı. Siyasətdən getdikdən sonra isə Ağaoğlu daha çox elmi-tarixi araşdırmalarla məşğul olur. Dünyada tarixində ilk dəfə o, etruskların türk kökləri haqqında fikir irəli sürüb. Onun fikrinə görə etrusklar türk köklüdürlər və onlar şərqdən gəlib Anadoludan keçərək Apenin yarımadasında peyda olublar. [103]

    1933-cü ildə Əhməd bəy Türkiyə cəmiyyətində liberal dəyərləri təbliğ etmək üçün “Akın” qəzaetini təsis edir. Təbliğ etdiyi dəyərlər ölkədəki mövcud təkpartiyalı sitemə zidd olduğu üçün Əhməd bəy Ağaoğlu və onun qəzeti hökumətə tabe mətbuat və dövlət strukturları tərəfindən hücumlara məruz qalırdılar. Davamlı baş verən polemikalara görə bəzən Əhməd bəyi məhkəməyə də verirdilər. Məhkəmələrin birində Ağaoğlu hakimdən icazə alaraq çıxış edir. O öz çıxışında bunları deyir: [104]

    Qəzet bu məhkəmədən qalib çıxır. Lakin qəzetin dövlətin rəsmi təbliğatına zidd getdiyi üçün, hakimiyyətin yüksək təbəqəsində olanların hakimiyyətdən sui istifadə hallarını, rüşvət hallarını, iqtisadiyyatın fərqli sahələrində olan monopoliyanı ifşa etdiyi üçün uzun müddət fəaliyyət göstərə bilməyəcəyi bəlli idi. [105] Atatürk Əhməd bəy Ağaoğlunu Dolmabaxça sarayında yeməyə dəvət edir. Daha sonra Axın qəzetində yazılan tənqidi yazılarla bağlı narazılığını bildirir. Daha sonra isə ona həm dövlətin universitetində professor, həm də qəzetdə redaktor olmasının mümkün olmadığını deyərək qəzetin çapını dayandırmasını istəyir. Ağaoğlu isə qətiyyətlə ona cavab verir ki heç vaxt qəzetin çapını könüllü olaraq dayandırmayacaq. Atatürk bu cavaba əsəbiləşərək ona sığıntı olmasını unutmamağı deyir. Cavabında isə Ağaoğlu ona deyir: [106]

    Bu hadisədən sonra Axın qəzeti 1933-cü ilin sentyabr ayında hökumət tərəfindən bağlanır. [107] Qəzetin 24 sentyabrda çap olunmuş son sayında hökumət qəzeti olan Hakimiyyet-i Milliye sərt tənqid edilmişdir. Bundan başqa Əhməd bəy universitet islahatları adı ilə professorluqdan məhrum edilib təqaüdə göndərilir. Bu isə həmişə fəaliyyətdə olan bir insan üçün faciə idi. Öz dostu Fəthi Okyara bu hadisələrlə bağlı məktubunda yazırdı: [108]

    Ölümü və dəfni

    Əhməd bəy Ağaoğlunun dəfnində çəkilmiş şəkil

    Ömrünün son günlərində yataq xəstəsi olan Əhməd bəy Ağaoğlu dünyasını dəyişməzdən əvvəl başına toplanan övladlarına və ağlayan qızı Tezerə bunları deyir: [109] [110]

    Əhməd bəy Ağaoğlu qaraciyər iltihabından ürək çatışmamazlığı nəticəsində [111] 19 may 1939-cu ildə İstanbulda dünyasını dəyişib. Ağaoğlunun cənazəsi Nişantəpədəki evindən, Təşfikiyyə camisinə gətirilib. Cənazə namazı qılındıqdan sonra isə Feriköy məzarlığında həyat yoldaşının yanında dəfn olunub. Vida mərasimində vali və bələdiyyə rəisləri, Lütfü Kırdar, Bolu millət vəkili Rəcəb Pekər, bir çox millət vəkilləri, vilayət, partiya və bələdiyyə nümayəndələri, universitetlərin tələbə və professorları, mətbuat işçiləri, qız məktəbinin müəllimləri, tələbələri, mərhumun dostları və yetişdirdiyi tələbələr iştirak etmişlər. Ağaoğlunun məzarı üstündə doktor Fəthi Ədib, İsmayıl Həbib və mühərrir Peyami Səfa nitq söyləmişlər, mərhumun fəaliyyətindən, elmə, türkçülüyə və gənc nəslin yetişməsində xidmətlərini sadalayıblar. Mərhumun məzarı üzərinə universitetlərdən, Anadolu agentliyindən, Qalatasaray idman klubundan, mətbuat idarəsindən, Ankara Universitetinin hüquq fakültəsi və dostları adından çələnglər qoyulmuşdu. [112] 1939-cu il mayın 19-dan 22-dək olan bütün Türkiyə qəzetləri Əhməd bəy Ağaoğlunun dəfnindən reportajlar, xatirələr, həyatından müxtəlif detallar çap etdirmişdilər. [113]

    Şuşaya qayıtdıqdan sonra Əhməd bəy Ağaoğlu Peterburqda birlikdə təhsil aldığı Fərrux bəy Vəzirovun qonağı olur. Burada o Fərrux bəyin əmisi qızı, məşhur Vəzirovlar nəslindən olan Sitarə xanımı görür və ona vurulur. Deyilənə görə, Əhməd bəy zamanın adətlərinə qarşı çıxaraq elçiliyini özü edir. Bu isə Sitarə xanımın anasının xoşuna gəlmir və öz qızını Əhməd bəyə verməkdən imtina edir. [110] [114] Əhməd bəylə Starə xanım yalnız anasının ölümündən sonra 1902-ci ildə ailə həyatı qura bilirlər. [115] İlk övladları olan Sürəyya Ağaoğlu 1903-cü ildə Şuşada dünyaya gəlir. 1909-cu ildə ailə təqiblərdən qurtulmaq üçün İstanbula köçür. Burada ailənin çətin günləri başlayır. Körpə övladları Bəşir dünyasını dəyişdikdən sonra Əhməd bəy 1918-ci ildə Nuru Paşanın müşaviri kimi Azərbaycana gəldiyi vaxt İstanbulda yenicə tikdirib köçdükləri ev yanıb, külə dönür. [114] Bakıdan qayıtdıqdan sonra isə onu həbs edib Maltaya sürgün edirlər. Sitarə xanım böyük bir ailər ilə qərib diyarda Əhmədsiz qalır. Lakin təmkinli olan Sitarə xanım Əhməd bəyə ünvanladığı məktublarında da yaşadığı çətinlikləri ona hiss etdirmir. Övladlarını böyütmək üçün evdə nə varsa satıb onlara xərcləyir, lakin bu çətinliklərin heç birini Əhməd bəyə bildirmir. [114] Sitarə xanım 1933-cü ildə 52 yaşında vəfat edir. Əhməd bəy və Sitarə xanımın 7 övladı olub. Vəzir və Bəşir kiçik yaşlarında vəfat etmiş, qalan 5 nəfərdən – Sürəyya, Tezər (Təzəxanım), Əbdürrəhman, Səməd və Gültəkin ali təhsil alaraq Türkiyənin ictimai-siyasi həyatında mühüm rol oynamışlar.

    Sürəyya Ağaoğlu 1903-cü ildə Şuşada anadan olmuşdur. İstanbul Universiteti hüquq fakültəsinin ilk qız tələbəsi olub. [116] Təhsilini bitirdikdən sonra şərqin, türk dünyasının ilk qadın vəkili, hüquqşünası olub. Sürəyya xanım Türkiyənin siyasi həyatında fəal iştirak etmiş, Yeni Türkiyə Partiyasının qurucularından olmuş, partiyanın İstanbul təşkilatına rəhbərlik etmişdir. O, Türkiyənin sosial-ictimai həyatında bir çox ilklərə imza atmışdır: Türkiyə Hüquqçu Qadınlar Dərnəyinin, Universitetli Qadınlar Dərnəyinin, Azad Fikirləri Yayma Dərnəyinin, Soroptimistlər İstanbul Klubunun, Türk-Amerikan Universitetlər Dərnəyinin, Uşaq Dostları Dərnəyinin qurucularından olmuş, həmin dərnəklərin bir çoxuna rəhbərlik etmişdir. Dəfələrlə Beynəlxalq tədbirlərdə Türkiyəni təmsil etmişdir. Beynəlxalq Hüquqçular Birliyinin üzvü (1952), sonralar Hüquqçu Qadınlar Federasiyasının ikinci katibi olmuşdur. 1960-cı ildə Qadın Hüquqçular Birliyinin BMT Cenevrə Təşkilatı təmsilçisi seçilmişdir. [117] [118]

    İkinci qızı Tezer Taşqıran 1907-ci ildə Bakıda anadan olub. Əsl adı Təzəxanım olsa da Türkiyəyə köçdükdən sonra Tezer olaraq rəsmiləşdirilib. [119] Universiteti bitirdikdən sonra Tezer Ankara qız və oğlan liseylərində fəlsəfə müəllimi kimi fəaliyyət göstərir. O, oğlan məktəbində dərs deyən ilk qadın müəllim olur. [120] Daha sonra Ankara Qız Liseyinin və İstanbul Qız Müəllimlər Məktəbinin müdiri vəzifələrində çalışır. 1944-cü ildə Kastamonudan, [121] 1946 [122] və 1950-ci illərdə isə Qarsdan Türkiyə Böyük Millət Məclisinə deputat seçilib. [123] Yüzlərlə məqalənin və 12 kitabın müəllifidir. [117]

    Əhməd bəy Ağaoğlunun böyük oğlu Əbdürrəhman Ağaoğlu Fransada ali mühəndis təhsilinə yiyələnib, Türkiyənin çağdaş elektrik şəbəkələrinin qurulmasının pionerlərindən biri kimi tanınmışdır. [124]

    Kiçik oğlu Səməd Ağaoğlu 1909-cu ildə Bakıda dünyaya gəlib. Ankarada hüquq fakultəsini bitirdikdən sonra bir müddət Strasburqda işləyib. Türkiyəyə geri döndükdən sonra 1950–1960-cı illərdə TBMM-in deputatı olur və Demokrat partiyası qalib gəldikdən sonra baş nazir Adnan Mendersin hökumətində baş nazirin müavini, əmək naziri, sənaye naziri kimi mühüm vəzifələrdə çalışır. [125] [126] [127] 27 may 1960-cı il çevrilşindən sonra Menderes və hökumətin digər üzvləri kimi Səməd Ağaoğlu da həbs edilərək ömürlük həbs cəzasına məhkum edilir. Lakin 1964-cü ildə əfvi-ümumiyə düşərək həbsdən azad edilir. [128] 1967-ci ildə o, ata yurdu Azərbaycanda olur. Geri döndükdə isə gördükləri əsasında Sovet Rusiya İmperiyası adlı kitab yazır. Bundan başqa onun “Strasburq xatirələri”, “Hürriyyət”, “Öyrətmən Qafur”, “Böyük ailə”, “Hücrədəki adam”, “Qatırın ölümü”, “Тanış izlər”, “Dostum Menderes” kimi kitabları da vardır.

    Ən kiçik övladı olan Gültəkin Ağaoğlu isə Türkiyənin tanınmış pediatrlarından biri olub. [117]

    Xatirələri

    Ölümündən iki il əvvəl yazmağa başladığı xatirələrini düşüncə böhranı içində olduğu bir vaxtda qələmə aldığı üçün tamamlamayıb. Yazdığı xatirələr həyatının yalnız Şuşa, Peterburq, Paris dövrlərini əhatə edir. Oğlu Səməd Ağaoğlu atasının xatirələrini yarımçıq qoymasını belə izah edib: [129]

    Öz xatirələrində Əhməd bəy atası haqqında bunları yazır: [129] [130]

    Anası haqqında isə bunları yazır: [129] [131]

    Çap olunmuş kitabları

    • Şiə məzhəbi və qaynaqları, London, 1893.

    Əhməd Ağaoğlunun 1892-ci ildə Londonda keçirilən IX Şərqşünaslar Konfransına təqdim etdiyi məqaləsidir. Bu bildirişində Ağaoğlu şiəliyin İranda necə rəsmi dövlət dini olmasını açıqlamışdır. Qızı Sürəyya Ağaoğlu bu yazısına görə atasına İran Şahı tərəfindən firuzə üzük hədiyyə edildiyini bildirir [132]

    • İslamiyyətdə qadın, Tiflis, 1901.

    Qadınların İslamdan əvvəl və sonrakı vəziyyətindən bəhs edən bu əsərdə Əhməd Ağaoğlu İslam mənbələrinə əsaslanaraq onların tarixi proseslərdəki iştirakına toxunmuş və XX əsrin əvvələrində müxtəlif cəmiyyətlərdə qadın hüquqları məsələsini tədqiq etmişdi. 1901-ci ildə Tiflisdə “Kavkazski vestnik” jurnalının 3-cü sayında rus dilində çap olunan bu əsəri Həsən Əli Ediz türk dilinə çevirmişdir. Bu tərcümə ilk dəfə 1959-cu ildə İstanbulda çap olunmuşdu. Əsər sonralar Birey Toplum Yayınları arasında yenidən nəşr olunmuşdu. [133]

    • Türk Təşkilat-i Əsasiyəsi, Ankara, 1925.

    Əhməd bəy Ağaoğlunun Ankara Universiteti Hüquq Fakültəsindəki mühazirələrindən qeydlərdir.

    • Üç mədəniyyət, İstanbul, 1927.

    Əhməd bəy Ağaoğlunun Maltada əsirlikdə olduğu vaxtlarda yazdığı müxtəlif mövzulardakı yazıları sonralar – 1927-ci ildə “Üç Mədəniyyət” adı altında toplanmışdır. Əsərdəki mövzular Üç Mədəniyyət, Din, Əxlaq, Fərd, Ailə, Cəmiyyət, Dövlət, Hökumət başlıqları ilə verilmişdir. Bu yazılar kitab şəklində çap olunmamışdan əvvəl “Türk Yurdu” dərgisində silsilə olaraq dərc olunmuşdur. [134] Əsər ilk dəfə kitab şəklində 1927-ci ildə nəşr olunmuşdur. Sonralar bir neçə dəfə çap edilmişdir.

    • İngiltərə və Hindistan, İstanbul, 1929.

    Əhməd bəy Ağaoğlu bu əsərində İngiltərənin idarəetmə və dövlət təşkilatlarındakı uğurların səbəbini açıqlayır. Əsərdə Ağaoğlu İngiltərənin özündən böyük ölkələri, xüsusilə Hindistanı necə müstəmləkəsinə çevirdiyini izah edir. Kitab ilk dəfə İstanbulda Cümhuriyyət mətbəəsində 1929-cu ildə çap edilib. [135]

    • Sərbəst insanlar ölkəsində, İstanbul, 1930.

    Əhməd bəy Ağaoğlunun alleqorik əsərlərindən biridir. Əsərdə müəllif əsarət zəncirlərini qıraraq qaçan bir Türkün demokratik ölkəyə gəlməsi və bu ölkənin vətəndaşı olması üçün nələr etməli olduğunu göstərir. Ə.Ağaoğlu “Sərbəst İnsanlar Ölkəsi” deyə adlandırdığı bu xəyali ölkənin başqalarının hüquqlarına sayğı göstərən, qanunlarla idarə olunan bir yer olduğunu göstərir. Ölkənin yaşayış tərzi, qanunları əsərdə utopik mənada şərh olunur. [136]

    • Hüquq tarixi, İstanbul, 1931.

    Əhməd bəy Ağaoğlunun Hüquq fakültəsində 1931–1932-ci tədris illərində keçdiyi dərslərin bəzi məqamlarının toplandığı kitabdır.

    • Dövlət və fərd, İstanbul, 1933.

    Əhməd bəy Ağaoğlunun “Cümhuriyyət” qəzetində “Kadro” dərgisi və Kadro hərəkatı ilə bağlı çap olunmuş məqalələrinin toplusudur. 1932-ci il noyabrın 13-də “Cümhuriyyət” qəzetində çap olunan bu məqalələr silsiləsinin ilk yazısının başlığı – Dövlət və Fərd sonralar kitabın adı olmuşdur. Məqalələr silsiləsi 14 yazıdan ibarətdir. [137]

    • 1500 ilə 1900 arasında İran, Ankara, 1934.

    XVI əsrin əvvəllərindən 1896-cı ilə qədərki İran tarixi və İran tarixində Türklərin rolu mövzusundan bəhs edir.

    • İran və inqilabı, Ankara, 1941.

    XVI əsrdən 1925-ci ilə qədərki İran tarixindən və İran şahı Rza Pəhləvi dövründə baş vermiş tarixi hadisələrdən bəhs edir. Əslində bu, 1500 ilə 1900 arasında İran sərlövhəli əsərə 1896-cı ildən sonrakı hadisələrin əlavə edilərək genişləndirilmiş formasıdır.

    • Mən nəyəm, İstanbul, 1939.

    Əhməd bəy Ağaoğlu 1936-cı il sentyabrın 5-də “Cümhuriyyət” qəzetində bu başlıqla çap olunan beş məqalədən ibarət yazı silsiləsini 1939-cu il dekabrın 19-da eyni adla əlavə dörd məqalə yazaraq davam etdirmişdir. Övladları Ə.Ağaoğlunun ölümündən sonra dərc olunmamış üç məqaləsini də əlavə edərək on iki məqalədən ibarət “Mən Nəyəm” adlı kitab çap etdirmişlər. Alleqorik əsərdir. Əsərdə bölmələrdən biri “Tanrı Dağında” adlanır. Əhməd Ağaoğlunun “Cümhuriyyət” qəzetində əski Türk yaşayışına dair yazdığı məqaləsi sonralar “Mən Nəyəm” adlı əsərində eyni adla çap olunmuşdur. Əhməd Ağaoğlu qədim Türk yaşayışına dair məlumatları rus alimi Seroşevskinin “Yakutlar” əsərindən əldə etmişdir. Bu yazı da alleqorik əsərdir.

    • Könülsüz olmaz, Ankara, 1941.

    Maltada sürgün günlərində yazılmış didaktik xatirələrdir. Əhməd bəy Ağaoğlunun alleqorik əsərlərindən biridir.

    • İxtilalmı, inqilabmı, Ankara, 1942.

    Əhməd bəy Ağaoğlunun “Böyük Zəfər”dən öncə Anadoluda başlayan və davam edən hərəkatın yeni dövlət qurmaq prinsipinə əsaslandığını və Milli Qurtuluş Mübarizəsi apardığını nəzərə çatdırmaq məqsəd ilə yazılmış məqalələrindən ibarət əsəri 1922-ci ilin may-avqust aylarında “Hakimiyyət-i Milliyə” qəzetində dərc olunmuşdur. Bu məqalələr ölümündən sonra toplanaraq kitab şəklində çap olunub.

    • Sərbəst Firqə xatirələri, İstanbul, 1969.

    1930-cu ildə təşkil olunan Sərbəst Cümhuriyyət Partiyasına necə daxil olduğundan, o günlərin siyasi mühitindən, Sərbəst Cümhuriyyət Partiyasının hədəflərindən və düşdüyü vəziyyətdən bəhs edən xatirələrdir.

    Haqqında yazılmış kitablar

    Çap olunmuş “Türkçülüyün patriarxı Əhməd bəy Ağaoğlu” kitabının üz qabığı

    • Atamdan xatirələr, Ankara, 1940.

    Kitab Səməd Ağaoğlu tərəfindən atasının ölümünün birinci il dönümündə 1940-cı ildə Ankarada çap edilib. Kitab üç hissədən ibarətdir. Birinci hissə Səməd Ağaoğlunun atası haqqında xatirələrindən, ikinci hissə Əhməd bəy Ağaoğlunun öz uşaqlıq və gənclik illəri xatirələrindən üçüncü hissə isə Əhməd bəy öldükdən sonra haqqında yazılan yazılardan ibarətdir. [115]

    • Atamın dostları, İstanbul, 1998.

    Yazıçı, siyasәtçi vә dövlәt xadimi Sәmәd Ağaoğlu tərəfindən yazılan “Atamın dostları” kitabında atası, Әhmәd Ağaoğlunun türkçülük hәrәkatında, sәnәt vә siyasәt alәmindә, yeni Türkiyәnin qurulması uğrunda mübarizәdә çiyin-çiyinә addımladığı bir sıra görkәmli şәxsiyyәtlәrin portretlәri yaradılıb. Müәllifin ad çәkmәdәn son dәrәcә sәciyyәvi cizgilәrlә rәsm etdiyi bu portretlәr özlәrinin, elәcә dә Әhmәd Ağaoğlunun hәyatının, mübarizә vә ideallarının bir sıra xüsusiyyәt vә keyfiyyәtlәrini aşkara çıxarır. Kitab 1998-ci ildə İstanbulda “İletişim Yayıncılık” nəşriyyatı tərəfindən, 2016-cı ildə isə Bakıda Qanun Nəşriyyatı tərəfindən çap edilib. [138]

    • Türkçülüyün patriarxı Əhməd bəy Ağaoğlu, Bakı, 2018.

    Kitab, 2018-ci ildə tarix elmləri doktoru, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövrünün tədqiqatçısı, Azərbaycan xalqının milli məfkurəsinin formalaşması məsələləri ilə bağlı bir neçə monoqrafiyanın müəllifi olan Aydın Balayev tərəfindən yazılan bu əsər Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 100 illik yubileyi münasibətilə nəşr edilib. Müəllif əsərdə qeyri-adi istedada malik bu şəxsiyyət barədə bioqrafik məlumatları, sadalamaqla kifayətlənməyərək, həmçinin geniş sənədli materiallara əsaslanaraq Əhməd bəy Ağaoğlunun ictimai-siyasi baxışlarının təkamülünü konkret zaman və məkan kontekstində izah edib. Kitab rus dilindədir və tarixçilər, etnoloqlar, politoloqlar, eləcə də milli tariximizlə maraqlananlar üçün nəzərdə tutulub. [139]

    İstinadlar

    Xarici keçidlər

    • Əhməd Ağaoğlunun gəlini, millət vəkili, Şuşa səyahəti — ARAŞDIRMA + NADİR FOTOLAR

    Vikianbarda Əhməd bəy Ağaoğlu ilə əlaqəli mediafayllar var.

    Vikikitabda Əhməd bəy Ağaoğlu ilə əlaqəli kitablar var.

    Vikimənbədə Əhməd bəy Ağaoğlu ilə əlaqəli məlumatlar var.

    Vikisitatda Əhməd bəy Ağaoğlu ilə əlaqəli məlumatlar var.

    Kitabları

    • Əhməd Ağaoğlu (2001). Sərbəst insanlar ölkəsində (PDF) ( (azərb.) ). TUTU nəşriyyatı. 2018-02-25 tarixində (PDF) . İstifadə tarixi: 2018-02-25 .
    • Əhməd Ağaoğlu (2007). Seçilmiş əsərləri (PDF) ( (azərb.) ). Şərq-Qərb nəşriyyatı. 5 noyabr 2019 tarixində (PDF) . İstifadə tarixi: 5 noyabr 2019 .
    • İran və inqilabı
    • Sərbəst insanlar ölkəsində (türk.)
    • İngiltərə və Hindistan (türk.)
    • İslamda qadın
    • Dövlət və Fərd
    • Şiə dinində məzdəki inancları

    Video materiallar

    • Əhməd bəy Ağaoğlu (AzTV)
    • Difai hamisi – Əhməd bəy Ağaoğlu (Kəpəz TV)
    • Atatürkün yaxın məsləhətçilərindən biri Əhməd bəy Ağaoğlu…
    • Əhməd bəy Ağaoğlunun məzarı
    • Nəhəng və Firəng (Real TV)

    Avqust 03, 2021
    Ən son məqalələr

    Amlia adası

    Amman

    Ammassalik adası

    Ammi

    Ammi visnaga

    Ammian Marsellin

    Ammonyak

    Ammonifikasiya

    Ammonium Tiosulfat

    Ammonium duzları

    Ən çox oxunan

    Mənəviyyat

    Mənəvi Dəyərlərin Təbliği Fondu

    Mənəvi Kunq-Fu (film, 1978)

    Mənəvi dəyər

    Mənəvi zərər

    əhməd, bəy, ağaoğlu, əhməd, bəy, həsən, bəy, oğlu, ağaoğlu, türk, ahmet, ağaoğlu, dekabr, 1869, şuşa, yelizavetpol, quberniyası, 1939, 1939, istanbul, azərbaycan, türkiyə, ictimai, xadimi, siyasətçisi, jurnalisti, pedaqoqu, yazıçısı, türkoloqu, liberal, kamali. Ehmed bey Hesen bey oglu Agaoglu ve ya Ehmed bey Agaoglu turk Ahmet Agaoglu dekabr 1869 1 2 Susa Yelizavetpol quberniyasi 19 may 1939 1939 05 19 1 2 Istanbul Azerbaycan ve Turkiye ictimai xadimi siyasetcisi jurnalisti pedaqoqu yazicisi 3 turkoloqu 4 ve liberal Kamalizmin banisi 5 Ehmed bey AgaogluEhmed bey Hesen bey oglu AgaogluSexsi melumatlarPartiya Ittihad ve Tereqqi Difai Partiyasi Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Parlamentinde Biterefler fraksiyasi Cumhuriyyet Xalq PartiyasiTehsili Sarbonna UniversitetiIxtisasi huquqsunasDogum tarixi dekabr 1869 1 2 Dogum yeri Susa Susa qezasi Yelizavetpol quberniyasi Rusiya ImperiyasiVefat tarixi 19 may 1939 1939 05 19 1 2 69 yasinda Vefat yeri Istanbul Istanbul ili TurkiyeDefn yeri Ferikoy mezarligiMilliyyeti azerbaycanliUsagi Sureyya xanim Agaoglu Vikianbarda elaqeli mediafayllarFransada tehsil aldiqdan sonra geri qayidib 1896 ci ilde Susada ilk kitabxana qiraetxana acib 6 1897 ci ilde H Z Tagiyevin deveti ile Bakiya gelib Kaspi qezetinde meqaleler yazib O hemcinin E Huseynzade ile birlikde Heyat qezetine de redaktorluq edib 7 8 9 1905 ci ilde car hokumetine ve dasnak ermenilere qarsi mubarize aparmaq ucun gizlin Difai teskilatini qurub 10 Bir muddet sonra car hokumeti terefinden teqib olunan Ehmed bey aylarla dostlarinin evinde gizlin yasadiqdan sonra hebs olunmamaq ucun 1908 ci ilin sonlarinda Istanbula kocmeli olur 11 12 Turk Ocagi milli herekatinin aparici simasi olan Agaoglu bu herekat terefinden kecirilmis konqrese prezident secilir Sonradan genc turklerin Ittihad ve tereqqi partiyasina daxil olur Suleymaniyyede kitabxana direktoru Turk yurdu jurnalinin redaktoru olmaqla yanasi Istanbul Universitetinde Turk monqol tarixinden ve rus dilinden ders deyir 13 1918 ci ilde Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin komeyine gelmis Qafqaz Islam Ordusu komandaninin siyasi musaviri olmusdur 14 AXC dovrunde Bakida parlamente uzv secilir 15 Cumhuriyyetin Paris Sulh Konfrasinda istirak etmek ucun gonderdiyi numayende heyetinin terkibinde Agaoglu da var idi 16 17 Lakin Istanbula catanda Ittihad ve tereqqi partiyasinin diger rehberlerile birge ingilisler terefinden hebs olunaraq Malta adasina surgun olunur 18 Surgunden qayitdiqdan sonra Ankaradaki Metbuat Informasiya Idaresine rehberlik etmis 19 Hakimiyyeti milliyye qezetinin bas redaktoru olmus ikinci ve ucuncu cagiris Turkiye Boyuk Millet Meclisine deputat secildikden sonra Mustafa Kamal Ataturkun xarici meseleler uzre siyasi meslehetcisi olmusdur 20 Azerbaycan Respublikasi Nazirler Kabinetinin 7 may 2019 cu il tarixli 211 nomreli Qerari ile Ehmed bey Agaoglu Azerbaycan Respublikasinda eserleri dovlet varidati elan edilen muelliflerin siyahisina daxil edilmisdir 21 Mundericat 1 Esli 2 Tehsili 2 1 Orta tehsili 2 2 Ali tehsili 2 2 1 Peterburq dovru 2 2 2 Paris dovru 3 Fealiyyeti 3 1 Osmanli dovletinde 3 2 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinde 3 3 Malta surgunu 3 4 Turkiyede fealiyyeti 4 Olumu ve defni 5 Ailesi 6 Xatireleri 7 Kitablar 7 1 Cap olunmus kitablari 7 2 Haqqinda yazilmis kitablar 8 Istinadlar 9 Xarici kecidler 9 1 Kitablari 9 2 Video materiallarEsli RedakteEhmed bey Agaoglu 1869 cu ilde Azerbaycanin Susa seherinde dunyaya gelib Atasi Mirze Hesen bey Qarabagin Qurdlar elinden idi Bu tayfa XVIII esrde butunlukle etnik Azerbaycan turklerinin yasadigi Erzurumdan koc edib Genceye gelmis daha sonra ise Qarabaga yerlesmisler Atasi Mirze Hesen bey varli pambiqci fermer idi Ata terefine Mirze titulunun verilmesi ailenin ziyali tebeqesinden oldugunu gosterir Babasi Mirze Ibrahim Susanin en meshur alimlerinden olub O xettat idi ve turk dilinde seirler yazirdi Eyni zamanda emileri de turk dilinden basqa fars ereb ve rus dillerini bilirdiler 22 Anasi Taze xanim Susanin Saricaali elinden Refi beyin qizi Zeynalabdin bey Refibeyovun bacisi idi 23 Tehsili RedakteOrta tehsili Redakte Ehmed bey Agaoglu xatirelerinde gosterir ki tehsilinde anasinin ve emisinin boyuk rolu olub Emisi Mirze Memmed Ehmed beyin muctehid olmasini isteyerek ona 6 yasindan fars ve ereb dilleri uzre muellimler tutur Ilk dovrler mehelle mektebinde tehsil alan Agaoglu anasinin tesebbusu ile gizlince rusca dersler de alir Anasinin dindar olmasina baxmayaraq axundlardan mollalardan xosu gelmediyini yazan E Agaoglu anasinin bu goruslerinin onun tehsilinin istiqametini Necefden Kerbeladan Peterburqa Parise dogru deyisdiyini yazir 24 1881 ci ilde Susada alti siniflik real mektebi acildiqdan sonra Qarabag canisini muselman ehalini Xursidbanu Natevanin evine toplayaraq usaqlarini bu mektebe qoymalarini isteyir Atasi da canisine soz vererek onu Susa real mektebine gonderir 25 Bu mektebdeki muellimlerinden ikisinin tarix muellimi olan Sineyovski ve riyaziyyat muellimi olan Palekarpin ona boyuk tesiri olmusdur Her iki muellim car rejimine qarsi idi ve isledikleri mektebde de inqilabi tebligat aparirdilar Agaoglu da heyatinda ilk defe qerb ideologiyasi ile bu mektebde tanis olur Xatirelerinde Ehmed bey yazir ki bu mekteb seherin ermeni mehellesinde yerlesirdi 45 sagirdden yalniz besi muselman usagi idi Ermeni sagirdlerin bu azliga qarsi munasibeti cox aqressiv olmus muselmanlari daim incitmisler Bu muhite dozmeyen sagirdlerin dordu mektebi terk etmis yalniz Ehmed tehsilini ugurla basa vura bilmisdir Oz xatirelerinde Ehmed bey bu hadiseleri bele tesvir edir 26 Bu bes adamin illerle davam eden tehsili zamani ermeni usaqlarindan cekdiklerini sozle ifade etmek imkansizdir Teneffusde biz bes turk usagi celd terpenib arxamizi divara dayamagi boyuk bir feraset hesab edirdik Yuzlerle ermeni usagi birden uzerimize hucum edir birisi basimizdan papagi alib atir digerleri tepikle dord bes altun qiymetinde olan Buxara derisini torpaqlar uzerinde yuvarlayirlar Bezileri qiymetli ve coxu deve yunundan tikilmis paltarlarimizin eteklerinden yapisir o yan bu yana cekir parcalayir bezeklerini sokur muqavimet gostermek istesek yumruq sille tepikler altinda bizi ezirdiler Bezen ustumuze bir bohtan atir birlesib sahid olur bizi haqsiz yere cezalandirirdilar Yoldaslarimdan coxu dayana bilmeyib mektebi terk etdiler Son sinfe qeder turklerden bir men dayana bildim Daha sonra orta mektebin VI sinfini bitiren E Agaoglu VII ve sonuncu sinifleri Tiflisdeki 1 sayli gimnaziyada oxuyur Ozunun yazdigina gore Tiflis gimnaziyasinda ancaq bir nefer turk var idi ki o da E Agaoglu idi Tiflisde tehsil aldigi dovrde dostlarinin tekidi ile Narodnik cemiyyetinin gizli toplantilarinda istirak edir Bu toplantilar Agaoglunun dusuncesinde derin izler buraxir Tiflisde gimnaziyani muveffeqiyyetle bitirdikden sonra E Agaoglu ferqlenme diplomu ve uc yuz rubl mukafatla Susaya qayidir 26 Butun yayi dayisi ile birlikde yaylaqda kecirdikden sonra Peterburqa tehsil almaga gedir Ali tehsili Redakte Peterburq dovru Redakte Solda Eli bey Huseynzade ortada Elimerdan bey Topcubasov sagda Nesir bey Tahirov Peterburq 1887 ci ilin avqustunda ali tehsil almaq ucun Peterburqa geden Agaoglu bir xristian ailesinin evinde kirayesin olur Hemin aile Agaoglunun turk oldugunu bilende cox teeccublenir Cunki o gunedek ali tehsil ucun Peterburqa ermeni ve xristian esilli diger xalqlarin gencleri gelirdi Aile turklerden tehsil almaq ucun buraya gelen hec kimi tanimirdi Ermenilerin ve diger xristianlarin turklerden evvel tehsil aldiqlarini bilen Agaoglu ailenin bu teeccubune haqq qazandirirdi 27 Peterburqda tanis oldugu qafqazli gencler Agaoglunu Qafqazli Telebeler Birliyinin yataqxanasina aparirlar O burada dord nefer turkun oldugunu oyrenir Bu turklerden biri sonralar Azerbaycanin Paris temsilcisi olacaq Elimerdan Topcubasov digeri ise kecmis Qafqaz Seyxulislaminin nevesi Eli bey Huseynzade idi 28 Diger iki turk telebe ise yol muhendisliyi ixtisasi uzre tehsil alirdilar Agaoglu Texnoloji Institutunun butun imtahanlarini ugurla verir Yalniz sonuncu cebr imtahaninda meseleni proqramdan kenar hell etmesi ve professorun Agaoglunu yehudi sanaraq cavab duzgun oldugu halda qebul etmemesi onu meyus etmisdi Professorun bu davranisi genc Agaogluda ruslara qarsi boyuk nifret hissi yaratmisdi Daha sonra yazdigi xatirelerinde hemin gunleri bele tesvir etmisdir 29 Mene qarsi edilen haqsizliq meni yandirib yaxirdi Xeyal qiriqligina bir de izzeti nefs qiriqligi qarisib meni yandirirdi Hiddetim o derece idi ki butun Rusiyani bir qasiq suda bogmaga hazir idim Cardan tutmus nihilistine universitetinden professoruna metbuatindan edebiyyatina dilinden elmine qeder rus adi rus qoxusu dasiyan her kese her seye qarsi derin bir nifret bir qeyz edavet besleyirdim Xeyr xeyr men burada qala bilmerem Men Peterburqda yasaya bilmerem Mutleq getmeliyem Feqet hara nece 19 yasim ancaq olardi Ah o yasin verdiyi yuksek cesaret heraret laqeydlik ve tesebbuskarlik Bir ses icimden Paris Paris deye hayqirdi Beli Parise gedeceyem Orada oxuyacagam oranin universitetini bitireceyem ve bu suretle hem ruslardan yandirici bir qisas alacagam hem de izzeti nefsimi yuksek derecede temin etmis olacagam Paris dovru Redakte 8 yanvar 1888 ci ilde Ehmed bey Parise catir 30 Qatarda gelerken tanis oldugu bir xanim ona daha cox Rusiyadan gelen qonaqlarin qaldigi Hotel de Petersburga getmeyi meslehet gorur Parisde hec bir tanisi olmayan ve fransizca bilmeyen Ehmed bey otele uz tutur Lakin otel xerclerinin cox olacagi ilk gunden belli olur Otelin iscisi dostlari vasitesile onu Parisde oxuyan iki gurcu telebe ile tanis edir Gurcu telebeler ise Ehmed beye kiraye otaq tapmaga komek edirler 31 Bir yasli qadinin kiraye verdiyi otaqda yerlesdikden sonra Ehmed bey fransizca oyrenmeye baslayir Bir muddet sonra pulu bitdiyi ucun borca dusur Daha sonra ise evden gonderilen pulla borclarini odeyen Ehmed bey Rue de Glacier kucesinde yerlesen bir pansiyona yerlesir Burada 2 iranli ve 3 misirli ile tanis olur Onlarin mesleheti ile College de France ve Ecole des Hautes Etudes Pratiques Tetbiqi tedqiqat ali mektebi muhazirelerine girmeye baslayir College de France muhazirelerinde her hefte fransiz filosof ve tarixci Ernest Renan Tetbiqi tedqiqat ali mektebinde ise Serq xalqlarinin tarixi movzusunda Ceyms Darmsteter muhazireler deyirdiler Her iki sexs Agaoglunun formalasmasinda boyuk rol oynamislar 1888 1889 cu ders ilinde Ehmed bey Sarbonna Universitetinde huquq tehsili almaga baslayir Lakin onun maraq dairesi yalniz huquqla yekunlasmir O serq sivilizasiyalarinin ve dinin tarixine maraq salaraq Serq dilleri mektebine gedir Burada serq dilleri uzre ekspertler Carlz Sefer ve Barber de Meynarddan dersler alir Daha sonra Ceyms Darmsteterin mesleheti Ernest Renanin Culyetta Adama mektubu ile qapali ziyali klubuna daxil olur Culyetta Adam La Nouvelle Revue jurnalinin tesiscisi redaktoru ve eyni zamanda ziyali klubunun da teskilatcisi idi Bu qapali klubda Fransanin elm ve senet insanlari toplasib muxtelif siyasi elmi tarixi felsefi muzakireler aparirdilar 1891 1893 cu iller erzinde Ehmed beyin La Nouvelle Revue jurnalinda Iran cemiyyeti adi altinda silsile yazilari cap olunur 1892 ci ilde Londonda kecirilen Beynelxalq Serqsunasliq Konqresinde Sie dininde mezdeki inanclari movzusunda meruze etmisdir 32 Meruzenin metni sonralar Kembric Universitetinin xerci ile bir nece qerb dilinde cap olunmusdur 33 34 Fealiyyeti RedakteEhmed bey Jurnal de Debat Revu Been Nouvye Revyu kimi fransiz metbuat orqanlarinda ictimai siyasi movzularda yazilarini nesr etdirirdi Fransada qeleme aldigi yazilarini Kafkaz Serqi Rus qezetlerine gonderirdi 1894 cu ilde Fransadaki tehsilini bitirdikden sonra Tiflise gelir Iki il muddetinde burada yerli gimnaziyalarin birinde fransiz dilinden ders deyir Bununla yanasi Kavkaz qezeti ile de emekdasligini davam etdirir 1896 ci ilde ise Susaya geri donur 35 Susada Susa real mektebinde fransiz dilinde ders demeye baslayir Burada o ilk kitabxana qiraetxana acir Mehz buna gore Susada el arasinad ona Fireng Ehmed leqebi verilir Lakin o Susani terk etdikden sonra hemin qiraetxana ve kitabxana oz fealiyyetini dayandirir 6 Ehmed bey Agaoglu fikirlerini teblig etmek ucun qezet capinin onemini anlayirdi Lakin 1891 ci ilde Keskul qezeti baglandiqdan sonra 1891 ci ilde Qafqaz Senzura Komitesi terefinden Azerbaycanca qezetlerin cap olunmasina qadaga qoyuldu Halbuki eyni dovrde Car Rusiyasinin erazisinde ermenice ve gurcuce fealiyyet gosteren 19 qezet movcud idi Iki milyondan cox olan Azerbaycan turkleri ise 1903 cu ile qeder bu huquqlarindan mehrum idiler Hetta XIX esrin sonunda Azerbaycanca qezet cap etmek ucun icaze almaga calisan Mehemmed Sahtaxtinskiye Rusiya Imperiyasinin Cap Isleri uzre Bas idaresinin reisi Solovyev demisdi ki 36 Men qetiyyen Azerbaycan dilinde qezetin cap olunmasina icaze vere bilmerem Sizin xalqinizin neyine lazimdir qezet Sizin ziyalilariniz rus dilinde oxumalidirlar sade azerbaycanlilar ise qoy qoyunlarini otarsinlar Yalniz 1896 ci ilde Haci Zeynalabdin Tagiyev Kaspi qezetini alib Azerbaycan ziyalilarinin ohdesine verir Ve Kaspi qezeti milli ziyalilarimizin rus dilli tribunasina cevrilir Redaktoru Elimerdan bey Topcubasov 37 olan qezetde Eli bey Huseynzade Hesen bey Zerdabi Firidun bey Kocerli kimi ziyalilarimizin meqaleleri cap olunurdu 1897 ci ilde Ehmed bey Haci Zeynalabdin Tagiyevin deveti ile Kaspi qezetinde fealiyyet gostermek ucun Bakiya geldi Bakiya kocdukden sonra qezetde yazdigi yazilar daha cox muselman cemiyyetindeki problemlerle cemiyyetdeki qadinlarin problemleri ile bagli idi Ehmed bey meqalelerinde milli qurtulusa geden yolun cemiyyetin medeni ve tehsili inkisafindan kecdiyini bildirirdi Qadin azadligi ideyalarini yayan ve bunu azadliq mucadilesinin esas faktoru kimi gosteren Agaoglu Azerbaycan ziyalilari arasinda qadina beraber huquqlarin verilmesine cagiran ilk ziyalilardan idi Agaoglunun Kaspi qezetinde meqaleler yazmasi qezetin daha da populyarlasmasina sebeb oldu Ferqli dovrlerde qezetin tiraji 10 mine catirdi bu ise gundelik qezet ucun boyuk ugur idi 38 Qezetde cixan Islam dunyasinda qadin Islam axund ve hatifulqeyb adli silsile yazilarinda islam dunyasindan behs edirdi Islam dunyasinda qadin adli isinde o qeyd edirdi ki azad qadinsiz milli inkisaf ola bilmez Islam axund ve hatifulqeyb eserinde ise o islamdaki mezheblerin coxlugunu tenqid edib qeyd edir ki islama en cox axundlar ve mollalar zerer vurublar Bu yazi din xadimleri terefinden xos qarsilanmir ve neticede Agaoglu haqqinda olum fetvasi verilir Oglu Semed Agaoglunun yazdiqlarina gore Ehmed bey 6 ay eve qapanir ve bu muddetde onun evini polis muhafize edir Yalniz Tagiyevin ise qarismasi onu bu veziyyetden xilas edir 39 Ehmed bey qadinlarin geriliyini ve istifade olunan elifbani muselman dunyasinin iki esas dusmeni ve sagalmaz yarasi sayirdi O Islama gore ve islamiyyetde qadin eserinde qeyd edirdi ki 40 Yalniz azad musteqil dusunceye malik ana ve ovret oldugu halda muselman qadini oz sosial funksiyalarini meqsedyonlu terzde heyata kecire biler yalniz bu sertle o oz ovladlarinda xarakter ve irade terbiye edib ictimai heyat ucun vacib olan hiss ve dusunceleri tetbiq etmeye qadirdir 1905 ci ilde Ehmed bey Agaoglu Baki seher dumasinin uzvu secilib 1909 cu ile qeder burada fealiyyet gosterir Bu dovr erzinde seherin bir cox problemlerinin helline nail olmusdur Fealiyyet gosterdiyi dovrde tehsil komissiyasinin uzvu ve Baki Kommersiya Mektebinin Qeyyumluq Surasinin uzvu olmusdur 41 1905 ci ilin 18 fevral tarixinde Rusiya carinin ehalinin heyat seraitinin yaxsilasdirilmasi ve dovlet quruculugunun mohkemlendirilmesi haqqinda verdiyi qerardan sonra 1905 ci ilin 15 mart tarixinde Azerbaycan ziyalilari tekliflerini muzakire etmek ucun Tagiyevin evinde toplasirlar Onlar Azerbaycan turklerinin teleb ve tekliflerini Peterburqa catdirmaq ucun numayende heyeti formalasdirirlar Numayende heyetine Ehmed bey Agaoglu Elimerdan bey Topcubasov Eli bey Huseynzade daxil idiler Peterburqa catdiqdan sonra Agaoglu burada 1905 ci il hadiseleri ile bagli Sankt Peterburqskie Vedomosti qezetinde Baki hadiseleri ile bagli heqiqetler adli meqalesini cap etdirir 42 Bu meqalenin yazilmasi cox vacib idi cunki butun Rusiya metbuatinda 1905 ci il hadiselerinde ermeniler ezilen teref kimi gosterilirdi Agaoglunun meqalesi ise heqiqetleri faktlarla oxuculara catdirirdi 1905 ci ilin 16 aprel tarixinde Ehmed bey Agaoglu Eli bey Huseyinzade ve Elimerdan bey Topcubasovun imzasi ile Qafqaz canisinine mektub gonderilir Mektubda onlar Azerbaycan dilinde Heyat qezetinin cap olunmasini isteyirdiler 22 aprel tarixinde onlarin isteyine musbet cavab verilir 7 iyun 1905 ci ilde Haci Zeynalabdin Tagiyevin desteyi ile Heyat qezetinin ilk sayi isiq uzu gordu 7 Heyat qezetinden ayrilandan sonra Ehmed bey Agaoglu Isa bey Asurbeyovun maliyye desteyi ile gundelik Irsad qezetini tesis edir 43 Ve 1905 ci ilden 1908 ci ile qeder bu qezete rehberlik edir Tezlikle qezetin tiraji 3 mine catir Tadeus Svetoxovskiye gore qezet eyni dovrde cap olunan diger qezetlere nisbeten cemiyyetin problemlerini daha radikal formada isiqlandiridi Mehz buna gore de qezet II Ebdulhemid terefinden Osmanli dovletinde qadagan edilmisdir 44 1905 ci ilde Illarion Vorontsov Daskov Qafqaz canisini teyin edildikden sonra ermenilere destek vermeye baslayir Canisinin desteyine arxalanan ermeniler 1905 ci ilin avqust ayinda Baki neft medenlerinde bas vermis boyuk yangindan sonra guya medenlerin tehlukesizliyini temin etmek ucun senaye bolgesinde yerlesen Baki kendlerinin kocurulmesini teklif edirler Is o hedde catir ki mesele Rusiya Imperiyasinin nazirler komitesinde bele muzakire edilir Yerli ehalinin maraqlarini qorumaq ucun Ehmed bey Agaoglu ve Elimerdan bey Topcubasov Sankt Peterburqa yollanirlar Onlarin seyi neticesinde 35 gun davam eden muzakirelerden sonra Baki kendlerinin ehalisinin kocurulmesinin qarsisi alinir 45 1905 ci ilde bas vermis soyqirim zamani ermeniler aktiv sekilde butun Rusiya ve elece de diger xarici metbuatda dezinformasiya yaymaqla mesgul idiler Halbuki muselmanlarin itkileri qat qat artiq idi Dovri metbuatda hetta movcud olmayan ermeni seherlerinin muselmanlar terefinden dagidilmasi haqqinda yazilar bele gedirdi Mehz esl heqiqetleri insanlara catdirmaq ucun ve bas verenleri faktlarla subut etmek ucun Ehmed bey Agaoglu Sankt Peterburqskie Vedomosti qezetinde Baki hadiseleri ile bagli heqiqetler adli meqalesini cap etdirir Bu meqaleden sonra bezi ermeni muellifler bele hadiselerle bagli metbuatda yalan melumatlarin yayildigini etiraf etmisler 1906 ci ilin fevral ayinda Tiflisde Qafqazin canisini Voronsov Daskovun tesebbusu ile ermeni muselman qirginlarina son qoymaq meqsedile sulh konfransi kecirilmisdir Hemin konfransda muselman numayendeleri Ehmed bey Agaoglu Elimerdan bey Topcubasov Adil xan Ziyadxanov ve basqalari Dasnaksutyun partiyasinin niyyetlerini ifsa etmis onun Cenubi Qafqazda toredilen qirginlarin terrorculugun teskilatcisi ve icracisi oldugunu gostermis resmi hokumet dairelerinin bu teskilatin emellerine goz yumdugunu subuta yetirmisdiler 46 Oz son cixisinda Ehmed bey bunlari demisdi 47 48 Biz deyirik ki eger dogrudan dogruya sulh isteyirsiniz basqa tesebbuslerle beraber gerek terroru da goturesiniz Buna cavabinda bize deyirler ki siz dasnaksutyundan danisirsiniz Bizim fikrimizde esla dasnaksutyun yox idi Biz deyirik ki terror goturulsun Lakin ermenilerin xeyalina dasnaksutyun gelir Gorunur ki dasnaksutyunun bu terrorla elaqesi vardir Lakin yene tekrar edirem ki bizim dasnaksutyun ile isimiz yoxdur Yoxdur Cunki kecen gun cenab Xatisov oz belagetli ve fesahetli cixisinda askar dedi ki bu dasnaksutyun Rusiyanin boyuk sexslerinin generallarinin ve hetta Qafqaz canisini hezretlerinin fikir ve eqidelerine qulluq edir ve on bes ildir ki teskil olunub ve onun qosunu xezinesi soldati da vardir Biz muselman vekilleri bunu esidende teeccub ve heyret barmagimizi disimize tutub oz ozumuze fikir etdik indi ki beledir indi ki bir muselleh partiya on bes ilden beri teskil olunub ve hokumet adamlari bunu bilib de neinki elac etmeyir belke onunla hemeqidedirler bizim ister hokumetden ister ermenilerden bele partiyanin goturulmeyini temenna etmeyimiz faydasizdir Biz ancaq ozumuz oz elacimizi edek Bizim de gerek mukemmel ve muselleh partiyalarimiz olsun Bizim de gerek dasnaksutyunlarimiz olsun Bir hokumet ki bir terefden bele islere dozur gerek o biri terefden de doze yoxsa ki herc merc olar 1906 ci ilin avqust ayinda Susaya gelen Ehmed bey Azerbaycanli ziyalilari toplayaraq bolgedeki veziyyeti muzakire edir Onun teklifi ile Difai partiyasi yaradilir 10 Resmi olaraq partiya Qafqaz Umummuselman Mudafie Komitesi adlanirdi 49 Partiyanin bolmeleri ve ya komissiyalari Azerbaycanin ve cenubi Qafqazin demek olar ki butun seherlerinde ve qezalarinda hetta Vladiqafqazda da yaradilmisdi Partiyanin qeza bolmelerinin yaradilmasinda Ehmed bey bilavasite istirak edirdi Bu meqsedle o butun Qarabagi gezmis ve butun muselmanlari partiyanin etrafinda six birlesmeye tesviq etmisdir Partiyanin teskilatcilari Dagistandaki Azerbaycanli ehali arasinda da tesviqat aparirdi 50 Ehmed bey fealiyyetine gore teqib olundugu ucun bir muddet gizlenmeye mecbur olur Oz xatirelerinde hemin gunleri bele tesvir edir 51 Siddetle teqib edilenler arasinda idim Is o dereceye geldi ki artiq yalniz ozumun deyil ailemin de rahatliq ve sakitliyi qacirilmaga baslandi 1908 ci ilde Turkiyede inqilab olmusdu Is basina tanidigim bezi sexsler gelmisdi Eyni zamanda Qafqaz umumi valisi Kont Varantsov Daskov mutleq meni tutmaga ve surgun etmeye qerar vermis gorunurdu Bunu oyrenir oyrenmez derhal men de qacmaga qerar verdim ve 1908 ci ilin sonuna dogru Istanbula qacdim Osmanli dovletinde Redakte Aylarla dostlarinin evinde gizlin yasayan Ehmed bey teqib ve mumkun hebsler sebebinden 1909 cu ilin ortalarinda Istanbula kocmeli olur 11 12 Agaoglu Istanbulda maarif sahesinde mufettis sonra ise Suleymaniyye kitabxanasinin mudiri vezifesinde calisir Mufettis islediyi dovrde 4 ay erzinde Istanbulun butun ozel dovlet ibtidai ve orta mekteblerininde olaraq oz musahideleri esasinda movcud veziyyet ve islahatlarin aparilmasi ile bagli hesabat hazirlamisdir O dusunurdu ki tehsilde olan problemlerin helli olkenin geleceyinde boyuk rol oynayir 52 1909 cu ilin oktyabrindan Istanbul darulfununda Turk monqol tarixinden ve rus dilinden ders deyir 13 Bu dovrde Ehmed beyin turkculuk ideyalari onun fealiyyetinin esas istiqametine cevrilir Universitetdeki fealiyyeti yalniz ders kecmekle mehdudlasmirdi O hem de tedrisin teskilinde ve tekmillesmesinde de aktiv istirak edirdi 1911 ci ilde o filologiya fakultesinin islahatlar uzre komissiyasinin rehberi daha sonra ise fakultenin dekani secilmisdir 53 Islerini qaydasina qoyduqdan sonra ailesine mektub yazaraq Turkiyede qalmagi dusunduyunu qeyd edir Heyat yoldasi Sitare xanim da Turkiyeye gelmeye razi olur 1910 cu ilde Ehmed bey ailesini de Istanbula kocurur Istanbula kocdukden sonra jurnalistika fealiyyetini de davam etdirmis ve 1909 cu ilden Kaspi qezetinde Turkiyeden mektublar Turkiyede milli sual movzularinda silsile meqaleleri cap olunmusdur Bundan basqa Istanbulda Sirat i Mustakim Sebilurresad Hikmet kimi qezet ve jurnallarda da meqaleler yazmisdir Istanbulda Iran tebeeleri ucun farsca cap olunan Surus 54 ve fransizca cap olunan Le Jeune Turc qezetleri ile de emekdasliq etmisdir 55 Hetta 1912 ci ilde Tercuman i Hakikat qezetinin tesiscisi Ehmed Midhet dunyasini deyisdikden sonra heftelik cap olunan bu qezete de bir muddet Agaoglu rehberlik etmisdir 1912 ci ilde E Agaoglu iki defe yazdigi meqalelere gore hebs olunur ve tezlikle de azad edilir Ehmed bey Agaoglu ilk once Akcuranin yaratdigi Turk Derneyi cemiyyetine uzv olmusdur Sonradan ise o 1911 ci ilde yaradilmis Turk Yurdu cemiyyetinin 6 qurucusundan biri oldu Cemiyyetin meqsedi turk usaqlar ucun pansiyonun acilmasi ve turkler arasinda intellektual seviyyeni artirmaq meqsedile qezet cap etdirmek idi 56 1911 ci ilin sentyabr ayinda cemiyyet Turk Yurdu adli jurnali cap etdirmeye basladi Agaoglu da jurnal ucun yazilar yazmaga basladi Jurnalin apardigi tebligatin neticesinde cemiyyetde turkuculuk ideyalari yayilmaqda idi 1911 ci ilde Herbi Tibbiyye Mektebinin 190 telebesi Akcuraya yeni teskilatin yaradilmasi ucun mektubla muraciet etmisdiler Daha sonra mektebin telebe numayendeleri ve Agaoglu Akcura kimi ziyalilarin istiraki ile Turk Ocagi teskilati yaradilir Teskilatin qurucu uzvleri arasinda Agaoglu da yer alir Turk Yurdu ve Turk Ocagi teskilatlari butun Turkiye erazisinde taninmaga baslayir Eger 1914 cu ilde Turk Ocagi teskilatinin 3 min uzvu var idise 1920 ci ilde onlarin sayi 30 mini kecmisdi 57 Her iki teskilatin Turkiye Istiqlaliyyet muharibesinde boyuk rolu olub Ehmed bey Agaoglu siyasi fealiyyetine gore 1912 ci ilde Ittihad ve Tereqqi partiyasinin 12 neferden ibaret Merkezi Komitesinin uzvu olur 1914 cu ilde ise Osmanli Meclisi Mebusanina Afyonqarahisar bolgesinden deputat secilir 13 Osmanli dovletinde yuksek meqamlara sahib olan Agaoglu vetenini hec vaxt unutmamisdir O 1915 ci ilde Istanbulda Rusiyadaki Turk Tatar Muselmanlarinin Haqlarini Qoruma Komitesinin yaradilmasinda ve fealiyyetinde aktiv istirak edir 58 1915 ci ilde Rusiyada yasayan milli azliqlarin Lozannada kecirilen konfransinda o Azerbaycanin temsilcisi kimi cixis etmisdir Birinci dunya muharibesi dovrunde ABS prezidenti V Vilsona unvanlanmis Rusiya muselmanlarinin haqlarinin qorunmasi muracietine imza atanlardan biri de Ehmed bey idi Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinde Redakte 1918 ci il 28 mayda Azerbaycan Istiqlal Beyannamesini elan edir Yeni qurulmus hokumet xalqi fiziki mehvden qurtarmaq ucun 1918 ci il 4 iyun tarixinde AXC ve Osmanli dovleti arasinda baglanmis Batum muqavilesinin IV bendine esasen Osmanli dovletinden herbi destek isteyir 59 60 Bundan sonra Qafqaz Islam Ordusu Nuru Pasanin komandanligi ile yaradilir Agaoglu Nuru Pasanin siyasi meseleler uzre musaviri kimi Qafqaz Islam Ordusu ile birge Azerbaycana gonderilir 14 Ordu Genceye catdiqdan sonra Nuru pasa ile movcud Azerbaycan hokumeti arasinda naraziliq meydana cixir ki bu da Iyun bohranina sebeb olur Milli hokumetin yaradilmasinin terefdarlari ile Azerbaycanin Osmanliya birlesdirilmesini isteyen ilhaqcilar arasinda fikir mubahisesi yaranir Agaoglu da ilhaqci olaraq Azerbaycanin Osmanli dovletine birlesdirilmesinin terefdari olur O cografi medeni dil ve etnik cehetden bu qeder yaxin olan Azerbaycan ve Anadolu turklerinin iki ferqli dovletde temsil olunmasini boluculuk kimi qebul edirdi 61 Bu qeder gergin seraitde olmasina baxmayaraq Ehmed bey Gencede yasadigi dovrde Turk sozu adli qezet tesis edir Lakin ordunun Bakini azad etmesi ile bagli herekete kecmesi qezetin yalniz iki nomresinin isiq uzu gormeyine sebeb oldu 62 7 dekabr 1918 ci ilde Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Parlamenti yarandiqdan sonra Agaoglu Biterefler fraksiyasindan Zengezur qezasindan parlamentin uzvu secilir Bununla da o hem Osmanli dovletinin Meclis i Mebusaninda Qarahisar i Sahib numayendesi 63 hem de AXC Parlamentinde Zengezur numayendesi olur 15 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Parlamentinin 1918 ci ilin 26 dekabr tarixinde bas tutan besinci iclasinda Ehmed bey Agaoglu AXC nin xarici dovletler terefinden taninmasindan qabaq musteqilliyi daxili quvvelere tanitmagin vacibliyini vurgulayir Buna gore de daxili ve xarici dusmenleri mehv edecek bir hokumetin yaranmasini isteyir Bundan basqa esgerliye cagirisla bagli sinfi ferq olmadan yasi catan her kesin xidmet etmesini teleb edir Olkenin xarici dovletlerde taninmasi ucun bu vaxta qeder heyetin gonderilmemesini de vurgulayaraq bunun vacibliyini bildirir O deyir 64 Mohterem efendiler Menden evvelki natiq mohterem refiqim hokumetin haqqinda hessas pek sicaq bir nitq irad etdi ki mohteviyyatina serik oluram Feqet onunla menim aramizda bir ferq var ki onun atesi cox menim atesim sonmus o gencdir men ixtiyar onun bir az goylerde gezmeye haqqi var men ise yeri gormeye mecburam Hokumetin beyannamesinde soylediyi Azerbaycan istiqlali bizim hepimizin efzel amalimizdir Her bir kendi serefini kendi amalini bilen azerbaycanli bunu duymali ve bu yolda olmalidir Lakin bu emelin olmemis ve onun qovlden fele kecmesi ucun birinci amil var ise o da hokumetin kendisidir Bunu unutmamaliyam ki memleketimiz qayet boyuk tehlukeler ile ehatelidir Gece qara gelen firtina oynayir Biz de bir taxta para kibi bu firtinalar icinde yuvarlaniriz Bunu qurtaracaq yene hokumetdir Bunu qurtarmaq ucun de men bir ezmkar hokumet isterem Feqet soylediyim taxta para tekce bizden ibaret deyildir ki onun ucun dusunmeden ise baslayalim Bu taxta paranin ozu de 3 milyonluq Azerbaycan onun serefi qadin ve cocuqlari bulunur Bunlari xilas etmekle boyuk bir vezife ifa etmis oluruz Reisi vukela bir qism bir vezifeyi ohdesine goturduyu xususunda beyan etdiyi butun fikrine istirak edirem Bununla beraber hokumetin dexi bir proqrami olmalidir O da bu taxta parayi aparmaq ucun sermekan teskil edecekdir O sukan uzre saga sola baxmayaraq duz dogru amalina dogru kureklerini cekib o taxta parayi ezmkarane bir sahili nicata cixarmaqdir Eceba hokumetin sukana ve elindeki kurekler neden ibaret ola biler Biri kendi ucun yapdigi proqramdan digeri o barede ki o da Beyannameden melum oldu Istiqlalimizi xarice qebul etdirmeden evvel hokumetimizi daxilden tesdiq etdirmeliyiz Ona gore hokumetimiz daxili ve xarici dusmenleri mehv edecek bir hokumet olmalidir Meettessuf hokumet iradesini gosterdiyi zamani olmamisdir Meettessuf elemle deyeceyem ki hokumet daxilinde isler lazim olmayan adamlarin eline tapsirilmisdi Binaen ileyh daxilde hokumeti duzeldecek qeti tedbirlere muracieti lazim bilirem En layiq en mudebbir adamlarin is basina goturulmesini arzu edirem Yalniz bu vasiteler iledir ki sui istemala xitam verilir Ve hokumet nahiyelerde her yerde varligina ehsas etdirir Bir de reis terefinden bir ordunun teskilinin luzumu gosterildi Onsuz da hokumet ozunu hec kimseye ehsas etdiremez Onun ucun lazim bilirem ki hec bir sinif ferqi olmadan her kes esgere alinsin Hec bir yuxari asagi terehhum edilmesin Nezaretlere sixilmis gizlenmislerin kaffesi alinmali Belelerine siddetli ceza vererek hep ordu icerisine atmalidir Eks halda cuftcinin cocugu alinsa vermemeye haqqi vardir Bu nov ile hokumetden ezm ve sebat isterem Xariciyye geldikde yene de kecmisden sikayete mecburam Simdiye qeder lazim gelen xarici tedabir ittixaz edilmedi Qonsularimizdan Ermenistan ile bizim yekdiklerimize murexxis gondermemiz lazim idi Halbuki ermeni muselman munasibeti ve butun Zaqafqaziya milletlerini barisdirmaq bizim ucun en boyuk mesele en birinci vezifedir Burada her iki terefden numayende olmasi ile basa gelen bir is deyildir Ancaq biz istiqlalimizi Avropaya tanitdirmis idik Azerbaycan bir cografi ism deyil yer uzerinde yasayan bir milletin oldugunu onun qulagina yetisdirmek Azerbaycan oz movcudiyyetini Avropaya bu vaxta dekin andirmamisdir Halbuki iki vezife vardir Menden irelideki refiqim bir az idealist olaraq demokratliqdan behs ederek boyuk imkanda bulunur Heyhat Zenn edirem ki kendisini bildirmeyenler ucun boyle bir neticenin elde edilmesi benddir Mahaldir Kimin dostu nufuzu var o tanilar Dostluqdan ireli quvvetdi dusunulur Binaen ileyh Avropada satqin propaqandalar vasitesile kendimize nufuz qazanilmagini beyani teessuf etmemek qabil deyildir Avropa ile yolumuz baglidir Orada ne oldugunu bilmiriz Halbuki Avropada vuqu olan hadisatdan muqedderatimiz asilidir Avropada ne oldugunu bilmeli ona munasib de siyasetimiz olmalidir Ona gore de Avropa ile kuryerler olmamasina teessuf etmeye mecbur oluram Burada bes il mahudlu masalar etrafinda kenardan xebersiz siyaset yurudulmez Butun kecmise aid bu xetalari soylemekde meqsedim atide bunlarin bir daha tekrar olmamasi ucundur Umid edirem ki hokumet oz deklarasiyasinin heyata tetbiqinde temamen tezyiq etmekle ezmkar olmasini dilerik Biterefler namine etimad edirem 1918 ci il dekabrin 28 de Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin Paris Sulh Konfrasinda istirak etmek ucun teskil etdiyi numayende heyetinin terkibi tesdiqlenir Elimerdan bey Topcubasovun rehberlik etdiyi numayende heyetine Agaoglu da daxil idi 16 17 9 yanvar 1919 cu ilde Agaoglu ve numayende heyetinin diger uzvleri xususi qatarla Bakidan Tiflise yola dusduler Vagzalda numayende heyetinin Feteli Xan Xoyskinin rehberliyi ile parlament uzvleri ve ictimai siyasi numayendeler yola saldilar Bu tedbirde Mehemmed Emin Resulzade ve Ehmed bey Pepinov cixis etdiler numayende heyetinin adindan ise Agaoglu cixis etdi 11 yanvar 1919 cu ilde numayende heyeti Tiflise 14 yanvar 1919 cu ilde ise Batuma catir Batumda muselman ehaliye qarsi gorduyu haqsizliqlari terksilah olunan turk qosunlarini ve umumi veziyyeti daha sonra yazdigi Ateskes ve surgun xatireleri kitabinda tesvir edir O qeyd edir ki ingilisler seherin idare edilmesi ucun ferqli milletlerden temsil olunan bir qrum yaradirlar Ehalinin 80 nin muselman olmasina regmen qurumda 2 yunan 2 ermeni 2 muselman temsil olunurdu Bu ise aciq askar ingilislerin Batumun muselman ehalisine qarsi diskriminasiyasi idi 65 Batumdan yola cixan heyet 21 yanvar tarixinde Istanbula catir Lakin Bosfor bogazinda catdiqdan sonra Azerbaycan Gurcustan Ermenistan heyetlerinin de daxil oldugu gemi heyetine 8 saat boyunca sahile cixmaga icaze verilmir Daha sonra ise onlari kicik gemilerle sahile getirib ustu aciq yuk masinlari ile Beyoglu bolgesinde yerlesen ingilis sefirliyine getirirler Bir nece saat da burda gozletdikden sonra gece saatlarinda onlari qebul edib senedlerini yoxlayirlar Lakin seheri gun yeniden sefirliye gelmeleri teleb olunur 22 yanvar tarixinde Azerbaycan numayende heyeti Topcubasovun evinde iclas kecirib teskilati meseleleri ve uzvlerin vezifelerini mueyyen edir 66 Agaoglu Istanbula catan kimi orada fealiyyet gosteren fransiz dilli La Renaissance ve Le Stamboul kimi ermeni qezetlerinde ona qarsi yazilar cap olunur Onu panturkizm ve panislamizde ermenilerin olumunde gunahlandirirlar Bundan basqa Azerbaycana qarsi Avropa ve Amerikada ermenilerin apardigi tebligat kompaniyasinin gedisinde ya Azerbaycan adli dovletin movcud olmadigi esaslandirilir ya da Azerbaycan Antantaya qarsi vurusmus meglub Turkiyenin ayagina yazilirdi ve butun vasitelerle rehber xadimlere Azerbaycan haqqinda qerezli melumatlar verilirdi Lakin Agaoglu olanlara sessiz qalmir ve Istanbulda fransizca cap olunan Kurie de Turki qezetinde butun ittihamlara qarsi sert bir cavab meqalesi yayimlayir 67 Lakin artiq gec idi ve o Ittihad ve Tereqqi partiyasinin terefdari kimi hebs olunacaqlar siyahisinda idi 68 O Ittihad ve Tereqqi partiyasinin lideri turk Parlamentinde ve metbuatinda ittihadcilarin alovlu temsilcisi ve feal numayendesi muttefiq dovletlerin eleyhdari kimi qeleme verilirdi Ittihad ve Tereqqi partiyasinin xususen de Telet Enver kabinesinin butun gunahlari Ehmed beyin ayagina yazilirdi 69 Daha sonra Istanbulu isgal eden ingilis fransiz temsilcileri elan edirler ki 70 Azerbaycan Numayende heyeti Ehmed bey Agaoglunu ozu ile aparmamalidir O turk jurnalisti ve turk Parlamentinin uzvu kimi daim eleyhimize danisan ve yazan bir adam kimi arzu olunmaz sexsdir Daha sonra Topcubasov Azerbaycan hokumetine yazdigi mektubda qeyd edir ki Menim Ehmed beyin eslen Qarabagdan olmasi Azerbaycan Parlamentine uzv secilmesi Numayende heyeti ucun son derece zeruri sexs hesab edilmesi ile bagli beyanatlarim subheleri dagida bilmedi General Tomsonun Ehmed bey Agaoglu verdiyi zemanet mektubu da hec bir rol oynamadi Malta surgunu Redakte Fevral ayinin sonunda Ehmed bey Ispan qripine yoluxur mehz bu xestelik onun hebs olunmasini gecikdirir Iki hefte erzinde o 40 derece heraretle xeste yatir O xeste oldugu muddetde Ziya Gokalp ve Huseyin Cahid kimi ittihadcilar hebs olunurlar 67 Mart ayinin ortalarina Ehmed beyin veziyyeti yaxsilassa da o hele de yataqdan qalxa bilmirdi Bir nece gun sonra eve ogrunun gireceyi haqda informasiyaya sahib olduqlarini ve aileni muhafize etmek ucun geldiklerini idda eden iki polis gelir Eslinde ise onlar Agaoglunun tam sagalib qacmasinin qarsisini alib onu hebs etmek ucun eve gelmisdiler 71 Gelen polisler artiq novbeti gun onu hebs edirler Polislerin getirdikleri hekim Ehmed beyin hebsxana seraitinde saxlanilmasini qeyri mumkun hesab edib bunu onun heyati bahasina basa geleceyini dese de onu Eminonu polis sobesine aparirlar 19 mart 1919 cu ilde ise onu Bekiraga Boluyu adli herbi hebsxanaya yerlesdirirler Osmanli dovletinde xususi tehlukeli siyasi mehbuslar bu hebsxanada saxlanilirdilar Hebslerinden az sonra Osmanli hokumetinin ingilislere yarinmaq isteyen maarif naziri Eli Kamalin emri ile Agaoglunu ve Ziya Goyalpi Istanbul darulfununu muderrisliyinden universitet muellimliyinden azad etmisdiler Belece Sitare xanim ve boyuyu 17 yasinda olan bes ovladi yegane sabit gelirden mehrum qalmisdular Azerbaycan numayende heyeti Turkiyede oldugu dovrde ehtiyac ve cetinlikler icerisinde yasayan E Agaoglunun ailesine 150 turk liresi hecminde maddi yardim gosterdi Bundan basqa Agaoglu hebsde oldugu dovrde dostlari Heyder Rifet bey ve Eli bey Huseynzade aileye daima menevi destek verirdiler 72 Semed Agaoglu anasi ile atasi arasinda kecen sohbeti bele xatirlayir 73 Yene anamla Bekiragada idik Anam icimde bir ses var Ehmed dedi bir nece gundur dusunurem Bu adamlar sizi ingilislere verecekler Atam teeccuble xaniminin uzune baxdi Nece yeni verecekler Anam gulumsedi Ozleri size bir sey ede bilmezler Qorxduqlari ucun de azad etmezler Bu sebeble ingilislere teslim edecekler Onlar ucun en asan yol budur Atamin hirsli sesi hele de qulagimdadir Sen aglini itirmisen Sitare Bir dovlet vetendasini dusmene nece vere biler O dovletin serefi qalarmi Meglub olmaq basqa serefsizlik basqa Aglindan cixar bunu Bize ne edeceklerse burada edecekler Anam basini asagi saldi Gorersen Ehmed Amma belke de xeyirlisi budur Bu hadiseden cemi 15 gun sonra mayin 28 de ingilisler Ehmed beyle yanasi Turkiyenin taninmis sexslerini Malta adasina surgune apardilar Admiral Qaltrop 67 neferlik esas qrupdaki dustaqlari uc dereceye ayirmisdi Terkibine 12 kecmis hokumet uzvu siyasetci ve ictimai xadimin daxil oldugu qrup birinci dereceli sayilirdi Ehmed Agaoglu ile Ziya Goyalp da tehlukelilik baximindan kecmis sedrezemin nazirlerin ve millet vekillerinin yer aldigi hemin qrupda idi Onlarin hamisi qondarma ermeni soyqiriminda yaxud qondarma soyqirimin tesviqinde gunahlandirilirdi Dustaqlari aparan zirehli gemi mayin 29 da Egey denizindeki kicik Limni adasina yan aldi Yalniz ingilislere melum olan sebebler uzunden aralarinda Ehmed beyin de oldugu ilk qrupdaki 12 mehbus burada gemiden endirildi Onlar dustaqlarin qebulu ucun evvelceden hec bir hazirliq gorulmemis hebs dusergesinde yerlesdirildiler Burada saxlananlar da adlarindan daha cox nomreleri ile taninirdilar Ehmed Agaoglu butun senedlerde 2764 nomreli mehbus kimi qeyd olunmusdu Onlar dord terefden tikanli meftiller ve kesikci qulleleri ile ehate edilmis bos erazide saxlanilirdilar Yasayis funksiyali hec bir tikili olmadigindan iri demir celleklerde geceleyirdiler Birinci dereceli qrupun uzvleri yalniz aradan dord ay kecenden sonra 1919 cu il sentyabrinda Maltaya getirildiler 74 Surgunde oldugu muddetde Agaoglu Osmanli hokumetini tenqid eden yazilar yazir Bir yazisinda o qeyd edir 18 Indiye qeder tarixde bir dovletin oz ovladini oz elile dusmenlerine teslim etmis oldugu gorulmemisdir Osmanli dovleti pisik kimi oz yavrularini yeyir Tarixde gorulmemisdir ki bir dovlet seyxulislamliq meqamini ihraz etmis qazanmis bir ruhanisini sedrezemini vukela Osmanli Imperatorlugunda nazirler vekiller mebus muherrir ve pasalarini uc dord ay muhakimesiz hebs etdikden sonra dusmenin eline teslim etmis bulunsun Bu rezaleti yalniz altinci Sultan Mehmet kimi sefil birisi irtikap pislik etmek eder Agaoglu Maltada da ingilis resmilerine qarsi qorxmadan son derece aciq ve sistemli sekilde tekzibolunmaz arqumentlerle mubarize aparir onlari tenqid etmekden de cekinmirdi Ingilislerin ozbasinaligina qarsi ozunun keskin etirazini done done yazili sekilde bildirmisdi Ozunun azad olunmaga haqqi oldugunu done done ireli surerek bu teleble ingilis resmilerine mektub yazmisdi Bu mektublarin birinde yazirdi 75 Lutf ya da efv istemirem Edalet isteyirem Bir mehkeme onune cixarilmagimi ve bu mehkemenin qerarina boyun eymeyi onceden qebul edirem Ingilisler dunya miqyasindaki gucleri ile menim kimi bir cox mudafiesiz insanlari eze bilerler Lakin bu Ingilterenin sohretine ne elave edecek Butun bunlari sizden merhemet dilemek ucun soylemirem Xeyr Merhemet ya da bagislanmagi esla qebul etmirem Men edalet isteyirem Ehmed beyin sag gozu gencliyinden xeste olub ve uzun muddet mualice almadigindan tedricen gorme qabiliyyetini de itirir Surgunde iken bu gozde dehsetli agrilar baslayir Agaoglu bir muddet sonra sol gozunun de zeiflediyini hiss edir Mualice ucun devet olunan hekim saglam gozun de xesaret alma tehlukesine gore xeste gozun derhal cixarilmasini vacib bilir ve emeliyyatin aparilmasi ucun elli funt sterlinq isteyir Hec yerden hec bir yardim almayan mehbus ucun bu olduqca boyuk mebleg idi Ehmed bey aralarindaki varlilardan sayilan hemkari Huseyn Cahid Yalcina uz tutur Huseyn Cahid surgune gonderildikden sonra maddi imkani sayesinde ingilislerle raziliga gelmis ailesinin yanina getirilmesine nail olmusdu Bundan basqa villada Istanbuldaki meiset ve guzeranindan o qeder de ferqlenmeyen asude heyat terzini yasayirdi Bedii yaradiciliqla habele italyan ve ingilis dillerinden tercume ile mesgul olurdu Ferqli yasam terzine gore dustaq yoldaslari onunde vicdan ezabi cekmesi hiss edilmirdi Hetta ara sira onlarin yaninda parani veren duduyu calar ifadesini isletmekden de vaz kecmirdi Cixilmaz veziyyetde qalan Ehmed bey Huseyn Cahidi ilk novbede hemkari ve ziyali sexs kimi tanidigindan xahisine hessasliqla yanasilacagini dusunmusdu Eski bir huquqsunas kimi borcun sertlerini de unutmamisdi Buradan cixar cixmaz ilk imkan dusen kimi pulunu qaytaracagam Olsem ovladlarim bunu edecekler Isdir ikimiz de sag qayitmasaq pulu menim ovladlarim seninkilere odeyecekler Butun bu sertleri de burada yoldaslarimizin gozu onunde bir sened halina salib altina imza atacagiq deye hemkarinda ziyana dusmeyeceyi ile bagli eminlik yaratmaga calismisdi Huseyn Cahid ise qetiyyen halini pozmadan Xeyr Ehmed bey deye cavab vermisdi Insan esirlikde ne borc ister ne de borc verer Iller kecdikden sonra ise 1933 cu ilde Huseyn Cahid Fikir Hareketleri jurnalini nesr etdirmek ucun Ehmed beyden maddi destek isteyir Ehmed bey ise ozu de maddi ehtiyac icerisinde olduguna gore evdeki xalcalari sataraq oz kecmis dostuna maddi yardim edir 76 77 Ehmed beyi cetin veziyyetden genclik illerini Parisde birge kecirdiyi goz hekimi Mudros anlasmasina qarsi cixan Milli Komitenin qurucularindan biri kimi Maltaya surgun edilen Mehmet Esat Isiq qurtarmisdi Zeruri dermanlar ve tibb aletleri tapilarsa cerrahiyye emeliyyati aparmaga boyun olmusdu Ingilisler bu isin neticeleri ucun hec bir mesuliyyet dasimadiqlari ile bagli hem hekimin hem de xestenin dilinden kagiz almisdilar Istanbulda Avropa standartlarina uygun ilk goz klinikasini quran Mehmet Esat cetin seraitde esl pesekarliq numunesi gostererek Ehmed beyi korluq tehlukesinden xilas edir 72 Aprelin 6 da Istanbuldaki ingilis yuksek komissari ser H Rumboldt 22 ingilis muharibe esirinin Malta surgunlulerinin 40 neferlik ilk qrupu ile deyisdirilmesi teklifini yeniden gundeme getirdi Aradan alti gun kecenden sonra resmi London bu teklifle razilasdi Aprelin 13 de qerarla bagli Malta valisine muvafiq telimat verildi 37 neferlik qrupun 3 nefer daha evvel azad olunmus ve adani ferdi qaydada terk etmisdi Italiya limanlarindan birine getirilmesi ve burada serbest buraxilmasi qerara alindi Ankara hokumetinin Roma temsilcisi Cami bey de proseslere qosuldu Surgunlulerin harada qebul olunmasi ile elaqedar Italiya xarici isler nazirliyi ile danisiqlar baslandi Britaniyalilar zorla Maltaya apardiqlari ve iki ile yaxin burada saxladiqlari turk esirlerini Istanbulda tehvil vermek ohdeliyini yaxin buraxmaq istemirdiler Onlari sadece Italiya sahillerine getirmeyi ohdelerine gotururduler Azad olunanlarin coxunun vetene qayitmaq ucun hec bir vesaiti yox idi Onlar Malta adasini yalniz aprelin 30 da terk ede bildiler Ingilis herbi donanmasinin Hibiscus ve Chryssanthemum gemileri onlari mayin 1 de Taranto limanina catdirdi Ehmed bey Ankara hokumetinin Roma temsilcisi Cami beyin komeyi ile 1921 ci il may ayinin 28 de Istanbula geri donur Istanbuldaki evinde onu isgal edilmis Azerbaycaninin SSR Xalq Komissarlari Sovetinin birinci sedri Neriman Nerimanovun mektubu gozleyirdi Nerimanov Ehmed beyi Bakiya basciliq etdiyi sura hokumetinde muhum vezifelerden birini tutmaga cagirirdi Ehmed bey ise 1921 ci ilin iyunun 5 de yazdigi cavab mektubunda bunlari qeyd etmisdir 78 79 Eziz ve mohterem Neriman beyefendi Kohne bir dost ucun gosterdiyiniz boyuk ehtirama qarsi cox minnetdar ve mutesekkirem Feqet uc turlu dusunce mene bu ehtiramdan yararlanmaga mane olur 1 Temsil etdiyiniz fikir sistemine qatilmamaqdayam 2 Turkler ucun qurtulus imkaninin tekce Osmanli turkluyunde oldugu haqda size de melum olan fikir ve qenaetimde qalmaqdayam 3 Meni esaretden qurtararaq yeniden can ve varliq vermis Ankaraya getmeyin menim ucun bir namus borcu oldugunu dusunmekdeyem Bu uc dusunce meni doguldugum yer olan Azerbaycana gelmekden ve teklif olunan yuksek meqami qebul etmekden dasindirir Sizin kimi her seyden evvel aciqliq ve dogruluga qiymet veren bir sexsin meni mezur goreceyinden subhe etmirem Turkluk bolunme qebul etmeyen bir tamdir Meqsed ona xidmetdir Bu xidmet harada edilirse muqeddesdir mubarekdir Surgunde oldugu muddetde Ehmed bey de 25 il evvel Parisde oyrenmeye basladigi ingilis dilini daha da tekmillesdirmisdi Eyni zamanda yaradiciliqla da mesgul olmusdu Poct ciddi nezaret altinda saxlandigindan jurnalistlik fealiyyetinden uzaq dusmusdu Ancaq Evezinde felsefi arasdirmalara bas vurmus dunya dinlerinin ve medeniyyetlerinin muqayiseli tedqiqi esasinda Uc medeniyyet eserini surgun dovrunde tamamlamisdi Onun Turkiyeye dondukden sonra hisse hisse Turk yurdu mecmuesinde cap etdirdiyi bu eserin yaranmasinda Malta muhiti ozunemexsus rol oynamisdir 78 Turkiyede fealiyyeti Redakte Turkiyede dusmene qarsi mubarizeni teblig etmek meqsedile tebligatci Irsad qruplari Anadolunun muxtelif yerlerine gonderilirdiler Ehmed beye de bu qruplardan birine rehberlik etmek teklif olunur ve o bu teklifi qebul edir 80 Onun qrupu Canqiri Kastamonu Inebolu yolu ile hereket ederek ehali arasinda tebligat aparmali daha sonra ise Trabzon Gumushane Bayburt yolu ile Qarsa yollanmali idi Son olaraq Qarsda gundelik qezet ve muellimler seminariyasi tesis edilmeli idi Ehmed beye hem qezete hem de mektebe rehberlik etmek tapsirilmisdi 81 1921 ci il iyulun sonunda Ehmed bey iki yoldasi ile birge Ankarani iki tekerli faytonla terk ederek tebligata yollanir Boyuk cetinliklere baxmayaraq dord ay yarim erzinde onlar bir cox seherlerde qesebelerde olmus aktiv tebligat isleri aparmisdilar 1921 ci ilin sonu 1922 ci ilin evvelinde Agaoglu rus sefiri S Aralovu Batumdan Ankaraya qeder musayiet etmisdir Aralov bununla bagli oz xatirelerinde yazib 82 29 oktyabr 1921 ci ilde Ehmed bey Qarsda oldugu zaman Ankaradaki Metbuat Informasiya Idaresine Matbuat ve Istihbarat Umum Mudurlugu bas mudiri vezifesine teyin edilir 19 Ona demek olar ki kamalci herekatin butun informasiya siyasetine rehberlik etmek hevale edilmisdi 1921 ci ilin dekabrinda Ankaraya geri donen Ehmed bey hem de Anadolu Agentliyine de rehberlik etmeye baslayir Bundan basqa o Hakimiyyet milliyet qezetinin redaktoru vezifesini de yerine yetirirdi Demek olar ki her gun qezetin sehifelerinde cixis eden Agaoglu sonradan neticede bu meqalelerini toplayaraq Ixtilalmi inqilabmi adli kitab seklinde cap eletdirir 83 22 iyul 1923 cu ilde 158 sesle TBMM ne Qarsdan millet vekili secilir 11 avqustdan etibaren ise meclisde fealiyyet gosterir TBMM de fealiyyeti dovrunde o bir nece vacib parlament komissiyalarinin o cumleden Beynelxalq munasibetler ve konstitusiya islahatlari komissiyasinin da uzvu olmusdur 84 O hem de konstitusiya komissiyasinin uzvu olaraq 1924 cu ilde yeni Turkiye konstitusiyasinin hazirlanmasinda ve qebulunda boyuk rol oynayib 85 2 avqust 1927 ci ilde ise o TBMM ne ikinci defe Qarsdan millet vekili secilir 86 29 dekabr 1922 ci ilde o yoldaslari ile birge yaradicilarindan biri oldugu Turk Ocaqlari cemiyyetinin fealiyyetinin berpa olunmasina nail olur 1923 cu ilin mart ayindan etibaren ise cemiyyetin cap orqani olan Turk yurdu jurnali da yeniden fealiyyete baslayir 1924 cu ilde Turk Ocaqlarinin muharibeden sonraki ilk konqresinde Ehmed bey teskilatin Merkezi Komitesine uzv secilir 87 1925 ci ilde Ehmed bey qurucusu oldugu Ankara Yuksek Huquq mektebinde ders demeye baslayir Deyilene gore mektebin tenteneli acilisinda Ataturkun ve o dovrde Edliyye naziri olmus Mahmud Esed Bozqurdun cixisindan sonra mektebde ilk dersi kecmek Ehmed beye hevale edilmisdir 88 13 fevral 1926 ci ilde TBMM de Ehmed beyin ve Yusuf Kamalin hem millet vekilliyinden hem de muellimlikden maas almaqlarini dogru hesab etmeyen hemkarlari bu meseleni muzakireye cixarirlar Tenqidlere cavab veren Yusuf Kamal Agaoglu ile birge maddi maraq olmadan bele geleceyin huquqsunaslarina ders demeye hazir olduqlarini beyan edir 89 Ehmed beyin 1925 1926 1926 1927 ci ders illerinde verdiyi muhazireler kitab seklinde toplanaraq ereb elifbasi ile nesr edilmisdir Lakin olkenin 1928 ci ilde latin elifbasina kecidi onun boyuk kutleye cixisini mehdudlasdirmisdir 2012 ci ilde ise onun bu muhazireleri tekrar latin elifbasi ile nesr edilmisdir Ehmed bey 1930 cu ile qeder Ankara Yuksek Huquq mektebinde ders deyir 90 Turkiyede gosterdiyi fealiyyetle yanasi oz soydaslarina da komek olan Ehmed bey Mehemmed Emin Resulzadenin Istanbulda nesr etdirdiyi Yeni Kafkasya jurnalinin cap olunmasina da maddi yardim edir Bunu onun 1924 cu ilin 14 martinda yazdigi sifreli mektubun mezmunu da tesdiq edir Mektubda onun Yeni Kafkasya jurnalinin cap olunmasi ucun Mehemmed Emin Resulzadeye 350 lire gonderdiyinden behs edilir 91 Hetta Mehemmed Emin Resulzade Istanbulda Ehmed beyle gorusende ondan Parisden Istanbula kocmeyi dusunen Ceyhun Hacibeyli ucun is tapmaga komek isteyir 92 Agaoglunun 17 mart 1925 ci ilde yazdigi mektuba esasen o Turk Ocaqlari teskilatinin Merkezi Komitesinden siyasi muhacirler Mehemmed Emin Resulzade Xosrov bey Sultanov ve Ebduleli bey Emircanov ucun ayliq 75 lire pulun ayrilmasina nail olmusdur 93 Bundan basqa Agaoglunun sexsi tesebbusu ile olke erazisinde yerlesen Turk Ocaqlari teskilatinin 130 bolmesi Yeni Kafkasya jurnalina abune olurlar Ve bu azerbaycanli siyasi muhacirleri maddi iflasdan xilas edir 94 Mehz bu fealiyyetine gore Agaoglu Turkiye xususi xidmet orqanlarinin nezaretinde olub Herbi kesfiyyatin bir hesabatinda Ataturk terefinden Agaoglunun Izmire getmesi ucun ayrilan 12 min lirenin olkede yerlesmis musavatci muhacirlere verilmesi ehtimalindan narahatliq duyulur 95 Bu sebeblerden Agaoglu azerbaycanli siyasi muhacirlerle olan elaqesini gizletmeye calisib gizlin yazismalara ustunluk verirdi Turkiyede yeni rejim mohkemlendikce olkenin ictimai siyasi iqtisadi ve medeni sahelerinde avtoritorizm guclenirdi Ehmed bey ise bu halla hec barismaq istemirdi mehz buna gore de 1926 ci ilde hakimiyyetde olan Cumhuriyyet Xalq Firqesini sert tenqid eden hesabat mektubunu Ataturke yollayir Ehmed bey partiyanin nufuzdan dusmesine hakimiyyet funksionerlerinin vezifelerinden sui istifade etmelerine sebeb kimi olkede tek partiyali idareetmenin oldugunu gosterirdi Ve olkede demokratik proseslerin gelecek inkisafi ucun coxpartiyali sisteme kecmeyin vacibliyini vurgulayirdi 96 Bundan basqa Ehmed bey hakim partiyadan olan millet vekillerinin vekillikle beraber iqtisadiyyatin ferqli sahelerinde olan dovlet sirketlerine rehberlik etmelerine de qarsi idi Ve o bu hesabat mektubunu da Dovlet Seker tozu Sirketinin direktorlar surasina rehberlik etmesi teklif edildikden sonra yazmisdir 97 Ataturk olkedeki aciq ve ya gizlin muxalif quvveleri bir yere toplayib onlari idare etmek ucun Turkiyenin Parisdeki sefiri Fethi Okyara yeni yaradilacaq muxalif partiyaya rehberlik etmeyi teklif edir Yeni yaradilan Serbest Firqeye sonradan Ataturkun isteyi ile Ehmed bey de qatilir Onunla yanasi hem de Ataturkun bacisi Makbule xanim da partiyaya uzv olur 1930 cu ilin avqust ayinda yeni yaradilan partiyanin proqrami Ehmed bey terefinden yazilib derc edilir 98 Partiyanin nizamnamesi de Ehmed bey Agaoglu terefinden yazilir 99 Lakin partiya uzun muddet fealiyyet gostere bilmir ve 100 gunden sonra 17 noyabr 1930 cu ilde oz fealiyyetini dayandirir 100 Partiya fealiyyetini dayandirdiqdan sonra partiyanin lideri de daxil olmaqla uzvlerin mutleq coxlugu yeniden Cumhuriyyet Xalq Firqesine uzv oldular Hetta partiyanin rehberi Fethi Okyar 1931 ci ilde Turkiyenin Boyuk Britaniyadaki sefiri teyin olunur Secilen uzvlerden yalniz Ehmed bey Ataturke verdiyi sozunu tutaraq partiyaya uzv olmur Beleki Serbest Firqe dagilmamisdan once Ehmed bey Ataturkle olan sexsi gorusunde partiyanin dagilacagi teqdirde bir daha siyasetle mesgul olmayacagini yalniz pedaqoji fealiyyetle mesgul olacagini soz vermisdi 101 Ehmed beyin muxalifete kecmesi hokumet terefinden bagislanmadi Onlarin Keciorende olan evlerinin qarsisinda her gun 24 saat mulki geyimli polisler novbede olurdular Polisler eve gelen sexslerin adlarini ve masinlarinin nomrelerini qeyd edirdiler Sureyya Agaoglunun xatirelerine gore bir qis gun Ehmed bey kucede novbe ceken polis usumesin deye onu eve devet edir Ve o zamandan polis evin icinde novbe cekir Hetta aile Istanbula kocende Ehmed beyin heyat yoldasi Sitare xanim daxili isler nazirine novbe ceken hemin polisi de Istanbula gondermeyi meslehet gorur 102 Ehmed bey 1932 ci ilde Ankaradan Istanbula kocmeyi qerara alir Keciorendeki evlerini satdiqdan sonra Istanbulda memar Sedat Cetintasa yeni ev tikdirir Evde kitabxanaya ve elece de Ehmed beyin sexsi isteyi ile dairevi bir otaga da yer ayrilir Bu dairevi otaqda o her birinci gun axsam ziyalilari toplayaraq sosial medeni movzularda muzakireler aparirdi Siyasetden getdikden sonra ise Agaoglu daha cox elmi tarixi arasdirmalarla mesgul olur Dunyada tarixinde ilk defe o etrusklarin turk kokleri haqqinda fikir ireli surub Onun fikrine gore etrusklar turk kokludurler ve onlar serqden gelib Anadoludan kecerek Apenin yarimadasinda peyda olublar 103 1933 cu ilde Ehmed bey Turkiye cemiyyetinde liberal deyerleri teblig etmek ucun Akin qezaetini tesis edir Teblig etdiyi deyerler olkedeki movcud tekpartiyali siteme zidd oldugu ucun Ehmed bey Agaoglu ve onun qezeti hokumete tabe metbuat ve dovlet strukturlari terefinden hucumlara meruz qalirdilar Davamli bas veren polemikalara gore bezen Ehmed beyi mehkemeye de verirdiler Mehkemelerin birinde Agaoglu hakimden icaze alaraq cixis edir O oz cixisinda bunlari deyir 104 Sizin icazenizle bir nece soz demek isteyirem Sen deme meni mehkemeye veren bir vaxtlar menim telebem olub Eger dogrudan da meni cezalandirmaq gerekdirse bu yalniz menim konstitusiya huquqlarindan professor oldugum halda oz telebeme azad fikir ve azad soz anlayislarini dogru izah etmediyim ucun olmalidir Qezet bu mehkemeden qalib cixir Lakin qezetin dovletin resmi tebligatina zidd getdiyi ucun hakimiyyetin yuksek tebeqesinde olanlarin hakimiyyetden sui istifade hallarini rusvet hallarini iqtisadiyyatin ferqli sahelerinde olan monopoliyani ifsa etdiyi ucun uzun muddet fealiyyet gostere bilmeyeceyi belli idi 105 Ataturk Ehmed bey Agaoglunu Dolmabaxca sarayinda yemeye devet edir Daha sonra Axin qezetinde yazilan tenqidi yazilarla bagli naraziligini bildirir Daha sonra ise ona hem dovletin universitetinde professor hem de qezetde redaktor olmasinin mumkun olmadigini deyerek qezetin capini dayandirmasini isteyir Agaoglu ise qetiyyetle ona cavab verir ki hec vaxt qezetin capini konullu olaraq dayandirmayacaq Ataturk bu cavaba esebileserek ona siginti olmasini unutmamagi deyir Cavabinda ise Agaoglu ona deyir 106 Bu birinci defe deyil ki men oz unvanima bu sozleri esidirem Ancaq bu gece bu sozleri tekrarlamaqla siz 60 milyonluq turkun qelbine qilinc sapladiniz Bu hadiseden sonra Axin qezeti 1933 cu ilin sentyabr ayinda hokumet terefinden baglanir 107 Qezetin 24 sentyabrda cap olunmus son sayinda hokumet qezeti olan Hakimiyyet i Milliye sert tenqid edilmisdir Bundan basqa Ehmed bey universitet islahatlari adi ile professorluqdan mehrum edilib teqaude gonderilir Bu ise hemise fealiyyetde olan bir insan ucun facie idi Oz dostu Fethi Okyara bu hadiselerle bagli mektubunda yazirdi 108 Teqaude gonderildim ve bundan sonra feal heyat qapilari uzume baglandi Butun bunlari size sikayet etmek ucun yazmiram Sirf icden sevdiyim ve etimad beslediyim birisine ureyimi acaraq bir az yungullesmek isteyirem Sikayet Neden ve ne ucun Meni taniyirsiz Altmis alti yasina catdim Icimi yoxlayiram ozume qusur getirecek bir sey tapmiram Menim ucun en agir en cekilmez derd heyatin xaricine atilaraq meetel ve seyirci durmaqdir Olumu ve defni Redakte Ehmed bey Agaoglunun defninde cekilmis sekil Omrunun son gunlerinde yataq xestesi olan Ehmed bey Agaoglu dunyasini deyismezden evvel basina toplanan ovladlarina ve aglayan qizi Tezere bunlari deyir 109 110 Aglama qizim insan suurlu bir makinadir o da bir gun dayanacaq elbette Mene soz verin hec bir guc sizi bir birinizden ayirmayacaq Hec bir zaman dogrunu soylemekden cekinmeyin dogruya dogru eyriye eyri deyin Ehmed bey Agaoglu qaraciyer iltihabindan urek catismamazligi neticesinde 111 19 may 1939 cu ilde Istanbulda dunyasini deyisib Agaoglunun cenazesi Nisantepedeki evinden Tesfikiyye camisine getirilib Cenaze namazi qilindiqdan sonra ise Ferikoy mezarliginda heyat yoldasinin yaninda defn olunub Vida merasiminde vali ve belediyye reisleri Lutfu Kirdar Bolu millet vekili Receb Peker bir cox millet vekilleri vilayet partiya ve belediyye numayendeleri universitetlerin telebe ve professorlari metbuat iscileri qiz mektebinin muellimleri telebeleri merhumun dostlari ve yetisdirdiyi telebeler istirak etmisler Agaoglunun mezari ustunde doktor Fethi Edib Ismayil Hebib ve muherrir Peyami Sefa nitq soylemisler merhumun fealiyyetinden elme turkculuye ve genc neslin yetismesinde xidmetlerini sadalayiblar Merhumun mezari uzerine universitetlerden Anadolu agentliyinden Qalatasaray idman klubundan metbuat idaresinden Ankara Universitetinin huquq fakultesi ve dostlari adindan celengler qoyulmusdu 112 1939 cu il mayin 19 dan 22 dek olan butun Turkiye qezetleri Ehmed bey Agaoglunun defninden reportajlar xatireler heyatindan muxtelif detallar cap etdirmisdiler 113 Ailesi RedakteSusaya qayitdiqdan sonra Ehmed bey Agaoglu Peterburqda birlikde tehsil aldigi Ferrux bey Vezirovun qonagi olur Burada o Ferrux beyin emisi qizi meshur Vezirovlar neslinden olan Sitare xanimi gorur ve ona vurulur Deyilene gore Ehmed bey zamanin adetlerine qarsi cixaraq elciliyini ozu edir Bu ise Sitare xanimin anasinin xosuna gelmir ve oz qizini Ehmed beye vermekden imtina edir 110 114 Ehmed beyle Stare xanim yalniz anasinin olumunden sonra 1902 ci ilde aile heyati qura bilirler 115 Ilk ovladlari olan Sureyya Agaoglu 1903 cu ilde Susada dunyaya gelir 1909 cu ilde aile teqiblerden qurtulmaq ucun Istanbula kocur Burada ailenin cetin gunleri baslayir Korpe ovladlari Besir dunyasini deyisdikden sonra Ehmed bey 1918 ci ilde Nuru Pasanin musaviri kimi Azerbaycana geldiyi vaxt Istanbulda yenice tikdirib kocdukleri ev yanib kule donur 114 Bakidan qayitdiqdan sonra ise onu hebs edib Maltaya surgun edirler Sitare xanim boyuk bir ailer ile qerib diyarda Ehmedsiz qalir Lakin temkinli olan Sitare xanim Ehmed beye unvanladigi mektublarinda da yasadigi cetinlikleri ona hiss etdirmir Ovladlarini boyutmek ucun evde ne varsa satib onlara xercleyir lakin bu cetinliklerin hec birini Ehmed beye bildirmir 114 Sitare xanim 1933 cu ilde 52 yasinda vefat edir Ehmed bey ve Sitare xanimin 7 ovladi olub Vezir ve Besir kicik yaslarinda vefat etmis qalan 5 neferden Sureyya Tezer Tezexanim Ebdurrehman Semed ve Gultekin ali tehsil alaraq Turkiyenin ictimai siyasi heyatinda muhum rol oynamislar Sureyya Agaoglu 1903 cu ilde Susada anadan olmusdur Istanbul Universiteti huquq fakultesinin ilk qiz telebesi olub 116 Tehsilini bitirdikden sonra serqin turk dunyasinin ilk qadin vekili huquqsunasi olub Sureyya xanim Turkiyenin siyasi heyatinda feal istirak etmis Yeni Turkiye Partiyasinin qurucularindan olmus partiyanin Istanbul teskilatina rehberlik etmisdir O Turkiyenin sosial ictimai heyatinda bir cox ilklere imza atmisdir Turkiye Huquqcu Qadinlar Derneyinin Universitetli Qadinlar Derneyinin Azad Fikirleri Yayma Derneyinin Soroptimistler Istanbul Klubunun Turk Amerikan Universitetler Derneyinin Usaq Dostlari Derneyinin qurucularindan olmus hemin derneklerin bir coxuna rehberlik etmisdir Defelerle Beynelxalq tedbirlerde Turkiyeni temsil etmisdir Beynelxalq Huquqcular Birliyinin uzvu 1952 sonralar Huquqcu Qadinlar Federasiyasinin ikinci katibi olmusdur 1960 ci ilde Qadin Huquqcular Birliyinin BMT Cenevre Teskilati temsilcisi secilmisdir 117 118 Sureyya Agaoglu Semed Agaoglu ve Tezer Tasqiran Ikinci qizi Tezer Tasqiran 1907 ci ilde Bakida anadan olub Esl adi Tezexanim olsa da Turkiyeye kocdukden sonra Tezer olaraq resmilesdirilib 119 Universiteti bitirdikden sonra Tezer Ankara qiz ve oglan liseylerinde felsefe muellimi kimi fealiyyet gosterir O oglan mektebinde ders deyen ilk qadin muellim olur 120 Daha sonra Ankara Qiz Liseyinin ve Istanbul Qiz Muellimler Mektebinin mudiri vezifelerinde calisir 1944 cu ilde Kastamonudan 121 1946 122 ve 1950 ci illerde ise Qarsdan Turkiye Boyuk Millet Meclisine deputat secilib 123 Yuzlerle meqalenin ve 12 kitabin muellifidir 117 Ehmed bey Agaoglunun boyuk oglu Ebdurrehman Agaoglu Fransada ali muhendis tehsiline yiyelenib Turkiyenin cagdas elektrik sebekelerinin qurulmasinin pionerlerinden biri kimi taninmisdir 124 Kicik oglu Semed Agaoglu 1909 cu ilde Bakida dunyaya gelib Ankarada huquq fakultesini bitirdikden sonra bir muddet Strasburqda isleyib Turkiyeye geri dondukden sonra 1950 1960 ci illerde TBMM in deputati olur ve Demokrat partiyasi qalib geldikden sonra bas nazir Adnan Mendersin hokumetinde bas nazirin muavini emek naziri senaye naziri kimi muhum vezifelerde calisir 125 126 127 27 may 1960 ci il cevrilsinden sonra Menderes ve hokumetin diger uzvleri kimi Semed Agaoglu da hebs edilerek omurluk hebs cezasina mehkum edilir Lakin 1964 cu ilde efvi umumiye duserek hebsden azad edilir 128 1967 ci ilde o ata yurdu Azerbaycanda olur Geri dondukde ise gordukleri esasinda Sovet Rusiya Imperiyasi adli kitab yazir Bundan basqa onun Strasburq xatireleri Hurriyyet Oyretmen Qafur Boyuk aile Hucredeki adam Qatirin olumu Tanis izler Dostum Menderes kimi kitablari da vardir En kicik ovladi olan Gultekin Agaoglu ise Turkiyenin taninmis pediatrlarindan biri olub 117 Xatireleri RedakteOlumunden iki il evvel yazmaga basladigi xatirelerini dusunce bohrani icinde oldugu bir vaxtda qeleme aldigi ucun tamamlamayib Yazdigi xatireler heyatinin yalniz Susa Peterburq Paris dovrlerini ehate edir Oglu Semed Agaoglu atasinin xatirelerini yarimciq qoymasini bele izah edib 129 Olumunden iki ay evvel mene son setirleri oxuduqdan sonra artiq dayandiracagam dedi Xatirelerin icinde uzulmek meni sonsuz derecede tesirlendirir Menden sonra sizler defterimden davam edersiniz Oz xatirelerinde Ehmed bey atasi haqqinda bunlari yazir 129 130 Atam rahat yasadi rahat oldu Omrunde uzuntu nedir bilmedi Hundurboy cusseli biriydi Ozu kimi iki neferi ust uste qoyub tek qoluyla basinin ustune qeder qaldirirdi Qollu cuxasini ipekden hazirlanmis genis salvarini geyinib ata mindiyi vaxt onunla yarisacaq kimse yoxdu Oxumagi yazmagi bilirdi farscani basa duserdi Fuzuliden seirler bilerdi Momin idi Ondan Sen kimsen deye sorusuldugu zaman Elhemdulillah Mehemmed ummetindenem Ali eba asiqiyem Menim atam Mirze Ibrahim onun atasi da Qurdlar elinden Hesen agadir deyerdi Aglina Turk oldugu gelmezdi Ruslarin gelib Qurdlar elinin yerinde yeller esdirdiyini de dusunmezdi Ne var Ne olub ki Hemd olsun azan oxunur mescidler qalir axundlar vez verir ve bizim evde de gece gunduz din etrafinda sohbetler olur Bele oldugu halda menim atam qarabagli Qurdlar elinden Mirze Ibrahim Mirze Hesen oglu niye uzulsun niye dusunsun ki O yeyerdi icerdi durnalari bir nov ov qartali ov elceyinin ustune alaraq tulalari ov itleri ile qus ovlayardi Omrunde bir defe de Qarabagin kenarina cixmadi Qisi keklikleri turaclari qirqovullari bol olan Qarabagin bir ovaliginda Osmanli sultanlari da qisi bu ovaliqda kecirerdiler yayda ise 1200 metr hundurlukde bir dagin basinda qartal yuvasi kimi qonmus sulari buz kimi Susada kecirirdi Vaxti geldiyinde kefi istediyinde Abdallar kendinden asiqlari getirerek Kor oglan oyunu Asiq Piri den Esli ve Kerem den mahnilar dinleyerek kef cekerdi Bele bir adam ucun dusunulecek uzulecek ne vardi ki Ah Kas meni de o boyutseydi ozune oxsatsaydi Hardaydi Anasi haqqinda ise bunlari yazir 129 131 Menim anam Saricali elinden idi Koceri idi Balaca ince zerif hessas bir varliqdi Indi de uzunun ince cizgilerini xatirlayarken icimde sizilti hiss edirem Hele Saricalinin edasi ile soylediyi huzunlu elemli laylalar qulagimdan kecerek konlumu titredir Anamin axundlardan mollalardan xosu gelmezdi Subhesiz ki o da dindar idi Fatma kolesi idi Feqet onun dindarligi koceri bir turkun dusuncesine hopmus bir iman idi O Allahi da peygemberi de din adamlarini da gezdiyi ve gorduyu caylar ve daglar kimi dumduru apaciq bezeksiz duzeksiz gormek isteyerdi Axundlarin mollalarin ecaib qiyafetleri sariqlari cubbeleri nalinlari da xosuna gelmezdi Bunlar hiyledir aldadici seylerdir men oglumu ele gormek istemirem deyerdi Ustelik anamda bir ambisiya vardi Rus cari Varsava savasina gederken esger aparmadigi cerkes lezgi osetin ve turk beylerinden heresinden bir konullu alay istemisdi Qarabagdan gonderilecek alay teskil edilerken anamin qohumlarindan biri de secilmisdi Bu sexs bir nece il Lehistanda ve Peterburqda qaldiqdan sonra memlekete donmusdu Rusca oyrenmisdi ve ciyinlerinin uzerinde parlaq bir apolet getirmisdi O zamandan beri Qarabaga rus boyuklerinden kim gelerse onun evine geder onunla goruser ve xalqi da onun vasitesiyle dinleyerdi Butun ailesi qohumlari onunla oyunerdi sereflenerdi Anam meni de onun kimi gormek isteyirdi Arzu edirdi ki rusca oxuyum ciyinlerimde apolet parildasin yerlilerden derdi olanlar anama siginaraq menden medet istesinler Kitablar RedakteCap olunmus kitablari Redakte Sie mezhebi ve qaynaqlari London 1893 Ehmed Agaoglunun 1892 ci ilde Londonda kecirilen IX Serqsunaslar Konfransina teqdim etdiyi meqalesidir Bu bildirisinde Agaoglu sieliyin Iranda nece resmi dovlet dini olmasini aciqlamisdir Qizi Sureyya Agaoglu bu yazisina gore atasina Iran Sahi terefinden firuze uzuk hediyye edildiyini bildirir 132 Islamiyyetde qadin Tiflis 1901 Qadinlarin Islamdan evvel ve sonraki veziyyetinden behs eden bu eserde Ehmed Agaoglu Islam menbelerine esaslanaraq onlarin tarixi proseslerdeki istirakina toxunmus ve XX esrin evvelerinde muxtelif cemiyyetlerde qadin huquqlari meselesini tedqiq etmisdi 1901 ci ilde Tiflisde Kavkazski vestnik jurnalinin 3 cu sayinda rus dilinde cap olunan bu eseri Hesen Eli Ediz turk diline cevirmisdir Bu tercume ilk defe 1959 cu ilde Istanbulda cap olunmusdu Eser sonralar Birey Toplum Yayinlari arasinda yeniden nesr olunmusdu 133 Turk Teskilat i Esasiyesi Ankara 1925 Ehmed bey Agaoglunun Ankara Universiteti Huquq Fakultesindeki muhazirelerinden qeydlerdir Uc medeniyyet Istanbul 1927 Ehmed bey Agaoglunun Maltada esirlikde oldugu vaxtlarda yazdigi muxtelif movzulardaki yazilari sonralar 1927 ci ilde Uc Medeniyyet adi altinda toplanmisdir Eserdeki movzular Uc Medeniyyet Din Exlaq Ferd Aile Cemiyyet Dovlet Hokumet basliqlari ile verilmisdir Bu yazilar kitab seklinde cap olunmamisdan evvel Turk Yurdu dergisinde silsile olaraq derc olunmusdur 134 Eser ilk defe kitab seklinde 1927 ci ilde nesr olunmusdur Sonralar bir nece defe cap edilmisdir Ingiltere ve Hindistan Istanbul 1929 Ehmed bey Agaoglu bu eserinde Ingilterenin idareetme ve dovlet teskilatlarindaki ugurlarin sebebini aciqlayir Eserde Agaoglu Ingilterenin ozunden boyuk olkeleri xususile Hindistani nece mustemlekesine cevirdiyini izah edir Kitab ilk defe Istanbulda Cumhuriyyet metbeesinde 1929 cu ilde cap edilib 135 Serbest insanlar olkesinde Istanbul 1930 Ehmed bey Agaoglunun alleqorik eserlerinden biridir Eserde muellif esaret zencirlerini qiraraq qacan bir Turkun demokratik olkeye gelmesi ve bu olkenin vetendasi olmasi ucun neler etmeli oldugunu gosterir E Agaoglu Serbest Insanlar Olkesi deye adlandirdigi bu xeyali olkenin basqalarinin huquqlarina saygi gosteren qanunlarla idare olunan bir yer oldugunu gosterir Olkenin yasayis terzi qanunlari eserde utopik menada serh olunur 136 Huquq tarixi Istanbul 1931 Ehmed bey Agaoglunun Huquq fakultesinde 1931 1932 ci tedris illerinde kecdiyi derslerin bezi meqamlarinin toplandigi kitabdir Dovlet ve ferd Istanbul 1933 Ehmed bey Agaoglunun Cumhuriyyet qezetinde Kadro dergisi ve Kadro herekati ile bagli cap olunmus meqalelerinin toplusudur 1932 ci il noyabrin 13 de Cumhuriyyet qezetinde cap olunan bu meqaleler silsilesinin ilk yazisinin basligi Dovlet ve Ferd sonralar kitabin adi olmusdur Meqaleler silsilesi 14 yazidan ibaretdir 137 1500 ile 1900 arasinda Iran Ankara 1934 XVI esrin evvellerinden 1896 ci ile qederki Iran tarixi ve Iran tarixinde Turklerin rolu movzusundan behs edir Iran ve inqilabi Ankara 1941 XVI esrden 1925 ci ile qederki Iran tarixinden ve Iran sahi Rza Pehlevi dovrunde bas vermis tarixi hadiselerden behs edir Eslinde bu 1500 ile 1900 arasinda Iran serlovheli esere 1896 ci ilden sonraki hadiselerin elave edilerek genislendirilmis formasidir Men neyem Istanbul 1939 Ehmed bey Agaoglu 1936 ci il sentyabrin 5 de Cumhuriyyet qezetinde bu basliqla cap olunan bes meqaleden ibaret yazi silsilesini 1939 cu il dekabrin 19 da eyni adla elave dord meqale yazaraq davam etdirmisdir Ovladlari E Agaoglunun olumunden sonra derc olunmamis uc meqalesini de elave ederek on iki meqaleden ibaret Men Neyem adli kitab cap etdirmisler Alleqorik eserdir Eserde bolmelerden biri Tanri Daginda adlanir Ehmed Agaoglunun Cumhuriyyet qezetinde eski Turk yasayisina dair yazdigi meqalesi sonralar Men Neyem adli eserinde eyni adla cap olunmusdur Ehmed Agaoglu qedim Turk yasayisina dair melumatlari rus alimi Serosevskinin Yakutlar eserinden elde etmisdir Bu yazi da alleqorik eserdir Konulsuz olmaz Ankara 1941 Maltada surgun gunlerinde yazilmis didaktik xatirelerdir Ehmed bey Agaoglunun alleqorik eserlerinden biridir Ixtilalmi inqilabmi Ankara 1942 Ehmed bey Agaoglunun Boyuk Zefer den once Anadoluda baslayan ve davam eden herekatin yeni dovlet qurmaq prinsipine esaslandigini ve Milli Qurtulus Mubarizesi apardigini nezere catdirmaq meqsed ile yazilmis meqalelerinden ibaret eseri 1922 ci ilin may avqust aylarinda Hakimiyyet i Milliye qezetinde derc olunmusdur Bu meqaleler olumunden sonra toplanaraq kitab seklinde cap olunub Serbest Firqe xatireleri Istanbul 1969 1930 cu ilde teskil olunan Serbest Cumhuriyyet Partiyasina nece daxil oldugundan o gunlerin siyasi muhitinden Serbest Cumhuriyyet Partiyasinin hedeflerinden ve dusduyu veziyyetden behs eden xatirelerdir Haqqinda yazilmis kitablar Redakte Cap olunmus Turkculuyun patriarxi Ehmed bey Agaoglu kitabinin uz qabigi Atamdan xatireler Ankara 1940 Kitab Semed Agaoglu terefinden atasinin olumunun birinci il donumunde 1940 ci ilde Ankarada cap edilib Kitab uc hisseden ibaretdir Birinci hisse Semed Agaoglunun atasi haqqinda xatirelerinden ikinci hisse Ehmed bey Agaoglunun oz usaqliq ve genclik illeri xatirelerinden ucuncu hisse ise Ehmed bey oldukden sonra haqqinda yazilan yazilardan ibaretdir 115 Atamin dostlari Istanbul 1998 Yazici siyasәtci vә dovlәt xadimi Sәmәd Agaoglu terefinden yazilan Atamin dostlari kitabinda atasi Әhmәd Agaoglunun turkculuk hәrәkatinda sәnәt vә siyasәt alәmindә yeni Turkiyәnin qurulmasi ugrunda mubarizәdә ciyin ciyinә addimladigi bir sira gorkәmli sәxsiyyәtlәrin portretlәri yaradilib Muәllifin ad cәkmәdәn son dәrәcә sәciyyәvi cizgilәrlә rәsm etdiyi bu portretlәr ozlәrinin elәcә dә Әhmәd Agaoglunun hәyatinin mubarizә vә ideallarinin bir sira xususiyyәt vә keyfiyyәtlәrini askara cixarir Kitab 1998 ci ilde Istanbulda Iletisim Yayincilik nesriyyati terefinden 2016 ci ilde ise Bakida Qanun Nesriyyati terefinden cap edilib 138 Turkculuyun patriarxi Ehmed bey Agaoglu Baki 2018 Kitab 2018 ci ilde tarix elmleri doktoru Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti dovrunun tedqiqatcisi Azerbaycan xalqinin milli mefkuresinin formalasmasi meseleleri ile bagli bir nece monoqrafiyanin muellifi olan Aydin Balayev terefinden yazilan bu eser Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin 100 illik yubileyi munasibetile nesr edilib Muellif eserde qeyri adi istedada malik bu sexsiyyet barede bioqrafik melumatlari sadalamaqla kifayetlenmeyerek hemcinin genis senedli materiallara esaslanaraq Ehmed bey Agaoglunun ictimai siyasi baxislarinin tekamulunu konkret zaman ve mekan kontekstinde izah edib Kitab rus dilindedir ve tarixciler etnoloqlar politoloqlar elece de milli tariximizle maraqlananlar ucun nezerde tutulub 139 Istinadlar Redakte 1 2 3 4 5 6 OCLC Record 13234808 Virtual International Authority File Dublin Ohio OCLC 2003 lt a href https wikidata org wiki Track Q988937 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track Q54919 gt lt a gt 1 2 3 4 5 6 Library of Congress Authorities Library of Congress lt a href https wikidata org wiki Track P244 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track Q13219454 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track Q131454 gt lt a gt Ebdulhuseyn Enbiya oglu 2002 XX esrin 100 gorkemli azerbaycanlisi PDF Baki Sumqayit nesriyyati seh 10 Aydin Balayev 2018 Turkculuyun patriarxi Ehmed bey Agaoglu Baki TEAS Press Nesriyyat evi seh 469 ISBN 9789952310467 Kemalizm ve Turk Inqilabi Ataturk Cagi Dusunenlerinin Gozu ile PDF 1 2 Yusif Vezir Cemenzeminli 2005 Yusif Vezir Cemenzeminli eserleri uc cildde PDF III Baki Avrasiya Press seh 394 ISBN 9952 421 07 7 1 2 Vuqar Imanov 2003 Ali Merdan Topcubasi 1865 1934 Lider Bir Aydin ve Bagimsiz Azerbaycan Cumhuriyeti nin Temsili Istanbul Bogazici Universitesi Yayinevi seh 33 ISBN 9755182020 Mehemmed Emin Resulzade Ehmed Agaoglu milliyyet info Eli Qurbanli Ehmed bey Agaoglunun sosial iqtisadi dusunceleri Milliyyet Arasdirmalar Merkezi 15 iyul 2019 tarixinde arxivlesdirilib 1 2 Aydin Balayev 2014 Mamed Emin Rasulzade Politicheskij Portret PDF Baki KitabKlubu org seh 191 ISBN 978 9952 824 57 5 1 2 Aydin Balayev 2018 Turkculuyun patriarxi Ehmed bey Agaoglu Baki TEAS Press Nesriyyat evi seh 236 ISBN 9789952310467 1 2 Vilayet Quliyev 1997 Agaoglular Baki Ozan nesriyyati seh 31 1 2 3 Abdulla Gundogdu 2007 Ummetten Millete Istanbul IQ Kultur Sanat Yayincilik seh 25 ISBN 9789752551565 1 2 Akdes Nimet Kurat 1990 Turkiye ve Rusya Kultur Bakanligi yayinlari seh 531 ISBN 975 17 0703 X 1 2 Parlament ve onun terkibi 2004 12 aprel 2019 tarixinde arxivlesdirilib 1 2 Vilayet Quliyev 2008 Azerbaycan Paris Sulh Konfransinda 1918 1920 Baki Ozan seh 6 ISBN 5 9986 6864 4 1 2 Vilayet Quliyev 2018 Parise ezabli yol PDF Baki AMEA Xeberleri ictimai elmler seriyasi seh 193 1 2 Ehmed bey Agaoglu 2010 Mutareke Ve Surgun Hatiralari Istanbul Dogu kitab evi seh 84 90 ISBN 6056115486 1 2 A Holly Shissler 2005 Iki Imparatorluk Arasinda Ahmet Agaoglu ve Yeni Turkiye Istanbul Istanbul Bilgi Universitesi Yayinlari seh 294 ISBN 9789756176214 Fahri Sakal Mart 1996 Agaoglu Ahmet Bey in Demokrasi Anlayisi Ataturk Arastirma Merkezi Dergisi Eserlerin dovlet varidati elan edilmesi Qaydalari nin ve Eserleri dovlet varidati elan edilen muelliflerin ve dovlet varidati elan edilen filmlerin Siyahisi nin tesdiq edilmesi haqqinda Azerbaycan Respublikasi Nazirler Kabineti nin 7 may 2019 cu il tarixli 211 nomreli Qerari azerb nk gov az 2019 05 11 Istifade tarixi 2019 05 13 Yusif bey Akcurali 2006 Turkculuyun tarixi PDF Baki seh 112 Semed Agaoglu 1940 Babamdan Hatiralar PDF Ankara Zerbamat nesriyyat evi seh 152 158 Semed Agaoglu 1940 Babamdan Hatiralar PDF Ankara Zerbamat nesriyyat evi seh 68 Semed Agaoglu 1940 Babamdan Hatiralar PDF Ankara Zerbamat nesriyyat evi seh 70 1 2 Yusif bey Akcurali 2006 Turkculuyun tarixi PDF Baki seh 114 Semed Agaoglu 1940 Babamdan Hatiralar PDF Ankara Zerbamat nesriyyat evi seh 91 93 Eli Heyder Bayat 1998 Huseyinzade Ali Bey Ankara Ataturk Kultur Merkezi yayinlari 410 ISBN 975161029X Dilqem Ehmed 2019 Susa Peterburq ve Paris xatireleri Baki Capar yayinlari seh 69 ISBN 978 9952 8356 4 9 Xaleddin Sofiyev 2004 Serq Qerb medeniyyetleri ve Ehmed Bey Agaoglu Baki Ocaq 240 ISBN 9952 415 00 1 Ehmed bey Agaoglu 2019 Susa Peterburq ve Paris xatireleri Baki Capar nesriyyat evi seh 74 78 ISBN 9789952835649 Sahnezer Huseynov 1998 Ehmedbey Agaoglunun dunyagorusu Baki Azernesr seh 6 Eziz Mirehmedov 2014 Ehmed bey Agaoglu PDF Baki Ergunes seh 31 ISBN 978 9952 8239 0 5 Aydin Balayev 2018 Turkculuyun patriarxi Ehmed bey Agaoglu Baki TEAS Press Nesriyyat evi seh 54 75 ISBN 9789952310467 A Holly Shissler 2005 Iki Imparatorluk Arasinda Ahmet Agaoglu ve Yeni Turkiye Istanbul Istanbul Bilgi Universitesi Yayinlari seh 186 ISBN 9789756176214 Mehemmed Sahtaxtinski 1905 rus Tiflisskiy listok qezeti Cemil Hesenli 2010 Tarixi sexsiyyetin tarixi Elimerdan bey Topcubasov Baki ADA seh 76 ISBN 2000335297968 A Holly Shissler 2005 Iki Imparatorluk Arasinda Ahmet Agaoglu ve Yeni Turkiye Istanbul Istanbul Bilgi Universitesi Yayinlari seh 205 ISBN 9789756176214 Semed Agaoglu 1940 Babamdan Hatiralar PDF Ankara Zerbamat nesriyyat evi seh 154 155 Mubariz Suleymanli 2008 Ehmed Agaoglunun Islama gore ve islamiyyetde qadin eserine elmi tenqidi yanasmalar PDF Baki Letterpress MMC seh 83 Aydin Balayev 2018 Turkculuyun patriarxi Ehmed bey Agaoglu Baki TEAS Press Nesriyyat evi seh 140 ISBN 9789952310467 Ehmed bey Agaoglu 21 22 aprel 1905 ci il Pravda o bakinskih sobytiyah rus Sankt Peterburgskie vedomosti Dilqem Ehmed 14 aprel 2014 Ehmed Agaoglunun Eli Huseynzadeye mektublari dilqemehmed wordpress com 22 may 2019 tarixinde arxivlesdirilib Irsad 1907 23 fevral Yusif bey Akcurali 2006 Turkculuyun tarixi PDF Baki seh 122 Nazim Mustafa 1905 1906 ci iller kutlevi qirginlari tarixinstitutu az 10 may 2019 tarixinde arxivlesdirilib Ehmed bey Agaoglu Secilmis Eserleri PDF Baki Serq Qerb nesriyyati 2007 seh 15 ISBN 978995234034 Memmed Seid Ordubadi 2007 Qanli iller kitab Qanli iller Baki Qafqaz nesriyyat evi seh 93 ISBN 9952 432 05 4 Irade Bagirova 1997 Politicheskie partii i organizacii Azerbajdzhana v nachale XX veka 1900 1917 PDF Baki Elm nesriyyati seh 170 ISBN 5 8066 0767 4 Eldar Ezizov 19 fevral 2011 Difai Partiyasinin yaranmasi Edalet qezeti 10 may 2019 tarixinde arxivlesdirilib Yusif bey Akcurali 2006 Turkculuyun tarixi PDF Baki seh 124 Ehmed bey Agaoglu Oktyabr 1910 Dar ul Hilafe de Maarif i lbtidaiyenin Hali ve Suret i islahi turk Sirat i Mustakim qezeti 113 cu say Mehmet Ali Ayni 2007 Darulfunun Tarihi Istanbul Kitab Evi seh 77 ISBN 9789759173296 Edward Granville Browne 1914 The Press And Poetry Of Modern Persia PDF Kembric Cambridge University Press seh 102 Ufuk Ozcan 2002 Ahmet Agaoglu ve Rol Degisikligi Istanbul Donkisot Yayinlari seh 89 ISBN 9758627643 Yusif bey Akcurali 2006 Turkculuyun tarixi PDF Baki seh 127 Erik Yan Zurxer 1997 The Unionist Factor The Role of the Committee of Union and Progress in the Turkish National Movement 1905 1926 Leyden Brill Academic Pub seh 78 ISBN 9004072624 Francois Georgeon 2005 Turk Milliyetciliginin Kokenleri Yusuf Akcura Istanbul Tarih Vakfi Yurt Yayinlari seh 196 ISBN 9753330588 Aydin Balayev 2009 Mamed Emin Rasulzade 1884 1955 PDF Moskva Flinta nesriyyatl seh 109 ISBN 978 5 9765 0785 2 Aydin Balayev 2014 Mamed Emin Rasulzade Politicheskij Portret PDF Baki KitabKlubu org seh 110 ISBN 978 9952 824 57 5 Aydin Balayev 2018 Turkculuyun patriarxi Ehmed bey Agaoglu Baki TEAS Press Nesriyyat evi seh 338 ISBN 9789952310467 Vilayet Quliyev 1997 Agaoglular Baki Ozan nesriyyati seh 35 Meclis i Mebusan 5 donem mebuslari listesi turk ipfs io 12 aprel 2019 tarixinde arxivlesdirilib Azerbaysan Xalq Cumhuriyyeti 1918 1920 Parlament Stenoqrafik hesabatlar I Baki Azerbaycan 1998 seh 94 95 Ehmed bey Agaoglu 2010 Mutareke Ve Surgun Hatiralari Istanbul Dogu kitab evi seh 47 48 ISBN 6056115486 Cemil Hesenli 2011 Russkaya revolyuciya i Azerbajdzhan Trudnyj put k nezavisimosti 1917 1920 PDF Moskva Flinta seh 337 338 ISBN 978 5 9765 0993 1 1 2 Ehmed bey Agaoglu 2010 Mutareke Ve Surgun Hatiralari Istanbul Dogu kitab evi seh 50 ISBN 6056115486 Aydin Balayev 2018 Turkculuyun patriarxi Ehmed bey Agaoglu TEAS Press Nesriyyat evi seh 363 ISBN 9789952310467 Elimerdan bey Topcubasov 1998 Paris Mektublari PDF Baki Azernesr seh 21 22 Cemil Hesenli 2011 Russkaya revolyuciya i Azerbajdzhan Trudnyj put k nezavisimosti 1917 1920 PDF Moskva Flinta seh 255 ISBN 978 5 9765 0993 1 Semed Agaoglu 2013 Hayat Bir Macera Cocukluk ve Genclik Hatiralari Istanbul Kitap yayin evi seh 65 ISBN 9758704044 1 2 Vilayet Quliyev 21 aprel 2012 Ehmed Agaoglu Malta surgunu III yazi 525 ci qezet 23 aprel 2019 tarixinde arxivlesdirilib Semed Agaoglu 2013 Hayat Bir Macera Cocukluk ve Genclik Hatiralari Istanbul Kitap yayin evi seh 69 70 ISBN 9758704044 Vilayet Quliyev 14 aprel 2012 Ehmed Agaoglu Malta surgunu II yazi 525 ci qezet 23 aprel 2019 tarixinde arxivlesdirilib Medine Karahan 29 mart 2019 Turk dusunce ve siyaset adami Ehmed bey Agaoglu 150 525 az 19 aprel 2019 tarixinde arxivlesdirilib Semed Agaoglu 2013 Hayat Bir Macera Cocukluk ve Genclik Hatiralari Istanbul Kitap yayin evi seh 88 ISBN 9758704044 Aydin Balayev 2018 Turkculuyun patriarxi Ehmed bey Agaoglu Baki TEAS Press Nesriyyat evi seh 375 ISBN 9789952310467 1 2 Vilayet Quliyev 28 aprel 2012 Ehmed Agaoglu Malta surgunu IV yazi 525 ci qezet 24 aprel 2019 tarixinde arxivlesdirilib Ehmed bey Agaoglu 2010 Mutareke Ve Surgun Hatiralari Istanbul Dogu kitab evi seh 141 ISBN 6056115486 Ehmed bey Agaoglu 2010 Mutareke Ve Surgun Hatiralari Istanbul Dogu kitab evi seh 158 ISBN 6056115486 Aydin Balayev 2018 Turkculuyun patriarxi Ehmed bey Agaoglu Baki TEAS Press Nesriyyat evi seh 398 ISBN 9789952310467 Semen Ivanovich Aralov 1960 Vospominaniya sovetskogo diplomata 1922 1923 Moskva Izdatelstvo instituta mezhdunarodnyh otnoshenij seh 40 Ehmed bey Agaoglu 1942 Ihtilal mi Inkilap mi Ankara Alaeddin Kiral Basimevi 72 Dursun Gok 1995 Ikinci Turkiye Buyuk Millet Meclisi donemi 1923 1927 Konya seh 156 157 Ozturk Kazim 1993 Turk Parlamento tarihi TBMM II Donem 1923 27 III cild Ankara Turkiye Buyuk Millet Meclisi Vakfi Yayinlari seh 473 475 ISBN 975 7291 04 8 TBMM 3 donem milletvekilleri listesi turk tr wikipedia org 10 May 2019 tarixinde arxivlesdirilib Aydin Balayev 2014 Mamed Emin Rasulzade Politicheskij Portret PDF Baki KitabKlubu org seh 427 ISBN 978 9952 824 57 5 Ebru Kayabas 2012 Bir Yavuz Hukukcu Ahmet Agaoglu Istanbul Universitesi Hukuk Fakultesi Mecmuasi 13 may 2019 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi turk Fahri Sakal 2015 Agaoglu Ahmed Bey Ankara Turk Tarih Kurumu Yayinlari seh 46 ISBN 979 9751611122 Ehmed bey Agaoglu 2012 Ahmet Agaoglu ve Hukuk i Esasiye Ders Notlari 1926 1927 Istanbul Koc Universitesi Yayinlari 450 ISBN 9786056257513 Aydin Balayev 2013 Mamed Emin Rasulzade Na chuzhih beregah 1922 1943 azerb Mehemmed Emin Resulzade Ozge sahillerde 1922 1943 Moskva IPC Maska seh 35 ISBN 978 5 91146 875 0 Mehemmed Emin Resulzade 2010 Sbornik proizvedenij i pisem Azerbaycan dili azerb Eser ve mektublarinin toplusu Moskva Flinta seh 278 ISBN 978 5 9765 0814 Azerbaycan Respublikasi Prezidentinin Isler Idaresinin Siyasi Senedler Arxivi Fond 1 Inventar 85 Is 42 Sened 507 Aydin Balayev 2013 Mamed Emin Rasulzade Na chuzhih beregah 1922 1943 azerb Mehemmed Emin Resulzade Ozge sahillerde 1922 1943 Moskva IPC Maska seh 37 38 ISBN 978 5 91146 875 0 Musa Qasimli 2006 Azerbaycan Turklerinin Milli Mucadele Tarihi 1920 1945 Istanbul Kaknus yayinlari seh 327 ISBN 9752560733 Ehmed bey Agaoglu 2011 Serbest Firka Hatiralari Istanbul Iletisim Yayinlari seh 10 ISBN 9789754703962 Sureyya Agaoglu 1984 Bir Omur Boyle Gecti Istanbul Agaoglu yayin evi seh 57 Cetin Yetkin 1982 Serbest Cumhuriyet Firkasi Olayi Istanbul Karacan Yayinlari seh 92 93 Dilqem Ehmed 8 iyul 2013 Ataturkun boyuk oyunu kultura az 16 September 2019 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Hasan Riza Soyak 2005 Ataturk ten Hatiralar Yapi Kredi yayinlari seh 443 444 Ehmed bey Agaoglu 2011 Serbest Firka Hatiralari Istanbul Iletisim Yayinlari seh 64 ISBN 9789754703962 Sureyya Agaoglu 1984 Bir Omur Boyle Gecti Istanbul Agaoglu yayin evi seh 59 Ehmed bey Agaoglu 1932 Etrusk medeniyeti ve bunlarin Roma medeniyeti uzerine tesiri Ankara Basvekalet Mudevvenat Matbaasi Sureyya Agaoglu 1984 Bir Omur Boyle Gecti Istanbul Agaoglu yayin evi seh 64 Aydin Balayev 2018 Turkculuyun patriarxi Ehmed bey Agaoglu Baki TEAS Press Nesriyyat evi seh 477 ISBN 9789952310467 Sureyya Agaoglu 1984 Bir Omur Boyle Gecti Istanbul Agaoglu yayin evi seh 65 Hakki Uyar Agaoglu Ahmet in Liberal Muhalif Gazetesi Akin 1933 Vilayet Quliyev 1997 Agaoglular Baki Ozan nesriyyati seh 47 Sureyya Agaoglu 1984 Bir Omur Boyle Gecti Istanbul Agaoglu yayin evi 255 1 2 Dilqem Ehmed 7 dekabr 2015 Qizi Ehmed bey Agaoglu haqqinda dilqemehmed wordpress com 27 mart 2019 tarixinde arxivlesdirilib Akif Asirli 24 yanvar 2017 Ehmed bey Agaoglunun defni Arasdirma III yazi sherg az 27 mart 2019 tarixinde arxivlesdirilib Akif Asirli 23 yanvar 2017 Ehmed bey Agaoglunun defni arasdirma sherg az 27 mart 2019 tarixinde arxivlesdirilib Akif Asirli 19 yanvar 2017 Ehmed Agaoglunun defni Akif Asirli yazir sherg az 27 mart 2019 tarixinde arxivlesdirilib 1 2 3 Qerenfil Dunyaminqizi 1 noyabr 2016 Ehmed bey Agaoglunu ram eden sevgi dolu boyuk qadin Kaspi qezeti S 15 28 mart 2019 tarixinde arxivlesdirilib 1 2 Semed Agaoglu 1940 Babamdan Hatiralar PDF Ankara Zerbamat nesriyyat evi seh 25 Ulviyye Tahirqizi 7 mart 2014 Azerbaycanli Sureyya Agaoglu Turkiyenin huquq aleminde meshur idi Xalq Cebhesi qezeti 27 mart 2019 tarixinde arxivlesdirilib 1 2 3 Turkiyede iz qoyan azerbaycanli bacilar interpress az 24 yanvar 2016 21 mart 2019 tarixinde arxivlesdirilib Aysel Abdullazade 2 noyabr 2015 Sureyya Agaoglu yazar in 2019 03 21 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Dilqem Ehmed 2015 Tezer Taskiran PDF Birlik 2018 06 30 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Dilqem Ehmed 25 may 2015 Tezer Agaoglu dilqemehmed wordpress com 21 March 2019 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib TBMM 7 donem milletvekilleri listesi Ipfs io 30 iyun 2018 tarixinde arxivlesdirilib TBMM 8 donem milletvekilleri listesi Ipfs io 30 iyun 2018 tarixinde arxivlesdirilib TBMM 9 donem milletvekilleri listesi Ipfs io 30 iyun 2018 tarixinde arxivlesdirilib Yasam boyu suren dostluq Eli bey Huseynzade ve Ehmed Agaoglu 525 ci qezet 2 iyul 2018 tarixinde arxivlesdirilib T C Calisma ve Sosyal Guvenlik Bakanlari listesi turk ipfs io 2016 2019 03 27 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Turkiye bilim sanayi ve teknoloji bakanlari listesi turk ipfs io 2016 2019 03 27 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Turkiye basbakan yardimcilari listesi turk ipfs io 2016 2019 03 27 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Yazici ve dovlet xadimi Semed Agaoglunun hekayeler ve memuarlari azertag az 6 mart 2009 2019 03 22 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib 1 2 3 Dilqem Ehmed 8 fevral 2018 Kerbelayi Bahar mene bu cur bir ermeni tapdi teleqraf com 19 aprel 2019 tarixinde arxivlesdirilib Dilqem Ehmed 2019 Susa Peterburq ve Paris xatireleri Baki Capar yayinlari seh 27 28 ISBN 978 9952 8356 4 9 Dilqem Ehmed 2019 Susa Peterburq ve Paris xatireleri Baki Capar yayinlari seh 28 31 ISBN 978 9952 8356 4 9 Sureyya Agaoglu 1984 Bir Omur Boyle Gecti Istanbul Agaoglu yayin evi seh 7 Ehmed Agaoglu 1985 Islamiyette Kadin Ankara Birey Toplum Yayinlari 63 Ehmed Agaoglu 2013 Uc medeniyyet Istanbul Dogu Kitab evi seh 13 ISBN 978 605 5296 06 3 Ehmed Agaoglu 1929 Ingiltere ve Hindistan Istanbul Cumhuriyyet 44 Ehmed Agaoglu 1930 Serbest insanlar olkesinde PDF Istanbul Senayii Nefise Matbaasi 128 Ehmed bey Agaoglu 1933 Devlet ve Fert PDF Istanbul Sanayiinefise Matbaasi 141 Semed Agaoglu Atamin dostlari qanun az 2016 2017 06 06 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Patriarh Tyurkizma Ahmed Bek Agaoglu Azerbaycan dili azerb Turkculuyun patriarxi Ehmed bey Agaoglu rus teaspress az 27 mart 2019 tarixinde arxivlesdirilib Xarici kecidler RedakteEhmed Agaoglunun gelini millet vekili Susa seyaheti ARASDIRMA NADIR FOTOLAR Vikianbarda Ehmed bey Agaoglu ile elaqeli mediafayllar var Vikikitabda Ehmed bey Agaoglu ile elaqeli kitablar var Vikimenbede Ehmed bey Agaoglu ile elaqeli melumatlar var Vikisitatda Ehmed bey Agaoglu ile elaqeli melumatlar var Kitablari Redakte Ehmed Agaoglu 2001 Serbest insanlar olkesinde PDF azerb TUTU nesriyyati 2018 02 25 tarixinde arxivlesdirilib PDF Istifade tarixi 2018 02 25 Ehmed Agaoglu 2007 Secilmis eserleri PDF azerb Serq Qerb nesriyyati 5 noyabr 2019 tarixinde arxivlesdirilib PDF Istifade tarixi 5 noyabr 2019 Iran ve inqilabi Serbest insanlar olkesinde turk Ingiltere ve Hindistan turk Islamda qadin Dovlet ve Ferd Sie dininde mezdeki inanclariVideo materiallar Redakte Ehmed bey Agaoglu AzTV Difai hamisi Ehmed bey Agaoglu Kepez TV Ataturkun yaxin meslehetcilerinden biri Ehmed bey Agaoglu Ehmed bey Agaoglunun mezari Neheng ve Fireng Real TV Menbe https az wikipedia org w index php title Ehmed bey Agaoglu amp oldid 6078515, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

    ne axtarsan burda

    en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.

    Текст книги “Əhməd bəy Ağaoğlu”

    Biz ya iflas etmiş köhnə ənənələrə sadiq qalaraq tamamilə yox olacağıq, ya da onlardan birdəfəlik və qəti şəkildə ayrılaraq həyatımızı yeni təməllər üzərində quracağıq.

    Əhməd bəy Ağaoğlu

    Kərbəla və Məşhəd, yoxsa Peterburq və Paris?

    Azərbaycanın dilbər guşələrinin birində, qədim Qarabağ torpağının mərkəzi olan Şuşa şəhərində yetərincə tanınmış bir ailə var idi. Bu ailənin başçısı Mirzə Həsən Qurdlar eli soyundan idi. Həmin soy bir zamanlar müasir Türkiyə ərazisindəki Ərzurum bölgəsində məskunlaşmışdı. Lakin XVIII əsrdə indiki Azərbaycan ərazisinə köçərək öncə Gəncədə, sonra isə Qarabağda yerləşdi.

    Mirzə Həsənin xanımı Tazə xanım isə Qarabağın, əsasən, maldarlıqla məşğul olan və yarımköçəri həyat tərzi sürən məşhur Sarıcalılar nəslinin nümayəndəsi Rəfi bəyin qızı idi. XIX əsrin başlanğıcında Azərbaycanın Rusiya tərəfindən işğalından sonra bu nəslin bəzi nümayəndələri, o cümlədən Tazə xanımın qardaşı ənənəvi məşğuliyyətlərindən əl çəkərək çar ordusunda qulluq etməyə başlamışdılar.

    Qurdlar eli nəslinin Qarabağda geniş torpaq sahələri vardı. Həmin torpaqlarda, əsasən, pambıq əkilirdi. Elə ailə də daha çox pambıqçılıqdan əldə edilən gəlirlə dolanırdı.

    XIX əsrin başlanğıcında Azərbaycanın Rusiya tərəfindən işğalı belə ailənin ənənəvi həyat tərzinə elə də ciddi dəyişikliklər gətirməmişdi. Hər halda, Mirzə Həsən təxminən belə düşünürdü: «Nə olmuş ki? Allaha şükür ki, azan oxunur, məscidlər qalır, axundlar vəz edir və bizim evdə də gecə-gündüz din ətrafında söhbətlər gedir! Ruslar malikanələrə toxunmadılar. Üstəlik, malikanə sahiblərinə zadəganlıq da verdilər!» Bir sözlə, Mirzə Həsənin sıxıntı və narahatlıq keçirməsi üçün elə də ciddi səbəb yox idi. Sonralar onun oğlu – kitabımızın qəhrəmanı Əhməd bəy Ağaoğlu özü yazırdı ki, sakit həyat sürən atası «ömründə bir kərə də olsun, Qarabağın hüdudlarından kənara çıxmadı. Qışı Qarabağın kəklik, turac və qırqovullarla bol olan düzən hissəsində, yayı isə min iki yüz metr yüksəklikdəki bir dağın başına qartal yuvası kimi qonmuş, suları buz kimi Şuşada keçirərdi. Vaxtı gələndə və kefi istəyəndə Abdallar kəndindən bir aşıq dəstəsi çağırar və «Koroğlu»dan, «Aşıq Pəri»dən, «Əsli və Kərəm»dən nəğmələr dinləyib kef edərdi. Belə bir adam üçün düşünüləcək, üzüləcək nə isə vardımı?»

    Əhməd bəy Ağaoğlu qatı dindarlığı ilə seçilən belə bir ailədə 1869-cu ildə doğulmuşdu. Onun ata babası Mirzə İbrahim Şuşada islamın ən gözəl bilicilərindən sayılırdı. Atası Mirzə Həsən də dinə bağlı bir insan idi. Əhməd bəy yazırdı ki, «ondan «sən kimsən?» deyə soruşulduğu zaman «Əlhəmdülillah, Məhəmməd ümmətindənəm; İmam Əli aşiqiyəm; mənim atam Mirzə İbrahim, onun da atası Qurdlar elindən Həsən ağadır», – deyərdi. Ağlına türk olduğu əsla gəlməzdi».

    Lakin etiraf etməliyik ki, bu hal o zaman istisnasız olaraq bütün Azərbaycan türkləri üçün səciyyəvi idi. Bu onların şüurunda dini mənsubiyyət hissinin dominantlıq təşkil etməsindən qaynaqlanırdı. Üzeyir bəy Hacıbəyli yazılarının birində bu durumu belə təsvir edirdi: «Bizim bir nəfərimizdən soruşsan ki:

    – Nə dili danışırsan?

    Halbuki özü türkdür, dini islam dini, dili də türk dilidir. Daha burasını düşünən yoxdur ki, müsəlman adında millət yoxdur».

    Əhməd bəyin əmisi, nəslin ağsaqqalı hesab edilən Hacı Mirzə Məhəmməd Şuşada böyük nüfuz sahibi idi. Maraqlı bir tarixi fakt bunu təsdiqləyir. Belə ki, 1877–1878-ci illər Osmanlı-rus müharibəsi ərəfəsində müsəlmanların rus çarına sədaqəti hakimiyyət orqanlarında şübhə doğurmağa başlayır. Bu səbəbdən də çar məmurları şəhərin azərbaycanlı əhalisinin tanınmış nümayəndələrindən tələb edirlər ki, sonuncular müsəlmanların həmin savaşda osmanlılara dəstək verməyəcəklərinə zamin dursunlar. Bir çoxları müxtəlif bəhanələrlə həmin tələbdən imtina etdikləri halda, Mirzə Məhəmməd irəli çıxaraq buna zəmanət verir. Yaxınlarının «Niyə bu ağır yükün altına girdin?» sualını isə belə cavablandırır: «Bizimkilərdə ayağa qalxacaq qədər qeyrət olsun, zərər yoxdur, mən fəda olmağa hazıram».

    Qatı dindarlığı ilə fərqlənən Mirzə Məhəmmədin təşəbbüsü ilə ailəyə məxsus mülkün böyük zalında mütəmadi olaraq molla və axundlar toplaşır, islam dininin müxtəlif məsələləri ətrafında uzun-uzadı müzakirələr aparırdılar. Əhməd bəyin bütün uşaqlıq və yeniyetməlik dövrü bəzən günlərlə davam edən həmin aramsız dini mübahisələr içində keçib. İllər sonra o belə məclisləri xatırlayaraq yazırdı: «Ah, bu münaqişələri nə qədər gərgin bir diqqətlə dinlərdim! Bir şey anlamazdım. Fəqət o qalın əmmaməli mollalar, o təhtülhənək, sallaşıq axundlar mənə göydən enmiş varlıqlar kimi görünürdü. Xüsusilə onların danışdığı dil məni heyran edirdi, türkcə idi, fəqət elə bir türkcə ki, mən bir tək kəlmə belə anlamırdım».

    Əmisi Mirzə Məhəmməd gələcəkdə Əhməd bəyi də din xadimi kimi görmək istəyirdi. Hər halda, o hər fürsətdə kiçik Əhmədi nəzərdə tutaraq deyirdi ki, bu oğlum müctəhid1 1
    Müctəhid – dini qanunları və ehkamları təfsir və şərh etmək səlahiyyətinə malik baş ruhani

    [Закрыть] olacaq. Bu səbəbdən təəccüblü deyil ki, altı yaşına çatdıqda bir çox digər həmyaşıdları kimi balaca Əhmədi də təhsil almaq üçün mollaxanaya verirlər.

    Mollaxanada təhsil faktiki olaraq Quran mətnlərinin avazla yüksəkdən oxunması və əzbərlənməsi ilə məhdudlaşırdı. Aydındır ki, sadəcə, əzbərçiliyi təbliğ edən bu təhsil müəssisələrində uşaqların təfəkkür və intellektinin inkişaf etdirilməsindən söhbət belə gedə bilməzdi. Mollaxanaların daha bir ciddi nöqsanı burada uşaqların çarizmə tam sədaqət və mütilik ruhunda tərbiyə edilməsi idi.

    Əhməd bəyin müəllimi Axund Hüseynqulunun çar II Aleksandrın 1881-ci ildə inqilabçılar tərəfindən qətlə yetirilməsinə reaksiyası bu baxımdan olduqca səciyyəvidir. Ağaoğlu xatirələrində həmin olay haqqında yazırdı: «Axund Hüseynqulu bu vaqiədən xəbər tutmuş, ta ciyərindən yaralanmış, duyduğu təsirlər altında bizim sinfə gəlmişdi. Oturan kimi kəmərindən qələm və dua kitabçasını çıxardı, bizdən bir parça kağız istədi və çox uzun papağını çıxararaq kağız üzərində düşünməyə, bir müddət sonra isə yazmağa başladı. Yazdı, pozdu və, nəhayət, bizə xitabən: «Ayağa qalxın və üzünüzü qibləyə doğru çevirin», – deyə əmr etdi.

    Biz anındaca qalxdıq və cənuba doğru çevrildik.

    «İndi isə dinləyin», – dedi və II Aleksandrın ölümü haqqında yazmış olduğu bir ağını bizə oxudu. Təəssüf ki, ağını unutmuşam. Fəqət çox yaxşı xatırlayıram ki, nəqəratı rusca iki kəlmədən ibarətdi. Həmin kəlmələrin mənası bu idi: «İt oğlu alçaqlar!»

    Axund qatillərə küfrlər yağdırır, çarı isə mədh edərək ruhuna rəhmət diləyirdi. Eyni zamanda bizə nəsihət olaraq çarın Allah tərəfindən seçilib təyin olunduğunu bildirirdi: «Ona əl qaldıran Allaha əl qaldırmış olur, qatil isə sorğu-sualsız kafiri-mütləq olur. Çəkinin, övladlarım, bu kimi dəlalətlərə uymayın. Əks halda, qızmış olan Allah yalnız sizi deyil, bütün atalarınızı, analarınızı, əqrəbalarınızı, elinizi kökündən kəsər, yox edər».

    Sonradan eşitdim ki, axund Peterburqda yeni imperatora təqdim edilmək məqsədilə ağını Qafqaz canişininə göndərmiş və müqabilində bir qədər pul ilə mükafatlandırılmışdır».

    Belə bir şəraitdə mollaxanalarda tədrisin keyfiyyətinin son dərəcə aşağı səviyyədə olması tamamilə gözlənilən idi. Hətta ən qabiliyyətli şagirdlər də mollaxanalarda təhsillərini dərin biliklər əldə etmədən başa vururdular. Məsələn, Əhməd bəy etiraf edirdi ki, bütün səylərinə baxmayaraq mollaxanadakı dörd illik təhsildən sonra nəinki Sədinin farsca «Bustan» və «Gülüstan»ını, hətta Füzulinin türkcə yazdığı «Leyli və Məcnun»unu belə oxuyub anlamaqda çətinlik çəkirdi.

    O zamanın digər imkanlı azərbaycanlıları kimi Mirzə Məhəmməd də mollaxananı bitirdikdən sonra Əhmədi təhsilini davam etdirmək üçün şiələrin müqəddəs şəhərləri – Nəcəf və Kərbəlada yerləşən mədrəsələrdən birinə göndərməyi planlaşdırırdı. Lakin anası Tazə xanımın Əhməd bəyin gələcəyi ilə bağlı planları tam fərqli idi. O, dindar bir qadın olmasına baxmayaraq din xadimlərini heç xoşlamırdı. Sonralar Əhməd bəy vurğulayırdı ki, anası «Allahı da, peyğəmbəri də, din xadimlərini də gəzdiyi və gördüyü axar sular və dağlar kimi dupduru, saf, bəzək-düzəksiz görmək istəyirdi». Gerçəklik isə Tazə xanımın bu təsəvvürlərindən çox-çox uzaq idi. Axundların və mollaların xarici görünüşü – əcaib qiyafələri, əmmamələri, cübbələri, nəleyinləri2 2
    Nəleyin – müsəlman ölkələrində geniş yayılmış arxası açıq ayaqqabı

    [Закрыть] belə onda qıcıq yaradırdı. Tazə xanım qəti qərara gəlmişdi ki, oğlu heç vaxt ikrah hissi ilə yanaşdığı həmin din xadimlərindən biri olmayacaq. Odur ki oğluna rus məktəbində dünyəvi təhsil vermək arzusunda idi. Bu baxımdan onunla Mirzə Məhəmməd arasında oğlunun gələcəyi uğrunda gizli bir mücadilə yaşanırdı. Arzularını reallaşdırmaq məqsədilə Tazə xanım ərindən və qaynından gizli balaca Əhməd üçün rus dili müəllimi tutmaq qərarına gəldi. Qonşuluqda yaşayan ixtiyar dayəsi Kərbəlayı Bahar bu işdə ona yardımçı oldu. Beləcə, Əhməd hər gün atası və əmisindən gizlin Bahar nənənin evinə gedərək müəllimdən rus dili dərsləri almağa başladı. Əhməd bəy yazırdı ki, «anamın bu planı düz üç il davam etdi. Anam mənə bərk-bərk tapşırmışdı ki, bu haqda kimsəyə söyləməyim. Mən də bu sirri saxlamağı özüm üçün bir böyüklük əlaməti sayaraq səmimi olaraq uşaqcasına öyünürdüm».

    Müəllim balaca Əhmədə rus dili ilə yanaşı, hesab, tarix və coğrafiya dərsləri də verirdi. Hər ayın sonunda isə Tazə xanım ətəyindəki qızıl rus imperiallarından birini kəsir və Kərbəlayı Bahar vasitəsilə zəhmət haqqı olaraq müəllimə çatdırırdı.

    Bu gizli dərslərin nə ilə nəticələnəcəyini heç kim bilmirdi. Lakin xoş bir təsadüf problemin həllinə gətirib çıxardı. Belə ki, çar hökuməti 1881-ci ildə Şuşa şəhərində 6 illik realnı məktəb açmaq qərarına gəldi. Məktəbin açılışı ilə əlaqədar Şuşa qəzasının rəisi şəhərin nüfuzlu müsəlman ailələrinin nümayəndələrini Xurşidbanu Natavanın evində topladı. Ailənin başçısı sayılan Mirzə Məhəmməd xəstələnərək müalicə üçün Tiflisə getmişdi. Odur ki həmin toplantıda Əhmədin atası Mirzə Həsən iştirak etməli oldu. Qəza rəisi müsəlmanlara səslənib uşaqlarını rus məktəbinə verməyə çağırdı, bunun onlar üçün faydalı olacağını söylədi. Toplantı iştirakçılarının əksəriyyəti, o cümlədən Mirzə Həsən rəisə xoş gəlmək üçün övladlarını yeni açılan məktəbə verəcəklərini vəd etdi. Hərçənd Əhməd bəy xatırlayırdı ki, «hiddət içində evə dönən atası böyük qardaşı Mirzə Məhəmmədin qəzəbindən çəkinərək özünü qınayırdı:

    – Nə etdim? Dadaşım (böyük qardaşını belə adlandırırdı) nə deyəcək?

    Anam mələk baxışı və nəvazişli səsi ilə irəli atıldı:

    – Nə deyəcək? Qəza rəisinə, bütün şəhərə qarşı getməyinimi istəyəcək? O da olsaydı, əlbəttə ki, sənin kimi edərdi.

    Anam çox təmiz və saf bir adam olan atama öz zəkası və incəliyi ilə hakim idi. Atam yumşaldı, fəqət:

    – Hacı Mirzə Məhəmmədi tanımırsanmı? – deyə söylədi.

    – Tanıyıram, amma çarə yoxdur».

    Bir müddət sonra Tiflisdən geri dönən Mirzə Məhəmməd lənətlər yağdırsa da, balaca Əhmədin qəbul imtahanlarına hazırlaşmasına izin verdi. Üç aydan sonra sınaqdan uğurla keçən Əhməd realnı məktəbin birbaşa ikinci sinfinə qəbul edildi. Belə yüksək imtahan nəticəsini üç aylıq hazırlığın yekunu sayan Mirzə Məhəmməd bundan çox heyrətləndi. Üzünü qardaşı Mirzə Həsənə tutaraq dedi: «Babalı sənin boynuna! Mən onu müctəhid edəcəkdim. İndi o, kim bilir, nə olacaq! Üç ayda bu qədər bacarıq göstərən bir uşaq öz elmlərinə davam etsəydi, nə olmazdı». Daha sonra isə dərin bir ah çəkərək əlavə elədi: «Allah axırını xeyir etsin!»

    Ağaoğlu haqlı olaraq qeyd edirdi ki, anasının öz arzusunu gerçəkləşdirmək istəyi «onun həyat yolunu Kərbəla və Nəcəfdən Sankt-Peterburq və Parisə doğru çevirdi». Nəticədə bu savadsız qadının sayəsində təkcə Azərbaycan deyil, bütün türk dünyası Əhməd bəy Ağaoğlunun simasında özünün ən görkəmli mütəfəkkirlərindən birini qazanmış oldu.

    Həmin günlərdə Tazə xanım dünyanın, bəlkə də, ən xoşbəxt qadını idi, çünki illərdən bəri ürəyində bəslədiyi arzusu, nəhayət, gerçəkləşməyə başlayırdı. Eyni zamanda balaca Əhməd də məktəbə qəbul olunmasına anasından az sevinmirdi; öz etirafına görə, imtahandakı uğuru ona indiyədək yaşamadığı bir qürur hissi vermişdi.

    Şübhəsiz ki, həmin anda Əhməd bəy məktəbdə hansı sınaqlarla üzləşəcəyindən hələ xəbərsiz idi. Bilmirdi ki, məktəb illəri onun yaddaşına təkcə xoş təəssüratlarla həkk olunmayacaq. Belə ki, məhz Şuşa realnı məktəbinin divarları arasında o, həyatında ilk dəfə yenicə baş qaldırmaqda olan erməni-azərbaycanlı qarşıdurmasının xoşagəlməz təzahürləri ilə üzləşəcək və bu onun uşaq hafizəsində dərin izlər buraxacaqdı.

    1881-ci il sentyabrın 20-də açılan Şuşa realnı məktəbi şəhərin ermənilər yaşayan yuxarı hissəsində yerləşirdi. Ona görə də təxmin etmək çətin deyil ki, şagirdlərin əksəriyyətini ermənilər təşkil edirdi. Sayca üstün olmalarından istifadə edən erməni şagirdlər daim azərbaycanlılara sataşır, bəzən isə onlara qarşı zor tətbiq etməkdən çəkinmirdilər. Bu qarşıdurmaları xatırlayan Ağaoğlu sonralar yazırdı ki, azərbaycanlı şagirdlərin «təhsil illərində erməni uşaqlarından çəkdiklərini sözlə ifadə etmək imkan xaricindədir. Tənəffüsdə biz, beş türk uşağı, cəld tərpənib arxamızı divara dayamağa imkan tapanda bunu böyük uğur sayırdıq. Onlarla erməni uşağı birdən üzərimizə hücum edir, birisi başımızdan papağı götürüb yerə atır, digərləri təpiklə dörd-beş altun qiymətində olan Buxara dərisini torpaq üzərində diyirlədirdilər. Bəziləri qiymətli və çoxu dəvə yunundan hazırlanmış paltarlarımızın ətəyindən yapışaraq o yan-bu yana çəkir, cırır, bəzəklərini sökürdülər; müqavimət göstərmək istədikdə isə bizi yumruq, şillə, təpiklər altına salırdılar. Bəzən birləşib üstümüzə böhtan atır, birlikdə şahidlik edib bizi haqsız yerə cəzalandırırdılar. Yoldaşlarımdan çoxu dözməyib məktəbi tərk etdi. Sonuncu sinfə qədər türklərdən yalnız mən duruş gətirə bildim».

    Məktəbdəki bu ab-hava, şübhəsiz ki, Əhməd bəyə ciddi təsir göstərmiş, onun xarakterində mətinlik və mübarizlik kimi keyfiyyətlərin formalaşmasında az rol oynamamışdı. Şuşa realnı məktəbinin beş türk şagirdi arasında təkcə Əhməd bəyin bütün çətinliklərə qatlaşaraq sınmaması və təhsilini sonadək davam etdirməsi faktı da bununla izah olunur. Həmin vaxt Əhməd bəy taleyin onu daha ciddi sınaqlarla üzləşdirəcəyindən, bu sınaqlarla müqayisədə erməni şagirdlərin hərəkətlərinin, sadəcə, uşaq şıltaqlığı kimi görünəcəyindən xəbərsiz idi…

    Ağaoğlu Şuşa realnı məktəbindəki «sadə, vəzifəsini diqqətlə yerinə yetirən, məslək eşqi ilə dolu olan» müəllimlərini sonralar həmişə dərin bir şükranlıq hissi ilə xatırlayırdı. O, tərcümeyi-halında müəllimlərini nəzərdə tutaraq yazırdı ki, «onlar məndə və bütün yoldaşlarımda elmə, irfana, haqq və həqiqətə qarşı dərin iman və sevgi yaratdılar, bizim hər birimizin həyat yolunu işıqlandıran nurlu bir məşəl oldular. Onlar çarizmin, istibdadın, zülm və cəbrin, fanatizm və cəhalətin amansız düşməni idilər. III Aleksandr kimi zülmkar bir çarın bütün şiddətlərinə, bütün nəzarətlərinə rəğmən həmin müəllimlər tələbəyə elm, irfan, gözəllik və hürriyyət eşqini aşılamağın yolunu tapırdılar; tələbələrinə özünü tərbiyə etmək və yetişdirmək yollarını təlqin edə bilirdilər».

    Şuşa realnı məktəbinin divarları arasında XIX əsr rus ədəbiyyatının ən yaxşı nümunələri ilə tanışlıq Əhməd üçün indiyədək varlığından xəbərsiz olduğu cazibəli və gözəl bir dünyanın kəşfi idi. O bu cazibəli və gözəl dünyaya heyranlığını gizlətmirdi. Özünün bir şəxsiyyət kimi formalaşmasına rus ədəbiyyatının göstərdiyi böyük təsiri vurğulayan Əhməd bəy yazırdı: «Mənə Qafqazı sevdirən, Qafqazın gözəlliklərini anladan Lermontovla Puşkinin şeirləri olmuşdur. Qafqaz kəndlisinə, onun saf və təmiz həyatına qarşı ilk hissi bağlılığımı yenə bu yazarların əsərləri oyandırmışdır».

    Həmin illərdə o, bir-biri ilə barışmaz ziddiyyət təşkil edən amillərin təsiri altında idi. Belə ki, məktəb müəllimləri və rus ədəbiyyatı sayəsində tanış olduğu yeni fikir və ideyalar ona əmisi Mirzə Məhəmmədin ruhani dostları tərəfindən təlqin edilən düşüncə və baxışlardan kəskin surətdə fərqlənirdi. Bu iki dəyərlər sistemi arasındakı dərin uçurum və uyğunsuzluq gənc Əhmədi son dərəcə heyrətləndirməklə yanaşı, çətin seçim qarşısında qoyurdu.

    Ağaoğlu həmin dönəmdəki durumunu belə təsvir edirdi: «Beynimdə və qəlbimdə mənsub olduğum mühitə tamam yad üfüqlərin açıldığını hiss eləyirdim. Mənəvi varlığım ikiyə bölünməyə başlamışdı. Məktəbdə ikən başqa hava, başqa insanlar, başqa fikirlər və əndişələr arasında yaşayırdım. Evə gəlincə isə tamam yabançı bir mühitə düşürdüm. Burada yenə əmimin müsafirləri, imam əleyhissalam, Mehdi məsələsi ətrafındakı münaqişələr, mücadilələr davam edirdi. Məndəki bu iki varlıq ilk günlərdən bir-birinə qarışmayaraq yan-yana və dimdik yaşamaqda idi».

    Əhməd bəy uşaq şüuru ilə yeni mühitin onu doğulduğu gündən əhatə edən ənənəvi həyat tərzindən üstün olduğunu dərk etməyə başlayırdı. Doğma torpağının və onun insanlarının vurğunu olan Əhməd bəy üçün bu acı reallıqla barışmaq çox çətin idi. Kim bilir, bəlkə də, müsəlman dünyasının yüzilliklər boyunca formalaşmış dəyərlər sistemini islah edib onu müasir tələblərə uyğunlaşdırmaq ideyası Əhməd bəydə ilk dəfə məhz həmin dönəmdə yaranmışdı.

    Şuşa realnı məktəbində sonuncu – yeddinci sinif yox idi. Bu səbəbdən də Əhməd 1886-cı ildə altıncı sinfi bitirdikdən sonra orta təhsilini tamamlamaq üçün Tiflisə yollandı.

    Tiflisin qaynar ictimai-siyasi həyatını yaxından müşahidə etməsi ona yeni düşüncələr üçün qida verirdi. Məsələn, belə bir cəhət Ağaoğlunun diqqətindən yayınmamışdı ki, Tiflisin azərbaycanlılar yaşayan «Şeytanbazar» məhəlləsinin çox miskin bir xarici görkəmi var idi. Bu məhəllə şəhərin ən kasıb hissəsi sayılırdı. Üstəlik, Tiflisin digər məhəllələrinin sakinləri «Şeytanbazar» müsəlmanları ilə çox sayğısız və təkəbbürlə davranırdılar. Sonuncular isə belə təhqiramiz münasibətə tamamilə biganə idilər. Bununla bağlı Ağaoğlu yazırdı: «İlk dəfə idi ki, mən iki insan kütləsinin yan-yana yaşadığını, fəqət qarışmayaraq bir-birinə münasibətdə «yüksək və aşağı» kateqoriyalara bölündüyünü görürdüm».

    Onu bilavasitə əhatə edən insanların, ilk növbədə gimnaziya müəllimləri və yoldaşlarının şəxsən ona olan xeyirxah münasibəti və hörmətinə baxmayaraq şəhərin müsəlman əhalisinə qarşı bu cür ayrı-seçkilik Əhməd bəyi, təbii ki, qayğılandırırdı. Həmçinin gimnaziyada yeganə türk şagird olması səbəbindən o, daim diqqət mərkəzində idi. Bu isə onu müəyyən qədər sıxırdı. Lakin ətrafdakıların Əhməd bəyə marağı təkcə onun etnik və ya dini mənsubiyyəti ilə bağlı deyildi. Cəmi bir neçə ay ərzində o, qeyri-adi bacarıq göstərərək gimnaziyanın əlaçı şagirdlərindən birinə çevrilmişdi. Təəccüblü deyil ki, gimnaziyanın direktoru Tiflisin zəngin erməni ailələrindən birinin 7-ci sinifdə oxuyan qızına həndəsə və cəbrdən evdə əlavə dərs demək üçün məhz onu məsləhət görmüşdü. Erməni ata öncə heyrətlənsə də, sonra təklifi qəbul etmişdi. Bütün məktəbdə, hətta bütün maarif mühitində bu, ciddi hay-küyə səbəb olmuşdu. «Gimnaziya müdiri adam tapmadımı ki, bir türkü tövsiyə etdi?» – hamı soruşurdu. Hər halda, Əhməd bəy direktorun ona bəslədiyi ümidləri doğrultdu: əvvəllər riyaziyyatdan çox zəif olan Siranuş adlı həmin erməni qızı gimnaziyanı sinif üçüncüsü olaraq bitirdi.

    Mümkündür ki, Əhməd bəy dərs dediyi Siranuşu öz bacıları və əmisi qızları ilə müqayisə edərək ilk dəfə müsəlman qadınının cəmiyyətdəki acınacaqlı vəziyyətinin səbəbləri haqqında düşünməyə başlamışdı. Çünki ailələrindəki 12 qız uşağından heç biri nə oxumağı, nə də yazmağı bacarırdı. Ən pisi isə onların özlərinin təhsilə marağının olmaması idi. Əhməd bəyi ən çox narahat edən də məhz bu sonuncu məqam idi.

    Əhməd bəyin ata-anası ilə keçirdiyi sonuncu yay

    Dərs ilinin sonunda bütün imtahanları uğurla verən Əhməd bəy 300 rubl məbləğində pul mükafatına layiq görüldü. 1887-ci il iyun ayının ortalarında Tiflisdən Şuşaya dönən Əhməd maraqlı hadisənin şahidi oldu: şəhərdə hər kəs onun qazandığı uğurdan danışırdı. Ə.Ağaoğlu yazırdı ki, «atam, xüsusən də anam məmnun idi. Əmim Mirzə Məhəmməd belə məni iltifatla qarşıladı. Peterburqa ali təhsil almaq üçün göndərilməyimə də elə bu hadisə səbəb oldu». Şübhəsiz ki, Əhməd bəyin özü də böyük bir sevinc içində idi, çünki təhsil almaq üçün «xəyallarının şəhəri» olan Peterburqa yola düşəcək, rus yazıçılarının əsərlərindən tanıdığı bu möhtəşəm şəhərin küçə və meydanlarını, teatrlarını öz gözləri ilə görəcəkdi.

    Lakin Peterburqdakı qəbul imtahanları sentyabrın əvvəlində keçiriləcəkdi. Odur ki Əhməd bəy bu iki ay yarımı necə və harada keçirəcəyi barədə düşünürdü. O, səmimi olaraq etiraf edirdi ki, «yeknəsəq həyat yaşayan, saat 9-da uyuyan, hey imamdan, şəriətdən bəhs edən bu mühit» onu sıxırdı: «Mənimlə yaxınlarım arasında bir uçurumun hey dərinləşdiyini hiss edirdim. Bu iki ayı burada keçirmək, hər gün axundların mübahisələrini dinləmək mənə dözülməz gəlirdi. Bir yerə qaçmaq lazım idi. Həssas anam bu daxili sıxıntımı sezdi və bir gün mənə dedi: «Dayılarının yanına getsənə, həm də Peterburqa səyahətdən əvvəl onları da görmüş olarsan».

    Əhməd bəy anasının bu təklifini böyük sevinclə qarşıladı və rahat bir nəfəs aldı. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Tazə xanımın mənsub olduğu Sarıcalılar nəsli tarixən maldarlıqla məşğul olurdu. Əhməd bəy səkkiz yaşından etibarən hər yay Sarıcalıların köçü ilə birlikdə uca dağlar qoynunda yerləşən yaylaqlara qalxırdı.

    İlk məhəbbət kimi unudulmaz bir hissi də Əhməd bəy məhz həmin yaylaqlarda yaşadı. Hər halda, yaylaqdakı gənc qızlardan biri ilk günlərdən onun diqqətini çəkdi. Anasının uzaq qohumu olan həmin qızı Əhməd bəy öz xatirələrində şərti olaraq «Çiçək» adlandırır. Hərəkətlərindən və baxışlarından onun da Əhmədə biganə olmadığı görünürdü. Lakin bir neçə il ərzində yaylaqda bir yerdə olsalar da, hisslərini bir-birinə açmağa elə də cürət etməmişdilər. Doğrudur, Əhməd bəy etiraf edirdi ki, daim Çiçəklə yalnız qalmaq arzusu ilə yanırdı. Lakin onu da yaxşı anlayırdı ki, o dövrün adətlərinə görə, bunu gerçəkləşdirmək mümkünsüzdür.

    Peterburqa yola düşməzdən öncə yaylağa son gəlişində Əhməd bəy ehtiyatsızlıq edərək Çiçəyin də olduğu bir yerdə Tiflisdə dərs verdiyi erməni qızı Siranuşdan bəhs edir. Əhməd bəy xatırlayırdı ki, «bunu eşidən Çiçəyin gözləri iri-iri açılaraq üzümə dikildi. Sanki qəlbimin içinə girərək oranı yoxlamaq istəyirdi. Nəhayət, dayana bilməyib qızararaq soruşdu: «Dərs verirkən yalnızmı qalırdınız?» Mən güldüm və «əlbəttə» deyə cavab verdim. Çiçək saraldı, səs çıxarmadı və bir az sonra çəkilib getdi. Həmin gündən sonra mənimlə görüşmədi».

    Bu hadisədən sonra yaylaqda keçirdiyi iki ay ərzində Əhməd bəyə bircə dəfə də olsun, Çiçəyi görmək nəsib olmur. Həmin dönəmdə Azərbaycan cəmiyyəti üçün xas olan adət-ənənələr isə Çiçəyin yerini kimdənsə soruşmağa imkan vermirdi. Əhməd bəy yalnız yaylaqdan ayrıldığı gün həyatında sonuncu dəfə Çiçəklə qarşılaşdı.

    Ə.Ağaoğlu illər keçdikdən sonra həmin anı xatırlayaraq yazırdı: «Anası ilə vidalaşıb çadırdan çıxdığım zaman Çiçəyin çadırın yanında durduğunu gördüm.

    – Çiçək xanım, gedirəm, Allah əmanətində qalın.

    – Yaxşı yol. Siranuş xanımla görüşəcəksiniz, deyilmi?

    Və cavab gözləmədən əlavə etdi:

    – Allah səni qorusun.

    Sonra sürətlə uzaqlaşdı».

    Göründüyü kimi, ilk məhəbbətin acısını və bu itkinin ağrısını Əhməd bəy bütün ömrü boyu qəlbində daşımışdı. Əks halda, Çiçək xanımla Qarabağ yaylağında yaşadığı bu gənclik macərasını bütün incəlikləri ilə onilliklər sonra, artıq ixtiyar yaşında belə həyəcan və həssaslıqla yada salmazdı. Həm də Qarabağın yaylaqlarından çox-çox uzaqlarda yerləşən Bosforun sahilindəki İstanbulda!

    Amma bu, illər sonra baş verəcəkdi. 1887-ci ilin avqustunda isə o, ali təhsil almaq üçün Peterburqa getməyə hazırlaşırdı. 3500 kilometrlik uzun yol üçün hər şey tədarük olunmuşdu. Əhməd bəy xatırlayırdı ki, «zavallı anam son günlərdə ara-sıra üzümə diqqət və həsrətlə baxır, gözləri yaşarır, bunu göstərməmək üçün başını çevirirdi. Fəqət mən hər şeyi anlayır, kiçicik vücudunu qucaqlayaraq ona ümid və təsəlli verirdim. Zatən bütün ailədə ondan ziyadə bu səfəri istəyən yox idi».

    Nəhayət, ayrılıq günü gəlib çatdı. Araba Əhməd bəyi və Tiflis məktəblərində təhsil almaq üçün yola düşən bir neçə səfər yoldaşını Şuşadan bir qədər kənarda, Topxanada gözləyəcəkdi. Anası və doğmaları ilə həmin təsirləndirici ayrılıq səhnəsini Ağaoğlu xatirələrində belə təsvir edirdi: «Məni yola salmağa qadın və kişilərdən ibarət bir çox qohum və tanışlar gəlmişdi. Arabanın yanında hər kəslə vidalaşdım. Növbə anama gəlincə o məni bir kənara çəkdi, çarşabını açdı, köynəyinin yaxasından iki məməsini çıxardı. Başımı onların arasına aldı və göz yaşları içində mənə bunları söylədi: «Oğlum, get. Allah yardımçın olsun. Amma mənə bu andı iç: «Söylə ki, ana, əgər mən bir xristian qızı ilə evlənsəm, bu məmələrdən əmdiyim süd mənə haram olsun!» Kənardan hər kəs bizə baxırdı. Fəqət anam arxasını arabaya çevirmiş olduğundan kimsə burada nə baş verdiyinin fərqində deyildi. Mən o qədər mütəəssir olmuşdum ki, həm ağlayır, həm anamı qucaqlayır, həm də arabanı unudaraq məmələri üzərindəki başımı qaldırmadan duruyordum. Anam incə səsi ilə:

    – Haydı, oğlum, bizi gözləyirlər, and iç, – dedi.

    – And içirəm, – dedim.

    – Xeyr, dediyim kimi and iç.

    Onun sözlərini eynən təkrarladım. O da son dəfə alnımdan öpdü. Yaxasını və çarşabını bağladı, arabaya yaxınlaşdıq. Mən arabaya mindim. Üzüntü və həyəcanımdan bitkin halda idim. Onların mümkün qədər tez getmələrini arzulayırdım. Nəhayət, onlar getdilər və mən də son göz yaşları ilə anamdan və əqrəbalarımdan ayrıldım.

    İndi yüksək bir dağdan enirik. Təkərlərin hər dönməsiylə doğulub böyüdüyüm bu yerlərdən, mənə can və ruh vermiş olan bu insanlardan bir az da uzaqlaşırdım. Yalnız cismən deyil, mənən də uzaqlaşırdım. Fəqət kimə və nəyə yaxınlaşmaq üçün?»

    Bu emosional vidalaşma səhnəsi həmin dönəmdə bir çox azərbaycanlı ailələrin üzləşdiyi dilemmanın təzahürü idi. Konkret bu halda isə məhz Əhmədin anası Tazə xanım oğlunun ənənəvi dini təhsil almasına qarşı çıxmış və ailədə əsas söz sahibi olan qaynı Mirzə Məhəmmədin bütün etirazlarına rəğmən Əhmədin rus məktəbində oxumasına nail olmuşdu. Lakin eyni zamanda özünün təşviq etdiyi həmin yolun başlanğıcında ana artıq əndişəli idi: rus toplumu ilə ünsiyyətin sonda oğlunun müsəlman kimliyini itirməsi və ənənəvi dəyərlərdən uzaqlaşması ilə nəticələnəcəyindən qorxurdu.

    Hərçənd həmin vaxt bütün Azərbaycan cəmiyyəti, bir növ, yolayrıcında və tərəddüdlər burulğanında idi. Bir tərəfdən cəmiyyətdə köklü dəyişikliklərin qaçılmaz olması qənaəti getdikcə güclənirdi. Digər tərəfdən isə zəruri olan yeniliklərin bütün nəticələrinin qabaqcadan proqnozlaşdırılmasının mümkünsüzlüyü və bunun nəticəsində ortaya çıxan qeyri-müəyyənlik ictimai təşəbbüsü iflic edirdi. Beləliklə, irəliyə doğru inkişaf ləngiyirdi. Bu mənada Tazə xanımın durumu Azərbaycan cəmiyyətindəki ümumi mənzərənin konkret təzahürü idi.

    Doğmaları və tanışları ilə Topxanadakı bu təsirli ayrılıq anında Əhməd bəy, yəqin, ağlına belə gətirmirdi ki, valideynləri ilə həmişəlik vidalaşır. Çünki altı ildən sonra ali təhsil alıb vətənə döndüyü zaman nə anası, nə də atası bu dünyada idi…

    Əhməd bəy Ağaoğlu

    Əhməd bəy Ağaoğlu 1869-cu ildə Azərbaycanın Şuşa şəhərində dünyaya gəlib. Qarabağın Qurdlar elindən olan atası Mirzə Həsən bəy varlı pambıqçı fermer idi. Babası Mirzə İbrahim Şuşanın ən məşhur alimlərindən olub, xəttat və şair kimi tanınırdı. Anası Tazə xanım Şuşanın Sarıcaalı elindən Rəfi bəyin qızı, Zeynalabdin bəy Rəfibəyovun bacısı idi.

    Ə.Ağaoğlu əvvəlcə məhəllə məktəbində oxumuş, burada ərəb və fars dillərini mükəmməl öyrənmişdir. Sonra isə Şuşada rus məktəbində təhsilini davam etdirmişdir. Daha sonra Tiflisdəki 1 saylı gimnaziyaya qəbul olmuş və orada oxumuşdur. Tiflis gimnaziyasında ancaq bir nəfər türk var idi ki, o da Ağaoğlu idi.

    1887-ci ildə Əhməd bəy Peterburqa gedir, Mərkəzi Mühəndis Texniki İnstitutuna daxil olmaq üçün imtahan verir. Lakin imtahan komissiya üzvlərinin qərəzli münasibəti nəticəsində imtahandan keçə bilmir. Sonradan məlum olur ki, imtahan qəbul edən professor qatı bir yəhudi düşməni olub və Ağaoğlunu da yəhudi zənn etdiyi üçün onun cavabını düzgün qiymətləndirməmişdir.

    1888-ci ildə ali təhsil almaq üçün Parisə gedən Əhməd bəy burada hüquq məktəbinə daxil olub 3 il sonra diplom alır. O, məşhur fransız şərqşünasları Ernest Renan(1823-92) və professor Ceyms Darmestete (1840-94) ilə tanış olur, mühazirələrini dinləyir. Əhməd bəy 1891-1892-ci illərdə Sankt-Peterburq və Parisin məşhur Sorbonna universitetlərində təhsil alır. Tarix, Şərq dilləri və məzhəbləri şöbələrində oxuyur, dinlər tarixini öyrənir. Beş dilə mükəmməl şəkildə yiyələnən Əhməd bəy o zaman həm yerli, həm də əcnəbi mətbuatda maraqlı məqalələrlə çıxış etməyə başlayır. O, 1858-1917-ci illərdə məşhur Dürkheym sosiologiyasını mənimsəmişdir.

    Əhməd bəy Ağaoğlu 1939-cu ildə Türkiyədə vəfat etmişdir.

    Fəaliyyəti

    Əhməd bəy “Jurnal de Debat”, “Revü Been”, “Nouvye Revyü” kimi fransız mətbuat orqanlarında ictimai-siyasi mövzularda yazılarını nəşr etdirirdi. 1892-ci ildə şərqşünasların Londonda keçirilən Beynəlxalq konqresində “Şiə məzhəbinin mənbələri” mövzusunda məruzə etdi. Həmin məruzə Kembric Universitetinin xərci ilə bir neçə Qərb dilində çap olundu. Fransada qələmə aldığı yazılarını “Kafkaz”, “Şərqi Rus” qəzetlərinə göndərirdi.

    1894-cü ildə Qafqaza fransız dilini tədris etmək məqsədilə qayıdan ədib tezliklə Bakıya köçür. Fransada təhsil aldığı dövrdə Avropa demokratik ideyalarından və fransız şərqşünas-alimlərinin əsərlərindən təsirlənən Əhməd bəy tezliklə Azərbaycan xalqının milli özünüdərketmə və türkçülük ideyalarının yayılması işinə başlayır.

    O, 1894-cü ildə Tiflis, sonra isə 1896-cı ildə Şuşa gimnaziyasında fransiz dilindən dərs deyərək el arasında “Firəng Əhməd” ləqəbini alır. (Bu “Firəng”lik üzündən gələcək həyat yoldaşı Sitarə xanımın ailəsi ona əvvəlcə yox cavabı vermiş, lakin 1902-ci ildə onların evlənməsi baş tutmuşdu). Əhməd bəy Şuşada ilk dəfə qiraətxana-kitabxana açdı.

    1897-ci ildə Əhməd bəyin həyatının Bakı dövrü başlayır. O, H.Z.Tağıyevin dəvəti ilə Bakıya gəlib, məktəbdə fransız dili müəllimi işləməklə yanaşı “”Kaspi” qəzetinin baş redaktoru olur. O, həmçinin Ə.Hüseynzadə ilə “Həyat” qəzetinə redaktoruluq etmişdir.

    Əhməd bəy əsərlərində milli qurtuluşa gedən yolun cəmiyyətin mədəni və təhsili inkişafından keçdiyini bildirirdi. Qadın azadlığı ideyalarını yayan və bunu azadlıq mücadiləsinin əsas faktoru kimi göstərən Ağaoğlu Azərbaycan ziyalıları arasında qadına bərabər hüquqların verilməsinə çağıran ilk ziyalılardan idi. 1901-ci ildə çapdan çıxan “İslam dünyasında qadın” adlı kitabında “azad qadınsız milli inkişaf ola bilməz” fikrini sübuta yetirir. Əhməd bəy Ağaoğlunun bu arzu və ideyaları tezliklə reallığa çevriləcəkdir (1918-ci ildə qurulmuş Şərqdə ilk demokratik cümhuriyyət Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti’ndə o dövr nəinki şərqin, hətta qərbin ABŞ və Böyük Britaniya kimi qabaqcıl dövlətlərinə nümunə olacaq bir hadisə – Azərbaycan qadınına seçkilərdə səsvermə hüquqlarının verilməsi ilə Əhməd bəyin ideyaları gerçəkləşir).

    1904-cü ildə “Bir xanım” imzası ilə “Şərqi-Rus”a göndərilən məktubda müəllif Qurandakı “ən-Nisa” surəsinin 31-ci ayəsinin məzmununu “nəfsi haramdan pak saxlayıb pis niyyətlərdən və murdar fikirlərdən uzaq və təmiz olmaq” kimi mülahizə edib yazırdı:

    Zahiri baxmaq, ya baxmamaq şərt deyil. Şərt batini təmiz saxlamaqdır… Allah taala dünyanı yaradıb, onu özünün gözəl və xoş məxluqatilə bəzəyib və zinətləndiribdir. Gözəl səhralar və çəmənlər, könül xoşlandıran güllər və çiçəklər, qəlbi şad edən mənzərələr, böyük meşələr, uca dağlar, əqli heyran edən dənizlər və sular, qisim-qisim heyvanlar və quşlar, göyün üzündə həddən ziyadə yıldızlar yaradıb. Heç bir məxluqatın üzərinə pərdə çəkməyibdir… həmçinin Adəm övladına Allah taala əmr etməyibdir ki, onun gözəl məxluquna baxmaqdan gözlərini yumsunlar.

    Müəllif, “Məsəla, yaxşı meyvə ağacı ola. Hər kəs onu görsə bitəbii mail olar. O meyvəyə tamaşa etməyə mümkün qədər səy edər. Əgər o bağın möhkəm hasarı olsa, heç kəs o meyvəni görməz, onu ələ keçirmək fikrində olmaz” – deyə hicabla bağlı belə bir müqayisə aparan Tiflisin şiəməzhəb qazısı Mövlazadə Məhəmmədhəsəni tənqid edərək, soruşurdu:

    Bizim hasar və divar içində qalıb çürüməyimizdən kimə nə fayda ola bilər? Gözəl meyvə ağacını hasarda saxlamaq lazımdır, yoxsa vətən övladına tərbiyə verib halal ilə haramın fərqini bildirməkmi lazımdır?

    Həyatının Türkiyə dövrü

    Ağaoğlu Transqafqaziya seyminə keçirilən seçkilərdə müsəlman fraksiyasından üzv seçilir və bu müddətdəki fəaliyyəti ilə 1905-ci ildə etnik erməni-müsəlman qarşıdurmalarının qarşısının alınmasında böyük rol oynamışdır. Bir qədər sonra onun millətçi fikirlərindən və sosial inqilabi düşüncələrindən təşvişə düşən erməni daşnaklarının təhdidlərinə cavab olaraq türk-müsəlman xalqlarının hüququnu qorumaq üçün “Difai” adlı özünümüdafiə təşkilatı yaradır. Çar Rusiyasının erməni hakimiyyət nümayəndələri Qarabağda etnik təmizləmə işinə başladığı bir dövrdə “Difai” təşkilatı bu siyasətin qarşısını almaq vəzifəsini və Azərbaycan türklərinin milli təhlükəsizliyinin təmin olunmasını öz üzərinə götürdü. Lakin ruslar bunu qəbul etmədilər. Osmanlı imperiyasında geniş vüsət almiş “Gənc Türk” inqilabi hərəkatından təşvişə düşmüş çar qüvvələri onun kitab və məqalələrinə “Pan-Türkist” adını verərək təqib etməyə başladılar. Aylarla dostlarının evində gizlin yaşayan Əhməd bəy təqib və mümkün həbslər səbəbindən 1908-ci ilin sonlarında Türkiyəyə-İstanbula köçməli olur. Türk Ocağı türk milli hərəkatının aparıcı siması olan Ağaoğlu bu hərəkatın keçirilmiş konqresinə prezident seçilir. 1910-cu ildə isə ailəsi Türkiyəyə köçür.

    Ə.Ağaoğlu 1909-cu ilin əvvəllərində İstanbulda maarif sahəsində müfəttiş, sonra isə Süleymaniyyə kitabanasının müdiri vəzifəsində çalışır. 1909-cu ilin oktyabrından İstanbul darülfünunda Türk-Monqol tarixindən və rus dilindən dərs deyir. Bu dövrdə Əhməd bəyin türkçülük ideyaları onun fəaliyyətinin əsas istiqamətinə çevrilir. O, 1912-ci ildə istefa verərək “İttihad və Tərəqqi” firqəsinə daxil olur. Həmin il keçirilən seçkilərdə Afyon-Qarahisardan Osmanlı parlamentinə deputat seçilir. 1912-ci ildə Ə.Ağaoğlu iki dəfə yazdığı məqalələrə görə tutulur və tezliklə də azad edilir.

    1915-ci ildə Osmanlı Məclisi Məbusanına (Millət Məclisi) Afyon nümayəndəsi olaraq daxil olan Əhməd bəy eyni zamanda İttihad və Tərəqqi təşkilatının “Mərkəzi Ümumisinin” üzvü olmuşdur.

    Azərbaycanda Şura hökuməti qurulduqdan sonra Əhməd bəy yenidən Türkiyəyə, bu dəfə Ankaraya köçməli olur. Türkiyədə jurnalist və siyasi fəaliyyətini davam etdirən Əhməd bəy mətbuat bürosunun direktoru, Türkiyənin “Hakimiyyəti-Milliyə” qəzetinin baş redaktoru olmuşdur.

    Türkiyədə yaşayan Ə.Ağaoğlu Azərbaycanla əlaqəni kəsməmişdi. 1915-ci ildə o, Rusiyada yaşayan milli azlıqların Lozannada keçirilən konfransında Azərbaycanın təmsilçisi kimi çıxış etmişdir. Birinci dünya müharibəsidövründə ABŞ prezidenti V.Vilsona ünvanlanmış Rusiya müsəlmanlarının haqlarının qorunması müraciətinə imza atanlardan biri də Əhməd bəy idi.

    AXC dövründə Ə. Ağaoğlu

    1918-ci il 28 mayda Azərbaycan İstiqlal Bəyannaməsini elan etdi. Yeni qurulmuş hökumət xalqı fiziki məhvdən qurtarmaq üçün Osmanlı Türkiyəsinə üz tutur. Qafqaz İslam Ordusunun komandanı Nuru Paşa Azərbaycana göndərilir. Doqquz il ayrılıqdan sonra Ə. Ağaoğlu Nuru Paşanın müşaviri kimi Azərbaycana göndərilir. 1918-ci ildə Ə. Ağaoğlu Gəncədə olarkən cəmi iki nömrəsi işıq üzü görən “Türk sözü” qəzetini nəşr etdirir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə parlamentin üzvü seçilir. 1918-ci il dekabrın 26-da Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Paris Sülh Konfrasında iştirak etmək üçün göndərdiyi nümayəndə heyətinin tərkibində Ağaoğluda var idi.

    Sürgün olunduğu illər

    1919-cu il Azərbaycan nümayəndə heyəti İstanbula gedir. Azərbaycana qarşı Avropa və Amerikada ermənilərin apardığı təbliğat kompaniyasının gedişində ya “Azərbaycan” adlı dövlətin mövcud olmadığı “əsaslandırılır”, ya da Azərbaycan Antantaya qarşı vuruşmuş məğlub Türkiyənin ayağına yazılırdı və bütün vasitələrlə rəhbər xadimlərə Azərbaycan haqqında qərəzli məlumatlar verilirdi. İlkin addım kimi onlar Ə. Ağaoğlunun İttihad və Tərəqqi komitəsinin üzvlərilə birlikdə həbs edilib ingilislərin nəzarəti altında olan Malta adasına sürgün edilməsinə nail oldular. Azərbaycan nümayəndə heyəti Türkiyədə olduğu dövrdə ehtiyac və çətinliklər içərisində yaşayan Ə. Ağaoğlunun ailəsinə 150 türk lirəsi həcmində maddi yardım göstərdi. Əhməd bəy Malta adasında çətin şəraitə baxmayaraq, yaradıcılıqla məşğul olurdu; “Üç mədəniyyət” adlı məşhur əsərini də burada yazdı.

    Malta məhbuslarını xilas etmək üçün həm Azərbaycan hökuməti, həm də Ankara hökuməti ingilislərlə danışıqlar aparırdılar: Ə. Ağaoğlunun dünyagörüşündə Malta sürgünü dövründə müəyyən dəyişikliklər əmələ gəlmiş və Azərbaycan hökumətinin başçısına 1921-ci il may ayının 21-də yazdığı məktubundan dəyişikliyi görmək mümkündür. Əhməd bəy əsirlikdən qurtarıb İstanbula gələn zaman N.Nərimanovdan məktub alır. Nərimanov Ağaoğlunu Azərbaycana dəvət edir və ona yüksək bir vəzifə verəcəyini vəd edir. Lakin Ağaoğlu İstanbulda Malta məhbuslarının azad olunmasında Ankaranın Böyük Millət Məclisi Hökumətinin və şəxsən də Atatürkün xidmətini bildikdən sonra özünə mübarizə yeri olaraq Türkiyə, tərəfdar kimi də Mustafa Kamal və onun silahdaşlarını seçir.

    Türkiyədə fəaliyyəti

    Ə. Ağaoğlu 1921-ci ildə Mətbuat İnformasiya idarəsinin baş müdiri vəzifəsinə təyin edilir. Əhməd bəy bu dövrdə “Hakimiyyət-milliyət” qəzetinin redaktoru vəzifəsini yerinə yetirərək yeni Milli hökumətin qurucusu Atatürkün ideyalarını təbliğ etmiş, onun yaxın məsləhətçisi kimi geniş fəaliyyət dairəsində çalışmışdır. O, Qarsdan TBMM–nə 2 dəfə deputat seçilir; ikinci dönəm 1923-1927-ci illəri əhatə edir.

    Ə. Ağaoğlu İstanbul Universitetində dərs deməklə bərabər, elmi və ədəbi–bədii yaradıcılıqla da məşğul olur. O, 20-30-cu illərdə “Hindistan və İngiltərə”, “Sərbəst insanlar ölkəsində”, “Dövlət və fərd”, “Türk təşkilatı əsasiyyəsi”, “Türk hüquq tarixi”, “Mən nəyəm”, “İran və inqilab”, “Könülsüz olmaz”, “İxtilalmı və İnqilabmı”, “Sərbəst firqə xatirələri” kimi əsərlər yazmışdır. Onun sayəsində rus alimi Kuropatkinin “Etika” əsəri tərcümə edilərək nəşr olunmuşdur. Bundan başqa, o, “Yakutlar” əsərini rus dilindən türkcəyə çevirmişdir.

    Ə. Ağaoğlu “Axın” qəzetinin baş redaktoru olmuşdur. Onun yazdığı yazılarda daha çox sosial məzmunlu tənqidlər yer alır. Qəzetin nəşrindən bir neçə ay keçdikdən sonra bir gün İstanbulda olan Atatürk, Ağaoğlu ilə görüşür və “Axın” qəzetindəki yazılardan narazı qaldığını bildirir. Bir neçə həftədən sonra qəzeti bağlanır və “Darülfünun İslahatı” (Universitetin yenidən qurulması) nəticəsində Ağaoğlunun kürsüsü əlindən alınır və pensiyaya göndərilir.

    M. Rəsulzadə “Ağaoğlu Əhməd” məqaləsində onun haqqında yazmışdı:

    . onunla əməkdaşlıq etmiş bir adam kimi deyə bilərəm ki. o zamankı (XX əsrin əvvəllərindəki) qızğın illərdə Ağaoğlu Əhməd qədər heç bir kəs milli hərəkat və milli dava cəbhəsinin atəş xəttində bulunmamışdır.

    Ailəsi

    Ə. Ağaoğlunun yoldaşı Sitarə xanım 1933-cü ildə 52 yaşınd vəfat edib. Əhməd bəylə Sitarə xanımın 7 övladı olmuşdur. Vəzir və Bəşir kiçik yaşlarında vəfat etmiş, qalan 5 nəfərdən – Sürəyya, Tezər (Təzəxanım), Əbdürrəhman, Səməd və Gültəkin ali təhsil alaraq Türkiyənin ictimai-siyasi həyatında mühüm rol oynamışlar.

    Sürəyya 1903-cü ildə Qarabağda, Səməd bəy isə 1909-cu ildə Bakıda anadan olmuşdur. Sürəyya hüquq təhsili alan ilk türk qadınlarından biri olaraq, Türkiyədə ilk qadın vəkil idi. 1989-cu ildə İstanbulda dünyasını dəyişdi. Tezə Universitetin fəlsəfə fakültəsini bitirmişdi.

    Səməd Ağaoğlu ixtisasca hüquqşünas idi. 1950-60-cı illərdə TBMM-in deputatı olur və Demokrat partiyası qalib gəldikdən sonra baş nazir Adnan Mnedersin hökumətində baş nazirin müavini, əmək naziri, sənaye naziri kimi mühüm vəzifələrdə çalışır. 27 may 1960-cı il çevrilşindən sonra Menders və hökumətin digər üzvləri kimi S. Ağaoğlu da həbs edilərək ömürlük həbs cəzasına məhkum edilir. Lakin 1965-ci ildə əfvi-ümumiyə düşərək həbsdən azad edilir. 1967-ci ildə o, ata yurdu Azərbaycanda olur. S. Ağaoğlu 1981-ci ildə İstanbulda vəfat etmiş və orada dəfn edilmişdir.

    Əsərləri

    • Ağaoğlu Əhməd bəy. Seçilmiş əsərləri. Bakı: “Şərq Qərb”, 2007.
    • “İslam dinində və islam aləmində qadın” (1901-ci ildə “Kavkazski vestnik” jurnalının 3-cü sayında dərc olunmuşdur).
    • “Üç mədəniyyət“, 1920.
    • “Hindistan və İngiltərə”, 1927.
    • “Sərbəst insanlar ölkəsində”, 1931.
    • “Dövlət və Fərd“, 1933.
    • “Mən kiməm“, 1939.
    • “Türk Hüquq Tarixi“, 1941.
    • “Könülsüz olmaz, İhtilalmı, İnqılabmı“, 1942.
    • “Sərbəst Fırka Xatirələri“, 1950.
    • Xatirələr

    Bədii-fəlsəfi əsərləri

    • Sərbəst insanlar ölkəsində
    • İran və inqilabı

    Related posts:

    1. Afad qurbanov müasir azrbaycan dili kitabi
    2. Azrbaycanda tdrisi metodikası
    3. Ingilis dilinin tdrisind öyrtm strategiyaları
    4. Ümumthsil mktblrind monitorinq v qiymtlndirm