İstiqlal şairi Əhməd Cavad

Ə.Cavadın 1925-ci ildə yazdığı «Göygöl» şeirindəki bir bənd ona daha böyük problem yaratdı:

Azərbaycanın İstiqlal şairi – Əhməd Cavad

Azərbaycanın Dövlət Himninin müəllifi, tanınmış şair və Cümhuriyyət dövrünün qüdrətli tərənnümçüsü Əhməd Cavad (Cavad Məhəmmədəli oğlu Axundzadə) 1892-ci ilin mayın 5-də Gəncə qəzası, Şəmkir nahiyəsinin Seyfəli kəndində anadan olmuşdur.
Ə.Cavad səkkiz yaşında olarkən atasını itirmiş, ilk olaraq ərəb-fars dillərini öyrənmişdir. Ə.Cavad ilk şeirini 1906-cı ildə yazmışdır. Elə həmin ildə o, mədrəsə adlanan Yelizavetpol (Gəncə) Müsəlman Ruhani Seminariyasına daxil olub, 1912-ci ildə təhsilini tamamlamışdır.
Ə.Cavada 1912-ci ilin mayın 27-də verilən şəhadətnamədən məlum olur ki, həmin seminariyanı bitirən şəxs digər fənlərlə yanaşı, Azərbaycan dili də daxil olmaqla dörd dil öyrənirdi: rus, ərəb, fars.
Ə.Cavad 1914-cü ildə Türkiyədə olmuş, Birinci Dünya müharibəsi başladığından bir neçə ay sonra geri qayıtmışdır.
Ə.Cavad 1914-1918-ci illərdə Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətinin katibi olmuş, ön cəbhəyə gedərək məqalələr, xəbərlər, reportajlar yazıb qəzet və jurnallarda çap etdirmişdir.

Ə.Cavad “Çırpınırdı Qara dəniz, baxıb türkün bayrağına” adlı şeirini də məhz həmin dövrdə — 1914-cü ildə yazmışdır.

Şair həm həsrətlə, həm qürurla bu misraları yazırdı:

Çırpınırdı Qara dəniz.
Baxıb türkün bayrağına!
«Ah. » deyərdim, heç ölməzdim
Düşə bilsəm ayağına!

Sonralar böyük bəstəkar Ü.Hacıbəyli bu şeirə təsirli musiqi bəstələmişdir.
Ə.Cavad Xeyriyyə Cəmiyyətinin tapşırığı ilə 1915-1916-cı illərdə Acarıstana — Batuma getmiş, orada Süleyman bəyin qızı Şükriyyə xanımla ailə həyatı qurmuşdu.
1918-ci ilin mayın 28-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaradılması Ə.Cavadın həyatında və yaradıcılığında mühüm rol oynadı.
Ə.Cavad Cümhuriyyətin ilk dövründə Maarif naziri olan (28.05.1918-26.12.1918) N.Yusifbəylinin yaxın köməkçisi və dostu idi.
Ə.Cavad Müsavat Partiyasının üzvü olmaqla yanaşı, parlamentin işinə kömək edir, yeni universitetin və bir çox məktəblərin açılmasında yaxından iştirak edirdi.
Ə.Cavad yeni yaranmış Azərbaycan Cümhuriyyətinin tərənnümçüsü və böyük istiqlal şairi idi.
O, 1918-1920-ci illərdə yaradıcılığında Azərbaycan bayrağını, Azərbaycanı xilasa gəlmiş türk əsgərini böyük sevgi ilə tərənnüm edirdi.
Ə.Cavadın Azərbaycan Cümhuriyyəti dövründə yazdığı ilk şeir belə adlanır: «Elin bayrağı». Şeirin Milli Şuraya həsr edildiyi yazılıb. Bu şeir 1918-ci ildə Azərbaycan Cümhuriyyəti hökuməti Gəncədə olarkən qələmə alınmışdır. Dörd bənddən ibarət olan şeirdə bu misralar var:

Bu bəxtsiz millətin daddığı acı,
Çalış əlac olsun, diriltsin onu!
Düşmən başındakı o zəfər tacı
Görsün ki, hər qəmin deyildir sonu!

Təmiz al alnındakı tozu, torpağı,
Haqq üçün açdığın əllərinlə sil!
Qalxıb bir də enməz elin bayrağı,
O sənin, o mənim əlimdədir, bil!

Bu şeir Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində bayrağımıza həsr edilən ilk şeir hesab edilməkdədir.

Qeyd edək ki, Ə.Cavad bu şeiri yazanda Azərbaycan Cümhuriyyəti hökumətinin 1918-ci il 21 iyun tarixli qərarı ilə dövlət bayrağımız qırmızı rəngdə idi. Üçrəngli milli bayrağımız haqqındakı qərar isə 1918-ci ilin noyabrın 9-da qəbul edildi.

Ə.Cavad 1918-ci ildə Nuru Paşanın komandanlığı ilə Gəncəyə Bakını azad etmək üçün gələn qəhrəman türk əsgərini alqışlayaraq «Ey əsgər!» şeirində yazırdı:

Dağa, daşa sancağını öpdürüb,
Duman kimi bu dağları bürüdün!
Dənizlərə salam rəsmi yapdırıb,
Göylərdəki bulud kimi yürüdün!
Yürü, yürü batan günəş izinə!
Gülümsəyir doğan günəş yüzünə!

Arslan kibi saldırdığın düşmana,
Ər oğlu ər olduğunu göstərdin!
Fələk bu gün uyğun sana diyor ki,
Türk əsgəri, sən böyləmi istərdin?!

Ə.Cavadın bu şeiri türk əsgərlərinin Bakıya daxil olma ərəfəsində Güzdək bölgəsində yazdığı qeyd edilməkdədir.
Ə.Cavadın 1918-ci ilin iyulun 16-da yazdığı «Bismillah» şeiri çox təsirli idi. Şair bu şeirində düşmən üzərinə qorxmadan hücum edən, Bakını xilasa çalışan əsgərin qəhrəmanlığından danışırdı:

Atıldı dağlardan zəfər topları,
Bürüdü elləri əsgər, bismillah!
O xan sarayında çiçəkli bir qız
Bəkliyor bizləri zəfər, bismillah!
Ey Bakı, sən qorxma, gəldik, gələli,
Səninçün atıldıq daim irəli!
Sağ qalanlar annələrə təsəlli,
Şəhidlərin ruhu gülər, bismillah.

Ə.Cavad hələ Gəncədə olan, Bakını xilasa hazırlaşan türk ordusuna sevgisini «Türk ordusu» şeirində belə açıqlayırdı:

Ey şanlı ölkənin şanlı ordusu,
Unutma Qafqaza girdiyin günü!
Gəlirkən qovmağa Turandan urusu,
Ayağını Qara dəniz öpdümü?

Bakını düşmənlərdən azad edərkən mindən çox türk əsgəri şəhid oldu. Türkiyədən gəlib yalnız Bakını yox, bütövlükdə Azərbaycanı azad etmiş şəhidlərin bir çox bölgələrdəki məzarları müqəddəs ziyarətgahlara döndü.

Ə.Cavad xalqın türk şəhidlərinə olan sevgisini “Şəhidlərə” şeirində belə duyğularla çatdırırdı:

Qalx, qalx sarmaşıqlı məzar altından,
Gəlmiş ziyarətə qızlar, gəlinlər!
Ey karvan keçidi, yollar üstündə,
Hər gələn yolçuya yol soran əsgər!

Sənin qovduqların yabançı xanlar,
Qurtardı ölkəni tökdüyün qanlar!
Bax nasıl öpməkdə tozlar, dumanlar,
Qərib məzarını, mən də bərabər!

Ə.Cavadın 1919-cu ilin iyulun 24-də yazdığı şeir üçrəngli bayrağımıza həsr edilmişdi və belə adlanırdı: «Al bayrağa». Ə.Cavad bu şeirində bir rəssam kimi bayrağın təsvirini belə təqdim edirdi:

Gül rəngində bir yaprağın
Ortasında bir hilal!
Ey al bayraq, sənin rəngin
Söylə neyçin böylə al!?

Ey sevgili bayrağımın
O dalğalı duruşu!
Sandım salam rəsmi sana
Buludların yürüşü!

1920-ci ilin aprelin 27-də Azərbaycan Rusiya bolşevikləri tərəfindən işğal edildi. 1920-ci ilin mayın 3-də işğalçı əsgərlər parlament binasına qalxıb üçrəngli bayrağımızı aşağı endirdilər. O müqəddəs və azadlıq rəmzi olan bayrağımızın yerinə yad bir ideyanın daşıyıcısı olan qırmızı sovet bayrağını asdılar.

Bir müddət sonra üçrəngli bayrağın həsrətini çəkən Ə.Cavad bu misraları yazdı:

Çoxdandır ayrı düşdüm
Üç boyalı bayraqdan.
A dostlar, mən yoruldum,
Bu gizli ağlamaqdan.

Ə.Cavad 1920-1922-ci illərdə Qubada Xuluq kəndində müəllimlik etdi, Xalq Maarifi şöbəsində çalışdı. O, 1927-ci ildən Pambıqçılıq İnstitutunda (sonradan Gəncə Kənd Təsərrüfatı İnstitutu adlandı — red.) müəllim, dosent, kafedra müdiri işlədi. 1930-cu ildən institut Gəncəyə köçürüləndə o da Bakıdan getdi. Ə.Cavad həmin institutda türk və rus dillərini tədris edirdi.
Ə.Cavadı ilk dəfə 1923-cü ildə həbs etdilər. Onu müsavatçı M.B.Məmmədzadənin Azərbaycandan qaçmasına şərait yaratmaqda təqsirləndirdilər. Onun həbsdən azad olunmasında keçmiş müəllim yoldaşı Mir Cəfər Bağırov və H.Musayev önəmli rol oynadı.
Ə.Cavadın əleyhinə sovet mətbuatında vaxtaşırı yazılar çap edilirdi. O, sərt şəkildə tənqid olunurdu. Sovet tənqidçiləri yazırdılar: «Bir az da əski şairlərdən bəhs edək. Biz güman etmirik ki, Cavad Axundov və Hüseyn Cavid kimi şairlərdə bu yaxın zamanlarda lazımi bir dönüş əmələ gələcəkdir… Mündəricə etibarilə bu şairlərin yazıları yeni cəmiyyətin və yeni Azərbaycan mədəniyyətinin əleyhinədir».
Ə.Cavadın 1930-cu ilin aprelində yazdığı «Kür» əsəri də sovet tənqidçilərini narahat etdi. Əsərdə səslənən “Əyil, Kürüm, əyil, keç! Meydan sənin deyil, keç!” misralarına siyasi xarakter verdilər.

Ə.Cavadın 1925-ci ildə yazdığı «Göygöl» şeirindəki bir bənd ona daha böyük problem yaratdı:

Sənin gözəlliyin gəlməz ki saya,
Qoynunda yer vardır yıldıza, Aya.
Oldun sən onlara mehriban daya,
Fələk büsatını quralı, Göygöl!

Şeirdə işlədilən «ulduz», «Ay», «yaşıl» sözlərinə görə onu ittiham etdilər. Onu ötən günləri, üçrəngli bayrağı və Müsavatı yada salmaqda günahlandırdılar.
M.Ə.Rəsulzadə çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı ilə bağlı məqaləsində Ə.Cavad haqqında yazırdı: «Milli cərəyanın digər nümayəndəsi Cavad Axundzadənin işi bolşevik dövründə qətiyyən gətirmir. Əski bir müsavatçı olduğuna görə onu həbs edirlər. Mətbuat səhifələrində, ədəbiyyat qurultaylarında hər yerdən uzaqlaşdırılır və qovulur».
Ə.Cavadı 1937-ci ilin iyunun 4-də həbsə aldılar. Onunla bağlı istintaq prosesi 1937-ci ilin sentyabrın 25-də başa çatmışdır.
Ə.Cavada həbsxanada işgəncə verirdilər. Onun həyat yoldaşı Şükriyyə xanıma tanışı Mariya Sergeyevna belə məlumat çatdırmışdı ki, Ə.Cavadı Bayıl həbsxanasının səyyar xəstəxanasına başı tənziflə sarınmış halda, 40 dərəcə temperaturda gətiriblər.
Ə.Cavadın 1937-ci ilin oktyabrın 12-də qapalı keçirilən məhkəməsi 15 dəqiqə davam etmişdi.
1937-ci ilin oktyabrın 12-dən 13-nə keçən gecə Ə.Cavadı güllələdilər.
1938-ci ilin fevralında onun həyat yoldaşı Şükriyyə xanımı da həbs edib, səkkiz il müddətinə Qazaxıstana sürgünə göndərdilər.
Bu hadisədən sonra qorxudan qaçıb gizlənən Ə.Cavadın böyük oğlu 20 yaşlı Niyazi də axtarılıb tapıldı və üç ay yarım həbsdə saxlanıldı. Ə.Cavadın 16 yaşlı oğlu Aydın Keşlə həbsxanasına aparıldı, 14 yaşlı oğlu Tuqay Volqa-Nikolayev şəhərindəki çətin tərbiyə olunan uşaq yetimxanasına göndərildi. Ə.Cavadın bir yaş yarımlıq kiçik oğlu Yılması isə Volodarsk fabriki nəzdindəki körpələr evinə apardılar.

Ə.Cavadın həyat yoldaşı Şükriyyə xanım səkkizillik sürgün həyatından sonra 1946-cı ildə Bakıya qayıtsa da, ona Bakıda yaşamağa icazə verilmədi. O, Şəmkirə getməyə məcbur oldu.

Müəllif: Nəsiman Yaqublu
Mənbə: edebiyyatqazeti.az

• Teqlər:
• Əhməd Cavad
• , Əhməd Cavadın həyat və yaradıcılığı
• , Əhməd Cavadın şeirləri

İstiqlal şairi Əhməd Cavad

XX əsrin 30-cu illərində Azərbaycanın bir çox yazıçıları, şairləri, dövlət xadimləri sovet quruluşunun əleyhinə çıxdıqlarına görə illərlə göz dustağı edildilər, həbsxanalara salındılar, bəziləri işğal və işgəncəyə etiraz əlaməti olaraq qürbətdə mühacir həyatı yaşamaga məcbur oldular. Onlardan bir qismi isə Uzaq Sibirin və Şimali Qazaxıstanın qarlı-şaxtalı çöllərinə sürgün edildi, bəziləri də güllələndi.

Dövlət müstəqilliyimiz bərpa olunduqdan sonra xalqın mənəvi dünyasından və tarixin yaddaşından silinməyən belə insanlar ümummilli lider Heydər Əliyevin diqqət və qayğısı sayəsində gündəmə gəldilər. Onlardan biri də Azərbaycan ədəbiyyatına dəyərli töhfələr vermiş Əhməd Cavad Axundzadə dir.

Xalqımızın müstəqillik ideyalarına bütün həyatı boyu sadiq qalan, Azərbaycan poeziyasında yeni bir ədəbi məktəbin bünövrəsini qoyan Əhməd Cavad klassik ədəbiyyatımızda müstəsna rola malikdir. Onun zəngin yaradıcılığı milli azadlıq və istiqlal uğrunda mübarizə motivləri aparıcı mövqeyi ilə səciyyələnərək dövrün ictimai-siyasi mənzərəsini özündə dolğun əks etdirir.

Şairliklə yanaşı, tərcüməçi, maarifçi-pedaqoq və ictimai xadim kimi də tanınan, Azərbaycanın Dövlət himninin sözlərinin müəllifi Əhməd Cavadın (Cavad Məhəmmədəli oğlu Axundzadənin) bu il may ayının 5-də anadan olmasının 120 illiyi tamam oldu. Prezident İlham Əliyev fevralın 9-da Əhməd Cavadın 120 illik yubileyinin keçirilməsi ilə bağlı sərəncam imzalamışdır.

Əhməd Cavad Şəmkir mahalının Seyfəli kəndində ruhani ailəsində anadan olmuşdur. Yazıb-oxumağı atası Molla Məhəmmədəlidən öyrənsə də, ilk təhsilini üç il kənddəki mollaxanada almışdır. Cavad yeddi yaşında olarkən Qurani-Kərimi sərbəst oxuyar, bəzi surələri hətta əzbərdən deyərdi. Lakin 1900-cü ildə Cavadın atası Axund Məhəmmədəli dünyasını dəyişəndən az sonra anası Yaxşı xanım Cavadı da götürüb Gəncəyə köçür. Burada xalça sexinə işə düzəlir. Cavad isə Yelizavetopol (Gəncə) Müsəlman-Ruhani Seminariyasında təhsilini davam etdirir. 1906-cı ildə seminariyaya daxil olan Cavad Axundzadə 1912-ci ildə oranı müvəffəq qiymətlərlə bitirir. Təhsil illərində Cavad müəllimlərinin sevimlisi olur, istedadlı gənc kimi tanınır. 1910-cu ildə Cavadın müəllimi Abdulla Tofiq (Abdulla Sur) dostu Abdulla Şaiqə göndərdiyi məktubunda yazır: “Tələbələrimin içində Cavad adlı gənc bir yazar var. Mənə oxuduğu ilk mənzumələri gələcəyə böyük ümidlər verir. Lisanı (dili – R.S.) sadə və gözəldir”.

Gəncə mədrəsəsində Hüseyn Cavid, Abdulla Sur, Savad Cavad, İdris Axundzadə, Mirzə Abbas Abbaszadə, Əli Razi, Əli Nəzmi, M.Axundzadə, Ə.Ş.Ruhi və digər görkəmli pedaqoqlardan dərs alan Əhməd Cavad 1912-ci ildə seminariyanı 10 fəndən əla qiymətlərlə bitirir.

1912-ci ildə Çar Rusiyasının Osmanlı Türkiyəsinə qarşı Balkan yarımadası ətrafında müharibəyə başlaması türk-müsəlman dünyasında ciddi narahatlığa səbəb olmuşdu. Bakıdan, Gəncəbasardan, Qarabağdan, Şirvandan, Qubadan, bir sözlə, Azərbaycanın müxtəlif bölgələrindən vətənpərvər insanlar Qafqaz könüllüləri tərkibində Türkiyəyə – düşmənlə savaşa yollanır, kimi də cəbhədəki könüllülərə və döyüş gedən ərazilərdəki əlillərə, imkansızlara müxtəlif yardımlar edir. Əhməd Cavad da əqidə dostları İdris Axundzadə, İsa Əlizadə, Əli Əsədulla və digərləri ilə birlikdə İstanbula gedib Balkan müharibəsində bir əlində silah, bir əlində qələm döyüşür.

1913-cü ildə Balkan müharibəsindən geri dönən Əhməd Cavad Gəncədə Qafqazın Şeyxülislamı Məhəmməd Pişnamazzadəyə imtahan verib “şərəfli türk və fars dilləri müəllimi” adını alandan sonra Gəncədə 1 nömrəli qızlar məktəbində müəllim kimi pedaqoji fəaliyyətə başlayır.

Əhməd Cavadın müəllim, şair və ictimai xadim kimi formalaşmasına Gəncə ədəbi mühiti böyük təsir göstərmişdir. Əhməd Cavad 1914-cü ildə Gəncəyə gəlmiş doktor Xosrov paşa Sultanov ilə Nəsib bəy Yusifbəylinin vasitəçiliyi ilə tanış olur. Ələkbər bəy Rəfibəyli və Nəsib bəy Yusifbəylinin zəmanəti ilə “Xeyriyyə cəmiyyəti”nin katibi və cəmiyyətin sədri Xosrov bəyin müavini təyin edilir.

1915-ci ildə Türkiyənin Anadolu torpaqlarının şərq hissəsini işgal edən çar ordusunun əsgərləri Qars və Ərzurum əhalisini kütləvi qırğına məruz qoyurdu. Çar ordusuna arxalanan ermənilər türk-müsəlman kəndlərinə hücum edərək dinc əhalini qılıncdan keçirirdi. Məqsəd qədim türk torpaqlarında Ermənistan dövləti yaratmaq idi. Bu zaman Azərbaycan türklərinin taleyi üçün narahatlıq keçirən Əhməd Cavad ikinci dəfə Türkiyəyə dönür, əsas dayanacaq yeri Batum olmaqla, burada xeyriyyə işləri ilə məşğul olmağa başlayır.

Şair qardaş xalqın çətin günündə Qarsda qarşılaşdığı ürək parçalayan mənzərəni “Nə gördümsə” adlı şeirində belə təsvir edir:

Ərməğanım yaslı nəğmə,
Bir quş oldum, çıxdım yola.
Getdim gördüm dost elində
Nə bir səs var, nə bir layla.

Vicdan mənə əmr edər ki:
Belə gündə bayram etmə.
Quran mənə yol göstərir:
“Yoxsulları məyus etmə”.

1915-ci il martın 22-də qələmə aldığı bu şeirdən görünür ki, Əhməd Cavad həmin vaxt Novruzu bayram kimi keçirə bilmir. Çünki Qars çar ordusu tərəfindən işğal edilərkən oradakı türk soydaşlarını çar əsgərləri və ermənilər qılıncdan keçirmişdilər, Qars xarabazarlığa çevrilmişdi. Əhməd Cavadın bu hadisədən həyəcanlanmaması mümkün deyildi. O, vəzifəsini təkcə şeir və məqalə yazmaqla bitmiş hesab etmirdi. Əlində silah cəbhədə də vuruşurdu. Şair bu barədə “İmdad” şeirində deyir:

Ziyafət görmədim, yaslıdır ellər,
Çoxalmış məzarlar dərdini söylər.
Talanmış şanələr, yolunmuş tellər
Olduğunu duydum, imdadə gəldim.

Qarlarla boyanmış məzlumlar qanı,
Ölənlər çox, fəqət, məzarı hanı?
Ayaqlar altında şövkəti, şanı
Qalanları görüb fəryada gəldim.

O dövrdə də qaçqınlar, köçkünlər, didərginlər, evsiz-eşiksizlər saysız-hesabsız idi. Belələrinə Bakıdan əsasən milyonçu Hacı Zeynalabdin Tağıyev və başqaları kömək göstərirdilər. Əhməd Cavad 1916-cı ildə böyük xeyriyyəçi Z.Tağıyevin maliyyə dəstəyi ilə Batumda yaşayan 2500-ə yaxın azərbaycanlı ailəsi üçün məktəb açmış, yeni yaradılan məktəblərdə həm də müəllimliklə məşğul olmuşdur. 1917-ci ildə Ə.Cavadın vasitəsilə 2500 nəfərdən çox türk qaçqın və didərgini Gəncə və Bakı ətrafında yerləşdirilmişdi.

Əhməd Cavadın şeirləri 1913-cü ildən çap edilmişdir. Yaradıcılığa lirik şeirlə başlayan şairin 1916-cı ildə “Qoşma”, 1919-cu ildə isə “Dalğa” adlı kitabları nəşr olunmuşdur. Şeirlərində və ictimai fəaliyyətində əsas qayəsi xalqı itaətkar vəziyyətə salmaq istəyənlərə qarşı milləti oyatmaq, azadlıq, müstəqillik uğrunda mübarizəyə səfərbər etmək idi.

1918-ci ilin əvvəllərində bolşeviklərin təpədən-dırnağadək silahlandırdığı erməni qoşunları “Daşnaksütyun” partiyasının xüsusi tapşırığı ilə Naxçıvanda, Bakıda, Qubada, Şamaxıda, Göyçayda və digər bölgələrdə müsəlman əhalini kütləvi surətdə güllələyir, süngüdən keçirir, evini-eşiyini dağıdıb yandırırlar. Mart qırğınları zamanı amansız qətliamlar, işgəncələr və vandalizm siyasəti nəticəsində Bakı qan içində boğulanda qardaş Türkiyədən Nuru paşanın komandanlığı altında türk ordusu köməyə gəlir. Əhməd Cavad həmin ordunun tərkibində Gəncədən Bakıyadək döyüşlərdə iştirak edir. Bakıda, Yasamalda, Güzdəkdə əsgərlərə mənəvi dəstək olur. “Osmanlı ordusuna” həsr etdiyi şeirində bu barədə yazır:

Şu qarşıkı duman çıxan bacadan,
Sən gəlmədən iniltilər çıxardı.
Geciksəydin, məzlumların fəryadı
Yeri, göyü, kainatı yıxardı.

1918-ci ildə yaradılmış Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Əhməd Cavadın həyatında müstəsna rol oynamışdır. Müstəqil Azərbaycan Respublikasının tarix səhnəsinə qədəm qoymasını ürəkdən alqışlayan, onun mövcudluğuna, dövlət rəmzlərinə, milli ordusuna alovlu şeirlər yazan və bu siyasi hərəkatda fəal iştirak edən 26 yaşlı Əhməd Cavadın həyatının ən xoşbəxt anları Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövrü ilə bağlıdır. Ədəbiyyatşünas alim, akademik Bəkir Nəbiyev də Əhməd Cavad yaradıcılığının milli respublika dövrünü yüksək qiymətləndirərək, şairin bu zaman kəsiyində yazılmış şeirlərini onun ən yaxşı əsərləri sırasına daxil edir.

1920-ci il aprel ayının 28-də XI sovet ordusu tərəfindən Azərbaycan işğal edildikdən sonra Ə.Cavad ailəsi ilə birlikdə Qusarın Xuluq kəndinə (o vaxtlar Qubanın ərazisi hesab edilirdi) köçərək orada müəllim, sonra isə Quba Xalq Maarif Şöbəsinin müdiri işləyir. 1922-ci ildə Azərbaycan Ali Pedaqoji İnstitutunun Ədəbiyyat və tarix fakültəsinə qəbul olunduqdan sonra Bakıya köçür, savadsızlığı ləğvetmə kurslarında və Nərimanov adına Pedaqoji Texnikumda müəllimlik fəaliyyətini davam etdirir, Bakı ədəbi mühitində çox böyük şöhrət və nüfuz qazanır.

Cəmiyyətin ruhunu, mənəvi simasını şeirlərində dolğun əks etdirən Ə.Cavad 1924-1926-cı illərdə Azərbaycan Şura Yazıçıları Cəmiyyətinin məsul katibi vəzifəsində çalışır. Bu dövrdə şairin paxıllığını çəkənlər, gözü götürməyənlər də az deyildi. O, böhtan və tənələrdən qurtulmaq üçün 1929-1930-cu illərdə Gəncəyə köçməyə məcbur olur. Beş il Gəncədə yaşayıb- yaradan Əhməd Cavad özünə qarşı edilən haqsız hücumlardan ruhdan düşməyərək, Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı İnstitutunun Türk və rus dilləri kafedrasında müəllim, dosent, kafedra müdiri, Gəncə Dram Teatrında ədəbi hissə müdiri vəzifələrində işləyir. 1933-cü ildə ona professor adı verilir.

Ə.Cavad 1934-cü ilin iyun ayında Azərbaycan Yazıçılarının Gəncə filialından Bakıda keçirilən Şura Yazıçılarının I qurultayına nümayəndə seçilir. Həmin qurultayda Azərbaycan Yazıçılar İttifaqına üzv qəbul edilir və “Azərnəşr”də işləmək üçün dəvət alır. Yenidən Bakıya köçür, əvvəl Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatının tərcümə şöbəsində redaktor, sonralar isə “Azərbaycanfilm” studiyasında sənədli filmlər şöbəsinin müdiri vəzifələrində çalışır.

Bakıda olduğu müddətdə daha məhsuldar işləyən Əhməd Cavadı bu dəfə də rahat buraxmırlar. Təkcə bu faktı qeyd etmək kifayətdir ki, sovet dönəmində cəmi səkkiz şeiri dərc edilib. Hər şeirindən sonra yersiz şantaja, haqsız tənqidə məruz qalan şair məcbur olub dünya klassiklərindən tərcümələr edir. Bunu da ona çox görürlər. Sinəsi söz dustağı, özü isə göz dustağı olan Əhməd Cavad 1937-ci il mart ayının 21-də – Novruz bayramı günü müəllimi Hüseyn Cavid və Vəli Xuluflu ilə bir gecədə bolşeviklər tərəfindən həbs edilir. Səkkiz aya yaxın NKVD zirzəmisində işgəncələrə məruz qalan Əhməd Cavadı 1937-ci il oktyabrın 12-dən 13-nə keçən gecə döyə-döyə qətlə yetirirlər. Yeri gəlmişkən, Azərbaycanın tanınmış ziyalıları Bəkir Çobanzadəni, Böyükağa Talıblını, Vəli Xuluflunu, Məmmədkazım Ələkbərlini, Hənəfi Zeynallını, Xalid Səid Xocayevi də həmin gecə güllələmişlər.

Azərbaycan 1991-ci ildə öz tarixi müstəqilliyini bərpa edəndən sonra yüzlərlə Azərbaycan ziyalısı, Azərbaycan yazıçısı kimi, Əhməd Cavad yaradıcılığının da üzərinə işıq düşdü. Kitabları çap olundu, haqqında məqalələr yazıldı. Müstəqil Azərbaycanın çiçəklənən gələcəyini qabaqcadan görən ümummilli lider Heydər Əliyev deyirdi: “Azərbaycanın gözəl himni var. Sevindirici haldır ki, bu himn hələ 1918-ci ildə yazılıb. Bunun müəllifi bizim böyük bəstəkarımız Üzeyir Hacıbəyovdur. Himnimizin sözlərini böyük şairimiz Əhməd Cavad yazıb. Onun musiqisi də çox gözəldir, sözləri də çox mənalıdır, gözəldir. Mən xarici ölkələrə səfər edərkən hər yerdə iki himn çalınır – Azərbaycanın himni, bir də getdiyimiz ölkənin himni. Hər ölkənin himni özünə əzizdir. Öz xalqının musiqisini, mənəvi xüsusiyyətlərini əks etdirir. Bu, təbiidir. Ancaq mən hər yerdə müqayisə edib görürəm ki, bizim himn müəllifləri bu himni nə qədər böyük məharətlə yaradıblar. Hər dəfə xarici ölkələrdə bu himni dinləyərkən mən yenidən iftixar hissi duyuram”.

Ümummilli liderin yüksək qiymət verdiyi, iftixar hissi duyduğu Dövlət himnimizin sözlərini 1918-ci ildə milli marş kimi Əhməd Cavad yazmışdir. 1920-ci il yanvarın 30-da Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Nazirlər Şurası cümhuriyyətin milli himninin hazırlanması haqqında qərar qəbul etmiş və bu məqsədlə Xalq Maarif Nazirliyi tərəfindən müsabiqə elan edilmişdir. Təəssüflər olsun ki, 1920-ci il aprelin 28-də Xalq Cümhuriyyətinin süqutu sözləri Əhməd Cavadın olan Azərbaycanın milli himnini qəbul etməyə imkan verməmişdi.

XX əsrin əvvəllərində – 1920-ci ilin aprelində sovet imperiyası tərəfindən müstəqil ölkəmizin işğalı nəticəsində milli himnimizi qəbul etməyə imkanımız olmasa da, bu şansı tarix bizə ikinci dəfə – XX əsrin sonlarında təkrar verdi: Parlament “Azərbaycan Respublikasının Dövlət himni haqqında” qanun qəbul etdi. Qanuna əsasən, 1919-cu ildə böyük şairimiz Əhməd Cavad və sevimli bəstəkarımız Üzeyir Hacıbəyov tərəfindən hazırlanmış “Azərbaycan marşı” Azərbaycanın Dövlət himni kimi təsdiq edildi.

Rəhman SALMANLI,
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

Ахмед Джавад

Ахмед Джавад (азерб. Əhməd Cavad , настоящее имя Джавад Мамедали оглы Ахундзаде азерб. Cavad Məhəmmədəli oğlu Axundzadə ; 5 мая 1892 ( 18920505 ) — 12 октября 1937, Баку) — азербайджанский поэт, писатель, журналист, автор слов Гимна Азербайджана.

Биография

Ахмед Джавад родился 5 мая 1892 ( 18920505 ) года в селе Сейфали Шамкирского района. Начальное образование получил дома, изучал турецкий, персидский, арабский языки и восточную литературу. Окончив в 1912 году духовную семинарию в Гяндже, работал учителем, участвовал в литературной и общественно-политической жизни города.

Во время Балканской войны сражался на стороне Турции в составе «Кавказского отряда добровольцев». Будучи членом Общества милосердия, помогал сиротам и беженцам в Карсе, Эрзеруме и других городах.

Джавад Ахундзаде в юности

В 1916 году выходит в свет сборник стихов Ахмеда Джавада «Гошма», а в 1919 году — «Далга» («Волна»). Этот период деятельности Ахмеда Джавада, получившего известность как поэт независимости, связан с Мамед Эмином Расулзаде. По предложению Расулзаде поэт вступает в партию «Мусават». Пик творчества поэта связан с АДР, в борьбе за которую поэт принимал активное участие. В своем стихотворении «Азербайджан, Азербайджан!» Ахмед Джавад приветствовал провозглашение АДР. Воспевает трехцветное знамя Азербайджана в стихотворении «Азербайджанскому знамени». После провозглашения АДР поэт продолжал педагогическую деятельность, проводил культурно-просветительскую работу, помогая министру просвещения АДР Юсифбейли Насиб-беку. Принимал активное участие в создании Азербайджанского университета. Ахмед Джавад — автор гимна Азербайджанской республики, созданного на музыку Узеира Гаджибекова. В его поэзии запечатлен призыв к единению тюркских народов. В стихотворениях «Англичанин», «Чужак» выражает свое негативное отношение к захватчикам. В стихотворении «Эй солдат» воспел турецкую армию, пришедшую на помощь азербайджанскому народу в 1918 году.

После установления советской власти в Азербайджане Ахмед Джавад продолжал педагогическую деятельность. В 1920 году работал директором школы и учителем русского и азербайджанского языка в селе Хулуг Гусарского района, а с 1920 по 1922 год заведующим Отделом народного просвещения Губинского района.

В 1922—1927 годах учился на историко-филологическом факультете Азербайджанского педагогического института, одновременно работая преподавателем в техникуме им. Н. Нариманова.

В 1924—1926 годах работал ответственным секретарем Общества советских писателей Азербайджана. В 1925 году А. Джавада арестовывают за стихотворение «Гейгель».

В 1930 году переехал в Гянджу. С 1930 по 1933 год был преподавателем, а затем доцентом и заведующим кафедры русского и азербайджанского языков Института сельского хозяйства в Гяндже. В 1933 году А. Джаваду присвоили звание профессора. После этого он заведовал литературным отделом Гянджинского драматического театра.

В 1934 году А. Джавад вернулся в Баку, работал редактором отдела переводов в издательстве «Азернешр». В 1935—1936 годах заведовал отделом документальных фильмов на киностудии «Азербайджанфильм». В марте 1937 года А. Джавад был удостоен первой премии за перевод поэмы Шоты Руставели «Витязь в тигровой шкуре» на азербайджанский язык.

Ахмед Джавад

А. Джавад перевел на азербайджанский язык произведения русских писателей и поэтов — А. С. Пушкина («Медный всадник»), М. Горького («Детство»), прозы И. Тургенева. Он переводил и произведения европейских классиков — У. Шекспира («Отелло»), Ф. Рабле («Гаргантюа и Пантагрюэль»), К. Гамсуна («Голод»).

В начале июля 1937 года А. Джавада арестовали. 13 октября 1937 года был расстрелян. Репрессиям подверглись члены семьи А. Джавада. Его жена Шукрия ханум была выслана в Казахстан, четверых детей разлучили.

Расстрелянный в жестоком 1937-ом, Ахмед Джавад явился к нам из небытия в середине 50-х годов как предтеча «оттепели», пробуждая новые поколения к национальному возрождению. Преданный забвению в долгие десятилетия застоя, он нежданно восстал в 90-м, чтобы стать знаменем независимости своей родины — идеи, которой служил всю свою жизнь, воспел в лучших своих творениях, и за обретение которой звал свой народ бороться до последнего вздоха.

На земле мало найдется поэтов, чье произведение провозглашалось бы официальным гимном по требованию самих народных масс. Стих, рожденный на заре пробуждения Азербайджана в начале ХХ века в момент свершения величайшего акта в его истории — провозглашения Республики, вновь зазвучал на гражданских манифестациях в конце века, став символом верности народа вечным идеям Свободы, Справедливости, Равенства и Братства. Одним этим вершинным своим произведением поэт занял исключительное место в современной азербайджанской литературе, в истории своей страны.

Ахмед Джавад (3-й справа во втором ряду) с учителями техникума им. Н. Нариманова. 1924

На крутых своих поворотах история по новому высвечивает грани поэзии и самой личности Джавада: поэта-революционера, поэта-политика, поэта-мученика. В богатой на имена многовековой азербайджанской литературе трудно найти пример столь высокого стоицизма, столь масштабного поэта-проповедника с ясной волей и четкой политической ориентацией. Он вошел в историю азербайджанской литературы как родоначальник революционной поэзии, и по сию пору остается в этом качестве самым значительным и неповторимым явлением.

Нельзя не согласиться с теми, кто считает его одним из основоположников туранизма. Его бессмертные стихи «Чырпынырдын, Кара дениз» стали своеобразным гимном Отечества турков, единства и вечности тюркского мира. В сущности, в его лице мы имеем поэта двух литератур — турецкого и азербайджанского. Не случайно современные известные турецкие исследователи в творчестве Джавада, его исканиях и идейно-политическом наследии видят проявление двуединства духа тюркского этноса и азербайджанской нации.

Надо ли говорить о том, сколь актуальны идеи Ахмеда Джавада о единении тюркского мира, турецкого и азербайджанских народов, их государств сегодня, когда они противостоят новым угрозам и вызовам глобалистского безвременья? Сегодня эти политические прозрения поэта воспринимаются как завет потомкам искать и строить эффективные формы союзнических отношений двух соседних тюркских государств Азербайджана и Турции. Мученическая смерть его — напоминанье грядущим поколениям о том, что не бывает государственной независимости без свобод каждого гражданина. Защита свободы личности также свято, как и защита земель, государства, завещанных нам теми, кто сумел, несмотря на происки враждебных сил, всепожирающий огонь мировой войны, на обломках распадающейся империи создать Азербайджанскую Демократическую Республику, быть наследниками которой истинное счастье.

Ахмед Джавад тот поэт, та историческая фигура, жизнь и слово которого в этом смысле приобретают особое значение. Сегодня, когда решаются вопросы бытия и будущности азербайджанского народа надо бы проложить народные тропы к нему, к его наследию как к неугасимому источнику национальной идеологии. Ибо слово Джавада звучит вечным зовом к народу, к его пробужденью, обретению своего «я», достойного места в истории, своего предназначенья.

Жизнь Ахмеда Джавада смотрится как остросюжетный сериал, судьба — захватывающий роман, поэзия — источник любви и преданности. Немного на земле поэтов жизнью своей воспевших любовь… Его Шукрия — не поэтический образ. «Предпочитаю погибнуть в Сибири, чем отказаться от Джавада!» — эти слова, брошенные в лицо палачам княжеской дочерью из Аджарии, спутницей жизни поэта, повели Джавада и Шукрию из трагической были в вечный мир поэтической романтики.

В декабре 1955 года А. Джавад был оправдан. После этого были изданы его книги «Шеирлер» (1958), «Сен аглама, мен агларам» (1991), а также переводы, осуществленные им: «Гаргантуа и Пантагруель» Ф. Рабле (1961), трагедии «Отелло» и «Ромео и Джульетта» В. Шекспира (1962), поэма Шоты Руставели «Витязь в тигровой шкуре» (1978).

‘Государственный гимн Азербайджанской Республики’

30 января 1920 года Совет Министров Азербайджанской Демократической Республики принял постановление о выработке национального гимна республики, с этой целью Министерством Народного Просвещения был объявлен конкурс. Однако падение АДР 28 апреля 1920 года не позволило принять национальный гимн Азербайджана. 27 мая 1992 года парламент принял Закон «О Государственном гимне Азербайджанской Республики», согласно которому «Азербайджанский марш», составленный великим композитором Узеиром Гаджибековым и поэтом Ахмедом Джавадом в 1919 году, был утвержден в качестве Государственного гимна Азербайджана.

Русский текст: Сиявуша Мамедзаде

Азербайджан! Азербайджан!
О, колыбель святая славных сынов!
Нет земли милей Отчизны,
Нет её родней
От истока нашей жизни
До скончанья дней!
Под знаменем Свободы верши свой путь!
Тысячи нас, павших в бою,
Защищавших землю свою.
В час роковой встанем стеной
В нерушимом ратном строю!
Пусть цветут сады, твои!
Созидай, мечтай, твори!
Сердце, полное любви,
Посвятили мы тебе.
Славься, славься гордой судьбой,
Край наш древний, край наш святой.
Каждый сын твой движим мечтой
Видеть мирный свет над тобой.
О светлый край, заветный край,
Азербайджан, Азербайджан!

Ссылки

• Джавад — статья из Большой советской энциклопедии (3-е издание)
• Azad Sharifov.Reviving the Memory of Silenced Voices // журнал : Azerbaijan International. — Spring 1998. — № 6.1. — С. 48-49. (англ.)
• Təranə Vahid.Şair, ölüm dalğası və azadlıq // журнал : Mədəniyyət. — 6.06.2012. (азерб.)
• Джавад Ахунд-задэ / Под редакцией В. М. Фриче, А. В. Луначарского. — Литературная энциклопедия: Художественная литература, 1929—1939. — Т. 11.

Литература

• Энциклопедия Азербайджанской Демократической Республики. Лидер Нашриййат. Баку: 2004 Т. 1

• Персоналии по алфавиту
• Писатели по алфавиту
• Родившиеся 5 мая
• Родившиеся в 1892 году
• Умершие 12 октября
• Умершие в 1937 году
• Умершие в Баку
• Азербайджанские поэты
• Репрессированные в СССР
• Расстрелянные в СССР

Wikimedia Foundation . 2010 .