Təbii xarakterli fövqəladə hallar. Təsvir təsnifat

Xlorisan – kəskin iyli, sudan ağır, rəngsiz mayedir. Suda məhdud miqdarda 7%,üzvi həlledicilərdə (spirt, efir) yaxşı həll olunur, davamsız zəhərli maddədir, qıcıqlandırıcı təsirə malikdir, bədənin dəri örtüyünü zədələyə bilir, güclü toxumaları zədələyir.13 0 C-də qaynayır, -7 0 C-də bərkiyir. 20 0 C-də buxarlarının maksimal konsentrasiyası 3300 mq/l-dir. Xlorsian sianid turşusundan 2-4 dəfə az zəhərlidir. Qıcıqlandırıcı təsirə malikdir.

Mövzu 22: Fövqəladə hallar və onların təsnifatı. Təbii fəlakətlər və onların qısa xarakteristikası. Texnogen xarakterli hadisələr və onların qısa xarakteristikası

Hərb dövrünə xas olan fövqəladə hallara aşağıdakılar aiddir:

1. Nüvə silahının işlədilməsi;

2. Kimyəvi silahın işlədilməsi;

3. Bakterioloji silahın işlədilməsi;

4. Adi qırgın vasitələrinin işlədilməsi.

Texnogen xarakterli fövqəladə hallar. Texnogen obyektdə böyük həcmli qəzalardır ki, nəticədə çoxlu sayda insan tələfatına və hətta ekologi dəyişikliklərə səbəb ola bilər.Qəza dedikdə müəyyən şərtlər daxilində insanın həyat fəaliyyətinə zərər vura bilən hadisə və proseslər nəzərdə tutulur. Texnogen xarakterli FH aşağıdakı kimi təsnifləşdirmək olar.

a) Nəqliyyatda baş verən qəzalar

b) Qurğuların qəflətən uçması;

c) Təmizləyici qurğularda baş verən qəzalar

d) Hidrodinamik qəzalar;

Təbii xarakterli fövqəladə hallar. Fövqəladə xarakter daşıyan, bina və qurğuların zədələnməsinə, insan tələfatına və ya tələfat təhlükəsi yaranmasına səbəb olan müxtəlif kortəbii hadisələrər təbii hadisələr deyilir. Zəlzələ, daşqın, qar uçqunları, sellər, sürüşmə və fırtına təbii fəlakətdir. Təbii xarakterli fövqəladə hallar aşağıdakılardır:

a) Geofiziki FH – zəlzələ,vulkan.meteoritin düşməsi;

b) Geoloji FH – uçqunlar,sürüşmələr,sellər,qar uçqunu,torpağın çökməsi, toz çovğunları;

c) Meteroloji və Aqrometeroloji FH – fırtına,qasırğa,tufan,quraqlıq;

d) Dəniz-Hidroloji FH – siklon,qabarma,sunami;

e) Təbii yanğınlar FH –meşə,çöl;

ə) İnfeksion xəstəliklər FH – vəba, donuz qripi, quş qripi, qarın yatalağı,vərəm,mədə-bağırsağın iltibatı,dabaq;

Respublikada baş verən təbii fəlakətlərin xarakteristikası: Qasırğa və burulğanlar atmosferdə baş verən siklon hadisələr. Güclü küləklər(V=29m/s)- Xəzərdə, Abşeron yarımadasında, Bakı şəhərində, Böyük və Kiçik Qafqazda. Qar uçqunları – Böyük və Kiçik Qafqazın yamaclarında , Naxçıvan Qapıcıq yük., Murov və Camışdağda, Babadağ və Bazardüzü yam-da. Daşqınlar su hövzələrində suyun səviyəsinin kəskin artması. Təbii fəlakətlər törədən hadisələr aşağıdakı kimi təsnif olunur:

– təhlükəli geofiziki hadisələr – zəlzələ, vulkan

– təhlükəli geoloji hadisələr – sürüşmələr,sellər, uçqunlar,marxallar

– təhlükəli təbii yanğınlar – meşə və zəmilərin yanğını

Metroloji və aqrometroloji təbiət hadisələri aşağıdakı fəlakətlər törədir.

– iri dolu düşməsi

Təbii hidroloji hadisələrlə əlaqədar törəyən fəlakətlər.

– Su səviyəsinin qalxması – daşqınlar nəticəsində şəhərlərin, YM – nin ,k/t – i əkinlərin ,sənaye və nəqliyyat vasitələrinin zədələnməsi

– Sel,leysan,göl bəndlərinin dağılması – YM – i ,idman,sanatoriya – kurort kompleksləri, avtomobil, dəmir yolları zədələnir

Hidrometroloji hadisələrlə əlaqədar törəyən fəlakətlər:

– dənizin bərk dalğalanması – gəmilərin hərəkəti,balıq ovu, sahil qurğuları üçün təhlükə

– dənizdə suyun səviyyəsinin dəyişməsi – balıqarın məhv olması,sahil YM – i ,sualtında qalması, gəmiçilik üçün təhlükə

Ekoloji xarakterli fövqəladə hallar. Ekoloji xarakterli fövqəladə hallardan törəyən fəlakətlər:

– zəhərli maddələrin ətrafa yayılması,yanğınlar ,partlayışlar

– həyat təminatının pozulması ,qurğuların dağılması

– nəqliyyat vastələrdə qəzalar.

Sosial-Siyasi xarakterli fövqəladə hallar.

1. Millətlərarası münaqişələr;
2. Genişmiqyaslı narkomaniya.

1. Qasirğa və burulğanlar – atmosferdə baş verən siklon hadisələri nəticəsində yaranır. Belə hallarda qısa müddət ərzində çoxlu yağıntı düşür, küləyin sürəti kəskin artır, bu isə daşqınlara, binaların dağılıb-tökülməsinə, adamaların zədələnməsinə, ölümünə səbəb olur. Zərərin miqyası qasırğanın müddətindən və gücündən, fəlakət rayonunda əhalinin sıxlığından və iqtisadiyyatının xarakterindən asılı olur.
2. Fəlakət törədici güclü küləklər – sürəti saniyədə 29 m-dən artıq olan respublikanın müxtəlif rayonlarında, demək olar ki, hər il qeyd olunur.
3. Qar uçqunları – dağlıq zonalarda baş verir.Bu adətən yazda qar əriməyə başlayarkən enişlər boyu uçqun halında hərəkət edən qar yığınlarından ibarətdir. Qar uçqunları və marxallar nəqliyyatın, rabitənin işini pozur, yaxud təmamilə dayandırır, insanların normal həyat fəaliyyətini iflic edir, istehsala maneçilik törədir, əhalinin ərzaq malları ilə, tibb ləvazimatları ilə təchizatını çətinləşdirir. Qar uçqunları uzun müddət güclü qar yağarkən baş verir.
4. Subasma və daşğnlar – su hövzələrində suyun səviyyəsinin kəskin yüksəlməsi nəticəsində baş verən təbii fəlakətdir. Subasma və daşqınların əsas səbəbləri qarın sürətlə əriməsindən və uzunmüddətli leysan yağışlarından, çay yataqlarında tıxac yaranmasından, qəzalar nəticəsində hidrotexniki qurğuların bəndinin dağılmasından ibarətdir ki, bu da ərazilərin bir qisminin su altında qalmasıdır.
5. Sel – dağlardan sürətlə axıb gələn və qarşısındakı hər şeyi dağıdıb məhv edən çınqıl-palçıq qarışıgından ibarət olur. Sel dağlarda qarın əriməsi və uzun sürən leysan yağışları nəticəsində çoxlu miqdarda su toplanarkən baş verir. Su dağların döşündən sürətlə axaraq özü ilə daş-torpağı yuyub aparır, bütün bunlar suya qarışaraq daşlı-palçıqlı sel əmələ gətirir. Respublikamızda sel təhlükəli rayonlarımız: Şəki-Balakən, Qəbələ-İsmayıllı, Quba-Xaçmaz, Lerik-İsmayıllı.
6. Zəlzələ – yerin təkindəki potensial enerjinin qəflətən meydana çıxması, zərbə dalğası və qüvvətli təkanlar – seysmik dalğa şəklində ərazinin bütün istiqamətlərinə yayılmasından ibarətdir. Zəlzələlər textonik və vulkanik mənşəli ola bilər. Zəlzələ yeraltı təkanlar şəklində olur. Təkanların sayı və onların arasındakı fasilələr müxtəlif ola bilər. Dağıdıcı xarakterinə görə zəlzələnin təsiri nüvə partlayışı zamanı zərbə dalğasının təsirinə bənzəyir. Güclü zəlzələ nəticəsində şəhərlər, kəndlər yerlə yeksan olur, binalar dağılır, adamlar müxtəlif xəsarətlər alır.

• fəlkətlərin xarakterindən;
• miqyasından;
• nəqliyyat vasitələrinin növündən;
• ətraf mühütün zərərli qazlarla çirklənməsindən;
• əraziyə neft məhsullarının,güclü təsirli zəhərli maddələrin axıb yayılmasından.

• xarici təbii amillərin təsirindən;
• təbii fəlakətlərin təsirindən;
• layihə-istehsalat qüsurlarının vaxtında aradan qaldırılmasından;
• qurğuların istismar qaydalarına riayətolmasından;
• istehsalatda texnoloji prosesin pozulmasından.

– qazanxanalarda qazanların,kimya müəssisələrində qazın,cihazların,hazır məhsul və yarımfabrikatların,neftayırma zavodlarında partlayışlar;

– dəyirmanlarda un,şəkər zavodlarında şəkər tozunun,taxıl elavatorlarında tozun,taxta-şalban və ağac emalı kombinatlarında mişar tozunun, lak-boyak buxarlarının partlayışları.

YANĞINLAR – adamların nəzarəti altından çıxmış odun kortəbii yayılmasından ibarətdir.Yanğınların yayılmasına görə:

• qismən yanğınlar 20%-ə qədər;
• tam yanğın 90%-ə qədər.

GƏMİ qəzaları – yanğın və partlayış nəticəsində fırtınadan,sualtı qayalara , yüklərin yerdəyişməsi, aşmasından baş verə biləcək təhlükələrdir. AVİASİYA daşımalarında qəzalar – aşağıdakılar səbəb ola bilər:

– hava nəqliyyatı vasitələrinin köhnəlməsi;

– aviasiya texnikası təmirinin kefiyyətinin pozulması;

– uçuşların yerinə yetirilməsi qaydalarının pozulması;

– təhlükəsizlik təminatlarının yerinə yetirilməməsi.

KİMYƏVİ zəhərlənmə ocağı – kimyəvi maddənin təsiri nəticəsində Insanların,heyvanların və bitkilərin zədələndiyi və ya zədələnə biləcəyi əraziyə deyilir. RADİAKTİV maddələrin ətrafa sızması – AES-da,atom gəmilərində, mühəndis tətqiqatları mərkəzlərində istehsalat qəzaları nəticəsində baş verir.Radiaktiv maddələrin sızması,uran mədənlərindən havanı zəhərləyən radon qazının,nüvə yanacağının və reaktorda yaranan radiaktiv maddələrin eləcə də, radiaktiv tullantılar saxlanılan müəssisələrdən və anbarlardan radio-nuklidlərin ətrafa sızması xüsusən qorxuludur.
Mövzu 23: Müasir qırğın vasitələri. Nüvə silahı və onun zədələyici amilləri. Adi qırğın vasitələri
Nüvə silahı digər KQS – na görə güclü zədələyici xassəyə malikdir. Nüvə silahının partlayış gücü trotil ekvivalenti ilə xarakterizə olunur. Trotil ekvivalenti – partlayış enerjisi bu nüvə sursatının partlaması nəticəsində alınan enerjiyə bərabər adi partladıcı maddənin tonla miqdarına deyilir. Nüvə partlayışının zədələyici amilləri aşağdakılardır:

• işıq şüalanması
• nüfuzedici radiasiya
• yerin radiaktiv zəhərlənməsi
• elektromaqnit impulsu.

Zərbə dalğası – partlayış mərkəzindən hər tərəfə sürətlə yayılan çox güclü sıxılmış hava,torpaq və su qatından ibarətdir.Zərbə dalğasını izafi təzyiqlə ölçülür (vahidi 1Nyuton/m)

• 1km məsafəyə 2 saniyə
• 2km məsafəyə 5 saniyə
• 3km məsafəyə 8 saniyə

Nüfuzedici radiasiya – partlayış yerindən ətrafa yayılan,gözə görünməyən qamma şüaları və neytronlar selindən ibarətdir. Radiasiya cəmi 10-25 san. təsir edir və şüa xəstəliyi yaradır.Radiasiya Qrey(QR),Rentgen(R),rad.ölçü vahidləri ilə ölçülür. 1QR=100Rad,1R=0,95 Rad,1Zv(Zivert)=100R. Radiasiya müxtəlif sıx və qalın materiallarda təsirini azaldır. Poladın – 2,7sm,beton – 10sm,torpaq – 14sm,su – 23sm,ağac – 30sm qalınlığı radiasiyanı 2 dəfə azaldır. Neytron seli,suda,parafində,betonda daha çox zəifliyir.

• partlayışın növündən
• gücündən
• partlayışdan sonra keçən müddətdən
• partlayış mərkəzinə qədər olan məsafədən
• meteoroloji şəraitindən
• yerin relyefindən

• çox təhlükəli
• təhlükəli
• güclü
• mülayim

Zonaların adı 1 saatadək 1 saatdan sonra 10 saatdan sonra

A.Zəif çirklənmə zonası 400 R/s 8-80 R/s 0,5 R/s

B.Güclü çirklənmə zonası 400-1200R/s 80-240 R/s 5 R/s

V.Təhlükəli çirklənmə zonası 1200-4000R/s 240-800 R/s 15 R/s

Q. Çox təhlükəli çirklənmə zonası 4000-dən çox 800-dən çox 50 R/s

Radiasiya təhlükəsinin artması radiasiyadan etibarlı mühafizə sistemi yaratmağı tələb edir.
Adi qırğın vasitələri və onların xüsusiyyətləri. Vakuum, diyircəkli,fuqas və qəlpələnən bombalar,‘‘sürpriz – minalar” və s. düşmənin “adi”zədələyici vasitələrindəndir.Bir sıra dövlətlər silahların yeni növ və sistemlərini yaratmaqla yanaşı, köhnə nüvələrinin də təkminləşdirilməsinə,zədələyici təsirlərinin artırılmasına xüsusi diqqət yetirirlər.

Vakuum və ya həcmli partlayış bombası adi silahın yeni növüdür. ABŞ bu silahı ilk dəfə 1969 – cu ildə Vyetnamda sınaqdan keçirmişdir.Quruluşça bu silah bir kasetdə birləşdirilən silindr formalı maye qabından və partlayıcı tərtibatlardan ibarətdir.Qabın hərəsinə 33,6 kq maye etilen oksidi doldurulur.Silah təyyarədən atılarkən partlayış nəticəsində maye ətrafa çilənir,diametri 15, hündürlüyü 3 m olan qaz – hava buludu əmələ gətirir, bulud dərhal yenidən partlayır.

Diyircəkli bomba – qəlpələnən aviasiya bombalarının bir növüdür. Adamları zədələmək üçün tətbiq olunur.Bu silah içərisi 5-6 mm ölçülü metal və ya plastik kütlə diyircəklər,iynələr və s.doldurulub bir-birinə birləşdirici çənbərlə bənd edilən iki yarımkürədən və partlayıcı tərtibatdan ibarətdir. Belə bombalar təyyarədən kasetdə atılır,hər kasetdə 96-640 bombacıqlar olur.Partlayarkən ətrafa 160-250 min kv.m. sahədə olan adamları zədələyir.

Fuqas bombası – aviasiya bombalarının binaları,dəmiryol qovşaqlarını, enerji qurgularını dağıtmaq,canlı qüvvələri,texnikanı məhv etmək üçün işlədilən növüdür.Əsas hissələri metal gövdədən,partlayıcı maddə atımından,partlayıcı tərtibatdan və stabilizatordan ibarətdir.Kalibri (ağırlığı) 50 kq dan 10.000 kq –dək olur.Dağıdıcı təsiri kalibrindən asılı olur.

Qəlpələnən aviasiya bombası – partlayış anında xırda qəlpələr şəklində parçalanıb atılan gövdənin qırıntıları ətrafa zadə yetirir.Bombanın kalibri 0,5 kq – dan 100 kq- dək olur.Məsələn,100 kq –lıq bomba hərəsi 1qr olan 5 – 6 min qəlpədən ibarətdir.

Yandırıcı silah – adamları,yaşayış məntəqələrini,sənaye obyektlərini,nəqliyyat vasitələrini,meşə və əkinləri məhv etmək üçün işlədilir. Silah kimi işlədilən yandırıcı maddələr tərkibinə görə qruplara ayrılır:

Napalm – neft məhsullarına (benzin,dizel yagı və s.)xüsusi qatılaşdırıcı maddələr qarışdırmaqla hazırlanır.Tez alışan,qonur-qara rəngli qatı maddələr,düşdüyü yerə yapışaraq 800 0 -1200 0 C temperaturda 5-10 dəqiqə yanır. Napalmanın yanması nəticəsində alınan temperaturu 1200 0 -1600 0 C -ə qədər artırmaq üçün ona metal maqnezium və ya alüminium tozu əlavə edilir. Belə qatışıq pirogel adlanır.

Pirogel 2-5 dəqiqə parlaq alovla yanır, nazik metal təbəqələrini yandırıb deşir və uzunmüddətli yanğın ocağı törədir;

Termit – aliminium və dəmir oksidlərinin mexaniki qarışığından ibarətdir.Termit havasız da yana bilər,düşdüyü yerdə 3000 0 C temperatur yaradır.Polad,dəmir və digər metal təbəqələrini yandırıb deşir.

Ağ fosfor – havada öz-özünə alışan muma bənzər zəhərli maddədir.Yanarkən zəhərləyici ağ tüstü əmələ gətirir.

Şüa silahı – zərbə təsiri elektromaqnit enerjisinin istiqamətləndirilmiş şüalarının və ya böyük sürətlə qovulmuş elementar hissəciklərin cəmlənmiş

dəstəsinin istifadə edilməsinə əsaslanan qurğuların birliyindən ibarətdir.

Lazerlər – elektromaqnit enerjisinin optik diapazonda güclü şüalandırıcılardan ‘‘optik generatorlardan‘‘ ibarətdir.Lazer şüasının təsirinin hiss olunması,yüksək dəqiqliyi,düz xətt boyunca yayılması,praktiki olaraq ani təsir etməsi ilə fərqlənir.

Radiotezlik silahı – zərbə təsiri elektromaqnit şüalanmalarının ifrat yüksək tezliklərə və ya son dərəcədə aşağı tezliklərə əsaslanan vasitələrə radiotezlik silah deyilir.Radiotezlik silah insan ın ruhi aləminə də təsir edə bilər.

Geofiziki silah – bir sıra xarici ölkələrdə qəbul edilmiı şərti termindir ki,yerin atmosferində,hidrosferasında və litosferasında gedən proseslərin fiziki xassələrinin süni surətdə dəyişdirilməsi yolu ilə cansız təbiətin dağıdıcı qüvvələrdən hərbi məqsədlərlə istifadə etməyi imkan verən müxtəlif vasitələr məcmuyunu ifadə edir. Təbii proseslərə təsir etmək üçün müxtəlif vasitələrdən,o cümlədən kimyəvi maddələrdən istifadə edilir.Bu məqsədlə güclü elektromaqnit şüalanmaları generatorlarından və digər texniki qurğulardan da istifadə edilə bilər.

Mövzu 24: Kimyəvi və bakterioloji silah. Təyinatına və orqanizmə təsirinə görə zəhərləyici maddələr. Güclü təsirli zəhərli maddələr

• zəhərlənmənin surətlə baş verməsi və zədələnmənin ağır olması
• istehsalının nisbətən ucuz başa gəlməsi

Sinir iflicedici zəhərli maddələr fosforlu üzvi maddələrdir, buraya zarin, zoman və V qazı aiddir. Zarin və zoman – rəngsiz, sarımtıl, iyli mayedir. Suda zəif həll olunur, havada tez buxar törədir, yay vaxtı sahəni zarin 8 saata, zoman isə 24 saata zəhərləyir.

V qazı –suda zəif, yanacaq, sürtgü materiallarda yaxşı həll olunan rəngsiz mayedir. Rezin, texniki məmulatlarda, lak–boyaq örtüklərə yaxşı hopur.Yavaş buxarlandığına görə ərazidə uzun müddət qala bilər.

Ümumzəhərləyici təsirli zəhərli maddələr – tənəffüs üzvlərindən keçib orqanizmin ən vacib sistemlərinə təsir göstərən kimyəvi birləşmədir. Zəhərli maddələrə xlorisan aiddir.

Xlorisan – kəskin iyli, sudan ağır, rəngsiz mayedir. Suda məhdud miqdarda 7%,üzvi həlledicilərdə (spirt, efir) yaxşı həll olunur, davamsız zəhərli maddədir, qıcıqlandırıcı təsirə malikdir, bədənin dəri örtüyünü zədələyə bilir, güclü toxumaları zədələyir.13 0 C-də qaynayır, -7 0 C-də bərkiyir. 20 0 C-də buxarlarının maksimal konsentrasiyası 3300 mq/l-dir. Xlorsian sianid turşusundan 2-4 dəfə az zəhərlidir. Qıcıqlandırıcı təsirə malikdir.

Dəridə yaraçıxaran zəhərləyici maddələr elə zəhərli birləşmələrdir ki, onlar hətda ən cüzi miqdarda bədənin dəri örtüyünü zədələyə bilir.

Kimyəvi təmiz iprit – zəif iyli, şəffaf, yağlı, rəngsiz mayedir.Üzvi həlledicilərdə yaxşı,suda zəif həll olunur. Ərzaq məhsullarına, boyaq örtüklərinə,rezin məmulatlarına asanlıqla hopur, ərazi uzun müddət yayda 7 sutka, qışda bir neçə dəfə zəhərli qalır. Xlorlu əhəng, xloraminlər, sulfindlər ipriti zərərsizləşdirə bilir. Bədənin səthinə düşən iprit damcıları 7 dəqiqəyə dərinin alt qatına keçir. 20 –30 dəqiqədən sonra heç bir ağrı törətmədən orqanizmə sorulur. İprit mədə – bağırsaq sisteminə, gözlərə, dəriyə və tənəffüs yollarına, ağciyər toxumalarına təsir edir.

Difosgen–qaynama temperaturu 128 0 C olan mayedir,yavaş buxarlanır.Havadan 7 dəfə ağırdır.Yayda 1 saata, meşəlik yerlərdə bir neçə saata zəifləyir, suda pis həll olunur, xlorid turşusu və karbon qazı yaradır. Difosgen su quyuların zəhərləmir.

Qıcıqlandırıcı zəhərli maddələrə Sİ-ES və adamsit aid edilir. Adamsit – yaşımtıl rəngli bərk maddədir, suda həll olmur, qızdırılarkən və asetonda yaxşı həll olur. Suda parçalanmır, havada 20 dəqiqə qalarkən ölümcül zəhərlənmə baş verir.

Sİ – ES – suda pis həll olan rəngsiz maddədir. Spritdə, asetonda, benzolda yaxşı həll olunur. Ümumi zəhərliyi zəifdir, qıcıqlandırıcı təsirə malikdir, aerozol şəklində tətbiq olunur. Asqırtıya, öskürməyə, gözlərdən çoxlu yaş armasına, tənəffüsün çətinləşməsinə səbəb ola bilər.

Gözyaşardıcı maddələr gözlərin, burunun selikli qişasını qıcıqlandırır, bəbəklərin spazması ilə nəticələnir. Xlorasetofenon – bənövşə və ya meşəgilası iyi verən bərk kristal maddədir. Üzvi həlledicilərdə, suda qaynadılarkən dağılmır. +20 0 C–də buxarlanır, havada 5,3 dəfə ağırdır.Yayda təsirini bir neçə gün saxlayır.

LSD – rəngsiz, bərk kristal maddədir, suda zəif, üzvi həlledicilərdə zəif həll olunur. Orqanizmə tənəffüs yolları mədə – bağırsaq sisteminə təsir edir.

• təyyarə bombaları
• top güllələri
• raketlər
• içərisinə maye, yaxud quru halda mikrob və zəhər qatışığı(reseptur) doldurulmuş xüsusi konteynerlər
• zəhərlənmiş daşıyıcılar (həşaratlar,gənələr.gəmricilər)

• şəhərlər və başqa yaşayış məntəqələri
• dəmiryol qovşuqları
• limanlar
• su təchizatı mənbələri
• kənd təsərrüfatı bitkiləri
• əkin sahələri

• duman və ya tüstüşəkilli aerozol buludu
• xəstəliktörədicidən
• ərazinin relyefindən
• meteoroloji şəraitdən

Observasiya- epidemiya ocağında yoluxucu xəstəliklərin yayılmasının qarşısını almaq məqsədilə həyata keçirilən təcridrtmə-məhdudlaşdırma və müalicə-profilaktika tədbirləri sisteminə deyilir.

Karantin- bakterial yoluxma ocağını təcrid etmək xəstəliklərin yayılmasının qarşısını almaq və yoluxmanı aradan qaldırmaq məqsədilə yerinə yetirən epidemiya əleyhinə rejimi prafilaktika tədbiri sisteminə deyilir.

Radiaktiv, kimyəvi və bioloji zonalarda əhalinin davranışı. Radiaktiv maddələrlə zəhərlənmiş ərazidə əhalinin mühafizə və davranış rejimləri radiasiyanın səviyyəsindən asılı olaraq mülki müdafiə tərəfindən müəyyən edilib elan olunur. Məqsəd – adamların təhlükəsiz dozadan artıq şüalanmaya məruz qalmalarının qarşısını almaqdır. Radiasiyadan mühafizə rejimi zəhərli sahədə adamların ardıcıl olaraq əvvəlcə radiasiya daldalanacağında, bundan sonra isə adi binalarda qalması və mühafizə vasitələri işlətməsi müddətlərini təyin edir. Zəhərlənmiş sahələrdə qalmağa məcbur olan hallarda adamlar hökmən fərdi mühafizə vasitələri işlətməli, 2 saylı radiasiyadan mühafizə dərmanını içməli və təhlükəsiz davranış qaydalarına riayət etməlidirlər. Fərdi mühafizə vasitələrini çıxarmaq, əllə ətrafdakı əşyalara toxunmaq, yerdə oturmaq və ya uzanmaq, hərəkət və iş vaxtı toz qaldırmaq, açıq yerlərdə xörək yemək, su içmək, paltarı, ayaqqabıları çöldə təmizləmədən yaşayış binalarına girmək, ehtiyac olmadan binalardan kənarda qalmaq olmaz. Kimyəvi zəhərlənmə ocağında davranış qaydaları aşağıdakılardır:

• Mülki müdafiə gərargahının xüsusi göstərişi olmadan sığınacaqdan çıxmamaq;
• Sığınacağın kipliyi pozulan və ya radiasiya daldalanacaqlarında qalan hallarda fərdi apteçkadan antidot dərman qəbul edəndən sonra əleyhqaz taxmaq, dərini qoruyan paltar geymək və ancaq mülki müdafiə işçilərinin göstərişi üzrə mühafizə qurgusunu tərk etmək;
• Açıq yerlərdə qalan hallarda dərhal əleyhqaz taxmaq;
• Xüsusi qoruyucu paltarları geymək və zəhərlənmə ocağından çıxmaq;
• Xüsusi qoruyucu paltarları olmadıqda dərhal köynəyin və pencəyin ətəklərini şalvarın içinə salmaq, şalvarın balaqlarını topuqda, köynəyin qollarını biləkdə qaytanla bağlayıb kipləşdirmək, əllərə əlcək, ayaqlara rezin ayaqqabı geymək, başı başlıq və ya yaylıqla kip örtmək , üstdən sintetik və ya rezinli parçadan olan plaş geymək;
• Kimyəvi zəhərlənmə ocağından çıxmayınca fərdi mühafizə vasitələrini əyindən çıxarmamaq, bədənin dərisi üzərinə və ya paltara zəhərləyici maddə damcıları düşən hallarda bu damcıları fərdi kimyəvi paketdəki məhlullda və ya naşatır spirtində isladılmış tamponla təmizləmək lazımdır.

Su və ya süd ən azı 30 dəqiqə qaynamalıdır. Yalnız su kəmərindən və şübhə törətməyən su mənbələrindən istifadə edilməlidir. Qab-qacaq təmiz yuyulandan sonra qaynadılmalıdır. Yeməkdən əvvəl, adamlarla təmasda olduqdan sonra əlləri hökmən sabunla yumaq, paltar-ayaqqabıları tez-tez təmizləmək, müntəzəm surətdə çimmək və alt paltarını təmiz saxlamaq, mənzilin, həyətin, iş yerinin, ümumi istifadə yerlərinin çirkli olmasına yol verməmək lazımdır.

Adamların bir-birilə təmasda olması məhdudlaşdırılmalıdır. Mənzildən ancaq ən vacib hallarda çıxmaq olar. Evdən çıxdıqda hökmən tənəffüs üzvlərini qoruyan fərdi vasitələr taxmaq, bədənin səthini qorumaq üçün paltarları göstərilən qaydada kipləşdirmək, evə qayıdarkən üst paltarları və ayaqqabıları çıxarıb dezenfeksiya etmək üçün bayırda qoymaq lazımdır. Yolxucu xəstəliyin əlamətləri aşkara çıxan kimi (hərarətin yüksəlməsi, başağrısı. Iştahasızlıq, ürək bulanması, qusma,mədə pozğunluğu) bu barədə dərhal tibb müəssisəsinə xəbər verilməli, xəstə ayrıca otaqda və ya otağın müəyyən hissəsində yerləşdirilməli, şəxsi əşyaları, paltarları, yataq ləvazimatı, qab-qacağı, mebeli və mənzili dezenfeksiyadan keçirilməlidir.

Təbii xarakterli fövqəladə hallar. Təsvir təsnifat

fövqəladə kısaltma (fövqəladə) müxtəlif amillərin ətraf mühitə təsiri nəticəsində yaranan bəzi mənfi vəziyyəti başa düşürük. onların paylanması ərazisi hətta dünyanın, nəzəri, bütün şəhərlər, ölkələr üçün kiçik bir sahədə fərqli edə bilərsiniz. Belə bir vəziyyətdə mənşəyi asılı olaraq bir neçə qrupa bölünür. Hər bir qrup öz növbəsində, bir neçə oxşar fövqəladə təsviri ola bilər.

ekstremal vəziyyətin səbəbləri (xüsusilə kimya, hərbi və ya digər potensial təhlükəli sənaye ilə məşğul olan) fabrik və müəssisələrində müxtəlif qəza ola bilər. Həmçinin burada sadalamaq və lazımdır təbii fəlakətlər, mənfi və ya anormal təbii hadisələri, və digər süni qəza və antropogen mənşəli. bir yol və ya başqa zərər səbəb: Bir qayda olaraq, fövqəladə baş çox mənfi nəticələrə səbəb olur ətraf mühit, insanların və ya onların əmlakının sağlamlığı.

təbii fəlakət növləri

təbii xarakterli fövqəladə hallar fövqəladə digər növləri kimi eyni ümumi meyarlar var. Xüsusilə, yerli ya kifayət qədər böyük ərazidə paylanmış ola bilər. xarakterik xüsusiyyətlərindən biri onun təbii təzahürüdür. Bu potensial təhlükəli geoloji hadisələri (çökmə, vulkanik fəaliyyət), torf və meşə yanğınlarının (məsələn, fırtına, böyük dolu, qasırğa, qar, whirlwinds və ya musson yağışları kimi) güclü meteoroloji hadisələrin daxil olmalıdır. fövqəladə təbii xarakter var hidroloji fəlakət (sel), kütləvi mübarizə yayılması, heyvanlar və insanlar arasında yoluxucu epidemiyalar, hava və ya su mühitində tərkibində dəyişikliklər daxildir.

ayrı qrup təcrid çirklənməsi daxildir ekoloji fövqəladə beynəlxalq təsnifatlarına, çox. ekoloji fəlakətlər qarışıq mənşəli köklü belə bir qərar səbəbləri: a çovğun və ya qasırğa baş isə asılı olmayaraq antropogen amillərin təsiri, mühüm rol bilavasitə insan təsiri oynayır. Amma MDB ölkələrində, bütün bir kateqoriya inteqrasiya. Bu fəlakətlər də təbii fəlakətlər təbiətə aid etmək lazımdır ki, deməkdir. təbii və texnogen fövqəladə: Belə ki, yalnız iki əsas qruplar var.

Rusiyada təbii xarakterli fövqəladə halların təsnifatı

elm və texnologiya yüksək inkişafına baxmayaraq, insan təbiəti, eləcə də onun görünüşü ilk günlərində qüvvələrin həssas olmağa davam edir. element həyat tanış köklü şəkildə pozur və tamamilə dəyişə Bu fəlakətlər, dəfə xüsusilə doğrudur. Son onilliklərdə meydana gələn fövqəladə halların təhlili Acınacaqlı proqnoz verir. Fövqəladə qurbanlarının sayı alimlərin müşahidələrinə görə hər il (8,5 faiz orta) artırır. Sami təbii fəlakətlər 4,3 faiz daha dağıdıcı olmuşdur. Bu proqnozlaşdırılması və dünyada bu cür tədbirlərin qarşısının alınması yaxşı inkişaf etmiş sistemi baxmayaraq.

Bundan əlavə, bizim zaman, bu aydındır antropogen təsir fövqəladə baş bir dolayı təsir edir. faciəli və zahirən təsadüfi təbii fəlakətlər öz düşüncəsiz hərəkətləri səbəb ola bilər. Məsələn, meşələrin qırılması zamanla Rusiyada sel tezliyi artmasına səbəb və əhəmiyyətli bu təhlükəli fenomen paylanması sahəsi genişlənmişdir.

Ümumilikdə, ölkəmiz insanlar üçün potensial təhlükə 30 təbii hadisələrə edir. Onlardan ən dağıdıcı güc fırtına, qasırğa və tornadoes var. Livni, zəlzələ, torpaq sürüşməsi və uçqun dağlıq rayonlarda xüsusi narahatlıq doğurur. A meşə yanğını taiga seriallarda illik mübarizənin saxlamaq lazımdır. Çünki hələ zəif inkişaf bir xəbərdarlıq sistemi , hadisələrin çox yuxarıda daha təhlükəli hala təsvir.

Statistikaya görə, ən çox tez-tez biz mövsümi daşqınların (19%) tərəfindən işğal zəlzələ (24%), üçüncü yer ikinci yerdə atmosfer mənşəli (28%) və fövqəladə cavab. Lakin, bütün təxminən qırx faizi Rusiya ərazisindən tam hüquqlu zəlzələyə dayanıqsız zonaları hesab olunur. pis təbii fəlakət xarakterli bir, bu, çox çətin olduğunu təxmin etmək – Bu zəlzələ məlumdur. Əksər hallarda bu mümkün deyil. vəziyyət bu sahələrdə bəzi böyük radiasiya və yerləşdiyi ki, mürəkkəbdir kimyəvi təhlükəli obyektlərin.

Mövzu 1 FÖVQƏladə hallarin (FH) TƏSNİfati

Partlayışlar.
İ
ri müəssisələrdə baş verən partlayışlar konstruksiyaların deformasiyası və
dağılması, yanğınların əmələ gəlməsi, enerji sistemlərinin sıradan çıxması və
zəhərli maddələrin ətraf mühitə yayılması ilə müşahidə olunur.
Ə
n ağır qəzalar yeraltı mədənlərdə kömür tozunun və təbii qazın partlanması
nəticəsində baş verir. Belə partlayışlar adətən yanğın uçulma və insan tələfatı ilə
nəticələnir.

Yanğınlar.
Yanğınlar daha çox nəhəng müəssisələrdə, neft mədənlərində və yaşayış
məntəqələrində qəza vəziyyəti yaradır. Qəza və təbii fəlakət zamanı yanğınların
yaranmasına əsas səbəblər tez alışan və ya partlıyıcı maddələrin dağılması,
istixanaların partlaması, elektrik xətlərində qısaqapanma, bəzi kimyəvi maddələrin
qarşılıqlı təsiri ola bilər. Yanğınların əmələ gəlməsinə başlıca səbəb həmin
müəssisənin iş fəaliyətindən və binanın tikildiyi materiallardan asılıdı.
Yanğın və partlama təhlükəsinə görə müəssisələrin kateqoriyaları
Bütün yаnğınlаr ətrаf mühitlə кütlə və istiliк mübаdiləsi şərtləri üzrə iкi böyüк
qrupа bölünmüşdür: аçıq sаhədə və qаpаlı sаhədə (binаlаrdа).
Yаnаn mаtеriаllаrın və mаddələrin növündən аsılı оlаrаq yаnğınlаr – А, B, S,
D siniflərinə və А1, А2, B1, B2, D1, D2, D3 yаrımsiniflərinə bölünür.
А sinfindən оlаn yаnğınlаrа bərк mаddələrin yаnmаsı аiddir. Bu zаmаn əgər
к
özərən mаddələr, məsələn: оduncаq, каğız, tохuculuq məmulаtlаrı və s. yаnırsа,
о
ndа yаnğın А1 yаrımsinfinə; кözərməyə qаdir оlmаyаnlаr, məsələn plаstiк
к
ütlələr yаnırsа – А2 yаrımsinfinə аid оlаcаqdır.

B sinfinə tеzаlışаn və yаnаr mаyеlərin yаnğınlаrı аiddir. Əgər mаyеlər sudа
həll оlmursа (bеnzin, dizеl yаnаcаğı, nеft və s.) – B1 yаrımsinfinə və əgər sudа həll
о
lursа (məsələn, spirtlər) – B2 yаrımsinfinə dахildir.
Əgər yаnmаyа qаzlаr, məsələn, hidrоgеn, prоpаn və s. məruz qаlırsа, оndа
yаnğınlаr S sinfinə, mеtаllаr yаndıqdа isə D sinfinə аid оlаcаqlаr. Nəzərə аlmаq
lаzımdır кi, D1-yаrımsinfini yüngül mеtаllаrın yаnmаsı, məsələn аlüminium,
mаqnezium və оnlаrın хəlitələri аyırır; D2-yаrımsinfini – qələvi və оnlаrа охşаr
mеtаllаrın, məsələn nаtrium və каlium; D3-yаrımsinfini mеtаl tərкibli
birləşmələrin yаnmаsı, məsələn üzvi mеtаllаrın və yа hidrоgеnli mеtаl
birləşmələrinin yаnmаsı аyırır.
Yаnmа sаhələrinin dəyişməsi əlаmətləri üzrə yаnğınlаrı yаyılаn və yаyılmаyаnlаrа
bölməк оlаr.
Yаnğınlаr ölçüləri və mаddi ziyаn, həmçinin dаvаmiyyətliyi, охşаrlıq və yа
fərqləndirici əlаmətləri üzrə təsnifаtа bölünür.
Bundаn bаşqа təsnifаtdа аçıq sаhələrdəкi yаnğınlаrın yаrımqrupunu – кütləvi
yаnğını
а
yrıcа göstərməк lаzımdır. Кütləvi yаnğın dеdiкdə, yаşаyış
məntəqələrində, yаnаr mаtеriаllаr sахlаnılаn böyüк аnbаrlаrdа və sənаyе
müəssisələrində bаş vеrmiş аyrı-аyrı və аrаsı кəsilməyən yаnğınlаrın cəmi bаşа
düşülür. Аyrı (təк) yаnğın dеdiкdə, аyrıcа (təк) binаdа və yа qurğudа bаş vеrmiş
yаnğın bаşа düşülür. Tiкililərin müəyyən sаhəsində binа və qurğulаrın əкsər
hissəsinin еyni zаmаndа intеnsiv yаnmаsını – аrаsı кəsilməyən (bütöv) yаnğın
а
dlаndırmаq qəbul еdilmişdir. Zəif кüləкdə və yа кüləк оlmаdıqdа кütləvi yаnğın
о
dlu fırtınаyа çеvrilə bilər. Оdlu fırtınа – yаnmа mаddələrinin və qızmış hаvаnın
güclü коnvекtiv sütunlа qаlхmаsı və təmiz hаvаnın оdlu fırtınа sərhədlərinə
sаniyədə 14-15 mеtrdən аz оlmаyаn sürətlə dахil оlmаsındаn vаhid, nəhəng аlоv
məşəli burulğаnının əmələ gəlməsi ilə хаrакtеrizə оlunаn yаnğının хüsusi
fоrmаsıdır.
Qаpаlı sаhələrdəкi (divаrlаr аrаsındакı, binаlаrdакı) yаnğınlаri iкi növə
а
yırmаq оlаr: hаvа mübаdiləsi və yахud yаnğın yüкü ilə tənzimlənən yаnğınlаr.
Hаvа mübаdiləsi ilə tənzimlənən yаnğınlаr
dеdiкdə, çохlu yаnаr mаddələr və
mаtеriаllаr, hаbеlə məhdud окsigеn tərкibli qаz mühiti оlаn оtаqlаrdа baş verən
yаnğınlаr nəzərdə tutulur. Оtаqdакı окsigеnin tərкibi оnun vеntilyаsiyа оlunmа
şə
rtləri, yəni hаvа dахil оlаn оyuqlаrın sаhəsi və yа mехаniкi vеntilyаsiyа
sistеminin кöməyilə yаnğın baş verən оtаğа dахil оlаn hаvаnın miqdаrı ilə
müəyyən еdilir.
Yаnğın yüкü ilə tənzimlənən yаnğınlаr
dеdiкdə, оtаqdакı hаvаnın tərкibində
çохlu окsigеn vаr və yаnğının inкişаf еtməsi оrаdакı yаnğın yüкündən аsılı оlan
yаnğınlаr başa düşülür. Bu yаnğınlаr, öz pаrаmеtləri üzrə аçıq sаhələrdəкi
yаnğınlаrа yахındır.
Yаnğınlаr, divаrlаrа təsirеtmə хüsusiyyətləri üzrə məhdud və həcmi yаnğınlаrа
bölünür.
Məhdud yаnğınlаr
həm divаrlаrа zəif istiliк təsiri ilə хаrакtеrizə оlunur və yаnmа
üçün zəruri оlаn hаvа çохluğu zаmаnı inкişаf еdir, həm də оtаqdакı yаnаr
mаddələrin və mаtеriаllаrın növündən, оnlаrın vəziyyətindən, оtаqdа
yеrləşməsindən аsılıdır.

Həcmi yаnğınlаr
divаrlаrа intеnsiv istiliк təsiri ilə хаrакtеrizə оlunur.
Vеntilyаsiyа ilə tənzimlənən həcmi yаnğın üçün аlоv məşəli və divаr səthi
а
rаsındакı tüstü qаzlаrındаn оlаn qаz təbəqəsinin mövcudluğu səciyyəvidir. Yаnmа
prоsеsi hаvаdа окsigеn çохluğu zаmаnı gеdir və аçıq sаhədəкi yаnmаnın
şə
rаitlərinə yахınlаşır. Yаnmа yüкü ilə tənzimlənən həcmi yаnğın üçün аlоv və
divаr səthi аrаsındа qаz (tüstü) təbəqəsinin оlmаmаsı səciyyəvidir.
Divаrlаr аrаsındакı həcmi yаnğınlаrı аçıq yаnğınlаr, qаpılаrın, pəncərələrin
və оyuqlаrın bаğlı оlduğu zаmаn gеdən məhdud yаnğınlаrı isə qаpаlı yаnğınlаr
а
dlаndırmаq qəbul еdilmişdir.
Yаnğınlаr inкişаf etdiyi zаmаn bir sinifdən, növdən və qrupdаn digərinə
ке
çdiyindən, oхşаr və fərqləndirici əlаmətlərinin müхtəlifliyi üzrə vеrilmiş
yаnğınlаrın təsnifаtı şərti hеsаb оlunur. Lакin yаnğınlаrın söndürülməsi təcrübəsi
üçün bахılаn təsnifаt zəruridir. Onа görə кi, yаnmаnın кəsilməsinin qаydа və
üsullаrını, оdsöndürücü mаddələrin növünü, yаnğının inкişаf еtdiyi həmin аndа
söndürülməsi zаmаnı
1992-1998-ci illərdə respublikamızda texnogen xarakterli 100-dək fövqəladə
hadisə qeydə alınmışdır. Onların böyük əksəriyyəti Bakı və Sumqayıt şəhərlərində
kimya, neft kimyası və nəqliyyat sahələrində baş vermişdir.

Ekoloji xarakterli fövqəladə hallar

Yerin (torpağın, yerin təkinin və səthinin) vəziyyətinin dəyişməsilə əlaqədar baş
verən fövqəladə hadisələr;
Atmosferin (mühitin) tərkibi və xassələrinin dəyişməsilə əlaqədar baş verən
fövqəladə hadisələr;
Hidrosferin (su mühitinin) vəziyyətinin dəyişməsilə əlaqədar baş verən fövqəladə
hadisələr;
Biosferin vəziyyətinin dəyişməsilə əlaqədar baş verən fövqəladə hadisələr.

Sosial siyasi və hərbi siyasi xarakterli hallar

1. Əyalət üzrə baş verən narazılıqlar;
2. Hərbi hissələrin, hərbi arsenalından qarət olunmuş silahların əhali arasında
yayılması;
3. Təsadüfi atom zərbəsinin neytral ərazilərdə partlamasından əmələ gələn
narazılıqlar;
4. Əhalinin hərbi qornizonlara hücumu.

Mövzu 2

Texnogen xarakterli FH, onların baş vermə səbəbləri, istehsalat qəzaları və
fəlakətlər.
Texnogen xarakterli fövqəladə hallar dedikdə ümumlikdə, insanın sənaye və
təsərrüfat fəaliyyəti ilə əlaqədar olan qəza və fəlakətlər nəzərdə tutulur.
Elmi-texniki tərəqqi inkişaf etdikcə, onun nailiyyətləri artdıqca ortaya çıxan
texnogen mənşəli fəlakət və hadisələrin sayı da artmış olur.Təbiətdə baş verən
fəlakətlər, həmçinin sayca çoxalan texnogen mənşəli qəzalar insanları bu barədə
daha çox düşünməyə vadar edir. Son illərdə sayı bir neçə dəfə artan texnogen
mənşəli qəzalar nəticəsində çox sayda insan həyatını itirmiş və xəsarətlər almışdır.
Dünyada baş verən texnogen mənşəli fövqəladə hadisələrin 2/3 hissəsi
nəqliyyatda baş verən qəzalarla xarakterizə olunur.Yerdə qalan digər üçdə bir
hissəni sənaye və enerji obyektlərində baş verən ən iri həcmli yanğınlar və digər
texnogen fəlakətlər təşkil edir
Texnogen xarakterli fövqəladə hallara radiasiya, yanğınlar, partlayışlar bina və
qurğuların uçması, kimyəvi, radioaktiv və bioloji təhlükəli maddələrin tullantısı ilə
ə
laqədar qəzalar, elektroenergetika sistemlərində, həyat təminatlı kommunal
sistemlərdə, hidrodinamik qurğularda, neft və qaz hasilatı və emalı obyektlərində,
magistral boru kəmərlərində qəzalar, nəqliyyat qəzaları və s.hadisələr daxildir.
Azərbaycan Respublikasının ərazisində yüksək dərəcədə texnogen təhlükələr
mövcuddur ki, bunlar da müxtəlif növ FH-ın başlıca mənbələridir.
Bunların əsas səbəbləri aşağıdakılardır:
-istehsalat sahələrihdə təhlükəsizliyin dövlət tərəfindən tənzimlənməsi
mexanizminin zəifləməsi; respublikada iqtisadiyyatın sturukturca yenidən
qurulması prosesinin uzanması nəticəsində istehsalatın bütün sahələrində əmək və
texnoloji intizamın, habelə istehsalatda qəzaya qarşı davamlılıq tədbirlərinin
zəifləməsi;
-bəzi sənaye sahələrində istehsalat vasitələrinin, xüsusən də texnoloji
avadanlıqların, nəqliyyat vasitələrinin, əsas istehsalat fondlarının yol verilməz
dərəcədə, bir sıra hallarda 90% və daha artıq aşınması;
-sənaye istehsalında təhlükəsizlik texnikasının, xammalın və hazırlanan məhsulun
keyfiyyətcə kəskin surətdə aşağı düşməsi;
-istehsalatda təhlükəli, zərərli amilləri aşkar və nəzarət edən cihazların, belə
amillərdən kollektiv və fərdi mühafizə vasitələrinin kifayət qədər hazırlanması və
onların keyfiyyətsiz olması;
-ölkədə həyat fəaliyyətinin təmin olunması sahələrində aparılan əsaslı və tətbiqi
tədqiqatların keyfiyyətinin aşağı olması;
-partlayış, yanğın, kimyəvi, radiasiya, bioloji təhlükəli maddələr və
texnologiyalardan istifadə edilməsinin miqyasca genişlənməsi;
-potensial təhlükəli istehsalat və obyektlərin vəziyyətinə nəzarət və müşahidənin
kifayət dərəcədə olmaması;
-qəza və fəlakətlərin aradan qaldırılması üçün lazımi həcmdə ehtiyatların
olmaması;
-FH-ın baş verməsi ehtimalı olunan zonalarda sosial problemlərin yaranması.

Iri istehsalat qəzalarınin yaranma səbəbləri.
İ
stehsalat qəzaları, o cümlədən də iri qəzalar-sənayenin, elmi texniki tərəqqinin
coşqun inkişafı, istehsalatda texnologiyaların durmadan dəyişməsi, nəhəng enerji
və yüksək sürətlərdən istifadə edilməsi ilə xarakterizə olunan, əsrimizə aid olan və
tez-tez baş verən hadisələrdəndir.
İ
stehsalat qəzalarının baş vermə səbəbləri öyrənilərkən məlum olur ki, ilk baxışda
bu səbəblərin çox müxtəlif görünməsinə baxmayaraq mahiyyətcə onları iki qrupa
bölmək mümkündür:
1 qrup –müəssisələri layihələşdirən bəzi mütəxəssislərin təhlükəsizlik texnikasının
tələblərinə kifayət dərəcədə məsuliyyətlə yanaşmaması, eləcə də bir sıra sex
rəhbərlərinin bu tələblərin yrinə yrtirilməsinə səhlənkar münasibəti, partlayış və
tezalışma təhlükəli sahələrə daimi nəzarətin olmaması;
2 qrup -səbəblər isə təbiətin bütün hadisələrinin tam sürətdə öyrənilməməsi ilə
şə
rtləşir. Məsələn,bəzən (hətta təhlükəsizlik texnikası qaydalarına əməl olunan
müəssisələrdə )məlum olur ki, müxtəlif kimyəvi maddələr müəyyən miqdarda və
şə
raitdə şiddətli reaksiyaya qoşularaq partlayış və ya özbaşına alışma törədib. Özü
də belə kimyəvi reaksiyaların mümkünlüyü barədə nəinki bu müəssisədə, hətta
nüfuzlu elmi müəssisələrdə belə, heç bir təsəvvür olmur. Nəticədə, elmi biliklərin
bu üsulla əldə edilməsinin arzuolunmazlığına baxmayaraq yeni, əvvəllər məlum
olmayan təbiət hadisəsi aşkar edilir.
Istehsalat qəzaları xarici təbii amillərin, o cümlədən təbii fəlakətlərin, qurğunun,
layihə -istehsalat qüsurlarının, istismarı qaydalarının və istehsalatda texnoloji
prosesin pozulması nəticəsində də baş verə bilər.

Sənaye müəssələrində partlayışların baş vermə səbəbləri.
Sənaye müəssisələrində partlayışlar, adətən qurğuların dağılması və
deformasiyaya uğraması, yanğınlar, enerji sisteminin sıradan çıxması, texnoloji
boru kəmərlərindən və tutumlardan zərərli maddələrin kənara sızması ilə müşayiət
olunur. Partlayışın törətdiyi istehsalat qəzalarının nəticələri, xaraktercə, müharibə
vaxtı baş verən dağıntılara oxşayır.
Qazanxanalarda qazanların partlayışına, kimya müəssisələrində- qazın,
cihazların, hazır məhsul yarımfabrikatların; neftayırma zavodlarında- benzin
buxarları və digər qarışıqların; dəyirmanlarda- unun; şəkər zavodlarında- şəkər
tozunun; ağac emalı kombinatlarında- mişar tozunun və lak-boyaq buxarlarının
partlayışları və s. daha çox müşahidə olunur.
Bir çox ölkələrdəki kömür və filiz mədənlərində kömür tozunun və qazların
partlayışı nəticəsində çox ağır yeraltı qəzalar olur. Belə partlayışlar adətən
yanğınlar, uçqunlar və s.törədir.
Məişətdə işlədilən qaz balonlarının partayışları daha tez-tez baş verir, nəticədə
yanğınlar törəyir, insanlar məhv olur.
İstehsalat qəzaları zamanı hər hansı partlayışın zərbə dalğası böyük insan
tələfatına və qurğu hissələrinin dağılmasına səbəb olur. Partlayışın gücü artdıqca
onların yaratdığı zədələnmə ocağının ölçüləri də artır. Zərbə dalğasının qurğuların

elementlərinə təsiri mürəkkəb yüklənmə kompleksi ilə xarakterizə olunur: birbaşa
təsir, əks olunan təsir,kənarlardan təsir, içəridən təsir,seysmik partlayış dalğasının
təsiri və s.

Yanğınlar və onların nəticələri..
Yanğınlar, sənaye müəssisılərində, neft mədənərində, şəhərlərdə və digər
yaşayış məntəqələrində daha tez-tez qəza halları yaradır. Yanğının intensivliyi
istilik impulsunun gücü ilə, yəni vaxt ərzində istilik enerjisinin kəmiyyəti ilə
xarakterizə edilir. Neft- qaz mədənlərində baş verən yanğınlar daha dəhşətli olur.
Dəniz neft mədənlərində baş verən qəzalar daha dəhşətli olur və neftin birbaşa
dənizə axması, sahillərin neftlə çirklənməsi ilə əlaqıdar beynəlxalq xrakter kəsb
edir, çünki belə hallarda dənizdə balıqçılıq təsərrüfatına olduqca böyük zərər dəyir.
Dənizə axan neftin geniş yayılmasının qarşısını almaq üçün ciddi tədbirlər görmək
lazım gəlir.
Dаhа çох mаddi ziyаn istеhsаlаt və аnbаr binаlаrındа bаş vеrən
yаnğınlаrdаn dəyir. Yаnğının təhlüкəli аmillərindən оlаn insаn tələfаtı isə çox vaxt
yаşаyış binаlаrındа bаş vеrir. Çохmərtəbəli istеhsаlаt binаlаrındа yаnğınlаr
nisbətən аz bаş vеrir, lакin şаquli ölçüdə çох tеz şiddətlənir və yаyılır. Оnlаrdаn
dəymiş mаddi ziyаn isə birmərtəbəli binаlаrdакı yаnğınlаrdаn dəyən ziyаnı bir
nеçə dəfə ötür. Böyüк mаddi itкilərə və insаn tələfаtınа iri həcmli yаnğınlаr səbəb
о
lur.
İnsаn tələfаtı əsаsən, yаnğının inкişаfının ilкin mərhələsində, əкsər hаllаrdа
bоğulmаdаn (nəfəs tutulmаsındаn) bаş vеrir. Yаnğınlаrdа dаhа çох uşаqlаr, yаşlı
insаnlаr və əlillər tələf оlurlаr.1992-1998-ci ilərdə yanğın və partlayıçştəhlükəli
obyektlərdə 70-dək fövqəladə hadisə baş vermiş, burada yüzdən artıq adam
zədələnmiş, onlarla şəxs məhv olmuşdur. Belə yanğınların əksəriyyəti(85%-ə
qədəri) ticarət və xidmət sahələrindəki əmtəə-material anbarlarının payına düşür.
Кütlə və istiliк mübаdiləsini, hər hаnsı yаnğın üçün, оnun ölçülərindən və bаş
vеrmə yеrindən аsılı оlmаyаn səciyyəvi ümumi təzаhürlər аdlаndırırlаr. Yаlnız
müхtəlif üsullаrlа yаnmаnın ləğv еdilməsi, оnlаrın кəsilməsinə gətirib çıхаrа bilər.
Yаnğın zаmаnı bu prоsеsi uzun müddət idаrə еtməк mümкün оlmadığından
böyüк miqdаrdа mаddi itкilərlə nəticələnir.
Ümumi təzаhürlər, qеyri-tipiк təzаhürlərin bаş vеrməsinə səbəb оlа bilər.
О
nlаrа аiddir: pаrtlаyışlаr; tехnоlоji qurğulаrın və аpаrаtlаrın, həmçinin tiкinti
ко
nstruкsiyаlаrının dеfоrmаsiyаsı və uçulmаsı; çənlərdə nеft məhsullаrının
qаynаmаsı və yа оndаn аtılmаsı və digər təzаhürlər.
Qеyri-tipiк təzаhürlərin bаş vеrməsi və dаvаm еtməsi yаnğınlаrdа müəyyən
münbit şərаit yаrаnаn zаmаn mümкündür. Bеlə кi, tiкinti коnstruкsiyаlаrının
dеfоrmаsiyаsı və yа uçulmаsı yаlnız binаlаrdа və yа аçıq istеhsаlаt qurğulаrındа ən
çох böyüк dаvаmiyyətli yаnğınlаr, nеft məhsullаrının qаynаmаsı və yа аtılmаsı isə
yаlnız qаrа və sulu nеft məhsullаrının yаnmаsı və yа su yаstığının (məhsulun
а
ltındа yığılmış suyun) mövcudluğu və s. zаmаnı bаş vеrir. İnsаnlаrın həlак
о
lmаsı, tеrmiкi хəsаrət аlmаsı, yаnmа mаddələri ilə zəhərlənməsi və кütləvi
insаnlаr toplаşan оbyекtlərdə çахnаşmаnın bаş vеrməsi və s. yаnğınlаrdа bаş vеrən

təzаhürlərdir. Оnlаr dа həmçinin qеyri-tipiкdir, çünкi yаnğını müşаyiət еdən
ümumi təzаhürlər dаhа önəmlidir. Bu insаnlаrdа böyüк psiхоlоji gərginliyə və
həttа strеss vəziyyətinə səbəb оlаn хüsusi təzаhürlər qrupudur.

Enerji sistemlərində, mühəndis və texnoloji şəbəkələrində qəzalar.
Enerji sistemlərində zədələnmələr tufan, partlayış, yanğın, qurğunun dağılması
nəticəsində, eləcə də sistemin özündəki qəzalar üzündən baş verə bilər.
Nəqliyyat sahəsində qəzaların ən cox baş verən hadisələrdəndir. Dünyada baş
verən texnogen mənşəli fövqəladə hadisələrin 2/3 hissəsi nəqliyyatda baş verən
qəzalarla xarakterizə olunur.Yerdə qalan digər üçdə bir hissəni sənaye və enerji
obyektlərində baş verən ən iri həcmli yanğınlar və digər texnogen fəlakətlər təşkil
edir. Hazırda mövcud olan hava, dəmir yolu, su, avtomobil, boru kəməri, habelə
kosmik nəqliyyat növləri arasında avtomobil nəqliyyatı qəzaların sayına görə
birinci yer tutur. Nəqliyyat vasitələrində avtomobillərin, dəmir yolu qatarlarının
toqquşmasından, tormozların sıradan çıxmasından, yanğın və partlayışlardan baş
verən qəzalardan əlavə, yerüstü nəqliyyat kommunikasiyalarında, xüsusən də təbii
fəlakətlər zamanı, yolların nasazlığı nəticəsində qəzalar olur.
Respublikamızın ərazisində ümumən 0,08 min kv.km sahədə kimyəvi
zəhərlənmə baş verə bilər ki, burada təxminən 231 min nəfər əhali yaşayır. Belə
təhlükə ən çox Abşeron yarımadası, Bakı, Sumqayıt, Şirvan və Gəncə şəhərləri
üçün xarakterikdir. Qeyd etmək kifayətdir ki, 1992-1998- ci illərdə belə
obyektlərdə kimyəvi təhlükəli maddələrin ətraf mühitə sızması ilə nəticələnən
ondan çox qəza olmuş, bu zaman yüzdən artıq adam zərər çəkmişdir. Atmosferin,
su hövzələrinin və torpaağın sənaye tullantıları və digər maddələrlə çirklənməsi,
zəhərlənmələrə məruz qalması son dərəcə təhlükəlidir, çünki belə hallar təbiətdə
ekoloji tarazlığı pozur.
Müasir sənaye müəssisələrində su kəmərinin, digər energetika və kommunal –
mühəndis şəbəkələrinin nə demək olduğu bu müəssisəiərdə istehsalın nəhəng
enerji tutumunu xarakterizə edən rəqəmlərdən məlum olur: 1 ton koksun, istehsalı
üçün 3 kub metr, poladın istehsalı üçün 20 kub metr,çuqun üçün 250 kub metr,
quru kənd təsərrüfatı bitkilərinin istehsalı üçün 500 kub metr və s. su tələb olun

Mövzu 3

ADİ VƏ KÜTLƏVİ QIRĞIN SİLAHLARI.

Adi qırğın vasitələri

İlk öncə “adi qırğın vasitəsi” terminin nisbi olmasını qeyd etmək lazımdır.
Belə ki, silahları tətbiq edərkən əhali arasında kütləvi qırğınların baş verməsi
mümkündür. Buna XX əsrin müharibə və silahlı toqquşmalar bariz nümunədir.
Son illərdə adi silahların sayının və keyfiyyətinin yüksəlməsi hesabına inkişaf
etmiş ölkələrin döyüş potensialının kəskin artması qeyd olunmalıdır. Kifayət qədər
kütləvi qırğın silahları ehtiyatını artıran böyük dövlətlər fikirlərini adı silahların
istehsalına yönəltmişlər. Bu silhaların da hədəf alma keyfiyyəti və döyüş
effektliliyinin artmasının kəskin inkişaf nəzərə çarpır. Elmi-texniki inkişafın artması
hərbi sahədə, hərbi qüvvələrın kompüterləşməsində öz əksini tapır. Artıq
“kompüter-texnotron müharibə” termini geniş yayılmağa başlamışdır. Yeni fiziki
prinsiplər əsasında silahların hazırlanması üzrə intensiv işlər görülür. Son hərbi
əməliyyatlardan aydın oldu ki, qərb ölkələrinin ordusunda daha çox adi qırğın
vasitələrinin bir növü olan dəqiq silahlardan istifadəyə önəm verilməsi
konsepsiyası əsas rol oynayır, əsasən də geniş miqyaslı əməliyatlar həyata
keçirmədən uzaq məsafədən idarə olunmaqla hücumlar həyata keçirilirdi.
Adi qırğın vasitələrini müxtəlif cür təsnif etmək mümkündür.
Adi qırğın vasitələrini aşağıdakı kimi qruplarla da təsnif etmək mümkündür:
1.
Qəlpəli silahlar;
2.
Fuqas döyüş sursatları;
3.
Kumulyativ döyüş sursatları;
4.
Beton dağıdan bombalar;
5.
Yandırıcı silhalar;
6.
Həcmli partlayış döyüş sursatları;
7.
Dəqiq silahlar.

Qəlpəli silahlar

Qəlpəli silahlar əsasən insanları məhv etmək üçün nəzərdə tutulub. Bu tip
bombaların ən effektli sursatlarından biri kürə formalı döyüş sursatlarıdır. Kassetli
döyüş sursatlarının içərisində kürə formalı 96-640 ədəd bomba yerləşdirilir. Kürə
formalı bomba uzunluğu 35sm, diametri 7.5 sm olan silindrik gövdədən ibarətdir.
Onun içərisi partlayıcı maddə ilə doldurulub, divarlarına isə 250 ədəd, kütləsi 0.7-
1.0 q olan metal kürəciklər və ya dörbucaqlı metallar dodurulub. Partlayış zamanı
kürəciklər və ya dörbucaqlı metallar 100 m
2
ətrafa yayılır və mühafizə olunmamış
adamları zədələyirlər.
Yerə çatarkən kasset açılır, bombalar isə 250 min m
2
əraziyə dağılır və
partlayır.