Metodiki Tövsiyə

50.Sifət və onun tədrisi metodikası

Hsnov m cfrova n ġbtidai siniflrd azrbaycan dilinin tdrisi metodikas

(+994 12) 493 30 77

• Fəlsəfə
• Tarix
• Azərbaycan tarixi
• Sosiologiya
• Etnoqrafiya
• İqtisadiyyat
• Dövlət və hüquq
• Siyasət. Siyasi elmlər
• Elm və təhsil

• Mədəniyyət
• Kitabxana işi
• Psixologiya
• Dilçilik
• Ədəbiyyatşünaslıq
• Folklor
• Bədii ədəbiyyat
• İncəsənət
• Kütləvi informasiya vasitələri

Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası

Abunə

Lokal şəbəkədə oxucuların istifadəsinə “Rusiya Federasiyasının Qanunvericilik Bazası” təqdim olunur.

Lokal şəbəkədə oxucuların istifadəsinə bütün elm sahələri üzrə 5 000 e-kitabdan ibarət elektron kitabxana – Elektron Kitabxana Sistemi İPR Books təqdim olunur.

Polpred.com Medianin İcmalı. Hər gün minlərlə xəbərlər, Rus dilində tam mətn, son 15 ilin informasiya agentliklərinin və işgüzar nəşrlərin ən yaxşı milyon mövzusu.

Bannerlər

Əlaqə

Ünvan: AZ1005, Azərbaycan Respublikası, Bakı şəhəri,
Nizami küçəsi 58

Tel.: (+99412) 596-26-13

İş vaxtı:
Bazar ertəsi – Cumə: 9:00-18:00
Fasilə: 13:00-14:00
İstirahət günləri: Şənbə, Bazar

Copyright © 2013 Prezident Kitabxanası. Bütün hüquqlar qorunur.
Məlumatlardan istifadə zamanı istinad vacibdir.

Metodiki Tövsiyə

Biz Hər zaman sizinləyik! Sualınız var? Dərsi qurmaqda çətinlik çəkirsiniz? İmkan tapıb kurslara gedə bilməmisiniz? İmtahana hazırlaşmaq üçün metodiki vəsaitlərə ehiyacınız var? Narahat olmağa dəyməz! Sullarınızla müraciət edə, bloqumuzdan yararlanaraq, çətinliklərinizi qismən aradan qaldıra bilərsiniz.

• Əsas Səhifə
• Bloqdan Istifadə Qaydası
• Əlaqə

DİQQƏT! DİQQƏT! Hörmətli İstifadəçilər!MÜƏLLİF HÜQUQLARI QORUNUR!Bloq yazarının İCAZƏSİ olmadan, bloqdakı materiallar elektron və ya kağız üzərində ÇOXALDILA BİLMƏZ! Həmçinin bloqdakı materiallardan KOMMERSİYA məqsədi ilə istifadə edilə BİLMƏZ!Materialların şəkillərinin çəkilərək paylaşılması QADAĞANDIR!

8 Kasım 2015 Pazar

Azərbaycan Dilinin Tədrisi Metodikası-Doktorontura Sualları

Paylaşıldı 00:58 by Leyla Bayramova

AZƏRBAYCAN DİLİNİN TƏDRİSİ METODİKASI (5801.01)

İXTİSASI ÜZRƏ DOKTORANTURAYA QƏBUL İMTAHANININ

SUALLARI

1.XIX əsrə qədərki dövrdə Azərbaycan dili tədrisinin tarixi

2.XX əsrdə Azərbaycan dili tədrisinin tarixi

3.Azərbaycan dili tədrisi metodikasının məqsəd və vəzifələri

4.Azərbaycan dili tədrisi metodikasının tədqiqat metodları

5.Azərbaycan dili tədrisi metodikasının tarixində

6.Azərbaycan dili tədrisi metodikasının başqa elmlərlə əlaqəsi

7.Məktəb təcrübəsi və metodik irs, azərbaycan dili tədrisi metodikası mənbəyi kimi

8.Azərbaycan dili təliminin prinsipləri

9.Elmlilik, sistemlilik və ardıcılıq prinsipləri

10.Azərbaycan dili dərsində nəzəriyə ilə praktikanın əlaqəliliyi prinsipi

11.Azərbaycan dili təlimində şüurluluq və fəallılıq prinsipi

12.Azərbaycan dili dərslərində əyanilik prinsipi

13.Azərbaycan dili dərslərində müvafiqlik və şagirdlərdə fərdi yanaşma prinsipləri

14.Vahid nitq rejiminin gözlənilməsinin prinsipləri

15.Azərbaycan dili təlimi prosesində şagirdlərin məntiq və ümumi inkişafının

təmin olunması

16.Azərbaycan dili öyrənilməsi, şagirdlərin ümumi inkişafının baçlıca şərti kimi

17.Azərbaycan dili təlimi prosesinin intensivləşdirilməsi

18.Azərbaycan dili təlimi prosesində şagirdlərin məntiqi təfəkkürünün inkişafı

etdirilməsi

19.Azərbaycan dili dərslərində тящлил v я анализ

20.Azərbaycan dili dərslərində müqayisə priyomundan istifadə

21.Azərbaycan dili təlimində induksiya və diduksiya priyomundan istifadə

22.Azərbaycan dili təliminin metodları

23.Azərbaycan dili dərslərində interaktiv metodlardan istifadə

24.Azərbaycan dili təliminin təşkili formaları

25.Azərbaycan dili üzrə fəal dərsin xüsusiyyətləri

26.Azərbaycan dili tədrisi ндя фяаллыг .

27.Azərbaycan dili üzrə təlimin planlaşdırılması

28.Azərbaycan dili tədrisi metodikasında müəllim fəaliyyətinin planlaşdırılması

29Azərbaycan dili üzrə iş planlaşdırılmasının əhəmiyyəti

30.Müəllimin təqvim tematik planı

31.Müəllimin gündəlik dərsə hazırlaşması

32.Sintaksisdə ibtidai kursun tədrisi

33.Foketika üzrə məktəb kursunun məzmunu, məqsədi və vəzifələri

34.Fonetik anlayışların öyrədilməsi metodikası

35.Azərbaycan dili təlimində fonetik təhlildən istifadə нин metodikası.

36.Leksika kursunun məzmunu, məqsədi və vəzifələri.

37.Leksika təliminin linqvistik əsasları

38.Fonetika təliminin linqvistik əsasları.

39.Leksik anlayışların öyrənilməsi metodikası

40.Lüğətlər və onlardan istifadə qaydalarının öyrənilmsəi

41.Söz yaradıcılığının tədrisi metodikası

42.Söz yaradıcılığının tədrisinin məzmunu, məqsədi və vəzifələri.

43.Söz цн tərkibinə görə təhlil

44.Söz yaradıcılığinda dair bilik, bacarıq və vərdişlərin formalaşması

45.Morfologiyanın tədrisi metodikası

46.Morfologiyanın təliminin məzmunu, məqsədi və vəzifələri.

47.Morfologiya təliminin linqvistik əsasları

48.Əsas nitq hissələrinin təliminin metodikası

49.İsim və onun tədrisi metodikası

50.Sifət və onun tədrisi metodikası

51.Say və onun tədrisi metodikası

52.Əvəz və onun tədrisi metodikası

53.Fel və onun tədrisi metodikası

54.Zərf və onun tədrisi metodikası

55.Köməkçi nitq hissələrinin tədrisi metodikası

56.Qoşma və onun tədrisi metodikası

57.Bağlayıcı və onun tədrisi metodikası

58.Ədəd və onun tədrisi metodikası

59.Nida və onun tədrisi metodikası

60.Azərbaycan dili təlimində morfoloji təhlildən istifadə

61.Sintaksisin tədrisi metodikası

62.Sintaksis üzrə məktəb kursunun məzmunu, məqsədi və vəzifələri.

63.Sintaksisin təliminin linqvistik əsasları

64.Sintaksis “sözbirləşməsi”və “cümlə” anlayışlarının formalaşması

65.Sintaktik əlaqələrin tədrisi

66.İsim və feli birləşmələr, onların tədrisi

67.Cümlə üzvləri və onların tədrisi

68.Əlavələr və onların tədrisi

69.Xüsusiləşmiş üzvlər və onların tədrisi

70.Sadə cümlələrdə sözlərin sırası və məntiqi vurğunun öyrədilməsi metodikası

71.Sadə cümlənin növləri və onların tədrisi

72.Tərkibində xitablar olan cümlələr və onların öyrədilməsi

73.Arasözlər, əlavə cümlələr və onların tədrisi

74.Tətkibində “xeyi”, “yox”, “bəli” sözləri olna cümlələrin tədrisi

75.Vasitəsiz və vasitəli nitqin tədrisi

76.Tabesiz mürəkəb cümlələrin növləri və onların tədrisi

77.Tabeli cümlələrin növləri və onların tədrisi

78.Orfoqrafiya təliminin əsas prinsipləri

79.Azərbaycan dili orfoqrafiyasının xüsusiyyətləri, dügün yazı təliminin əsası kimi

80.Düzgün tələffüz təlimi metodikası

81.Düzgün tələffüz təliminin məzmunu

82.Durğu işarələrinin tədrisi metodikası

83.Nitq mədəniyyəti, linqvistik və metodik anlayış kimi

84.Azərbaycan dili təlimində nitq mədəniyyəti üzrə anlayışların rolu və yeri

85.Nitqin düzgünlüyü, dəqiqliyi, ifadəliliyi anlayışları və onların mənimsədilməsi

86.Ədəbi dilin normaları və onların öyrədilməsi

87Azərbaycan ədəbi dilinin üslubları və onların öyrədilməsi

88.Azərbaycan dili dərslərində nitq inkişafı üzrə görüləcək işlərin məzmununu və

əsas istiqamətləri

89.Azərbaycan dili dərslərində л üğət ehtiyatının zənginləşdirilməsi

90.Cümlə qurmaq vərdişlərinin inkişaf etdirilməsi

Tərtib edən: p.f.d.dos. Ə.M.Abbasov

azərbaycan respublikası təhsil nazirliyi

AZ Ə RBAYCAN RESPUBL İ KASI T Ə HS İ L NAZ İ RL İ Y İ BAKI SLAVYAN UN İ VERS İ TET İ AZ Ə RBAYCAN D İ L İ V Ə ONUN T Ə DR İ S İ METOD İ KASI KAFEDRASI ÜZR Ə PROQRAMLAR (Bakalavr v ə magistr haz ı rl ı ğ ı üçün) BAKI – 2008

Post on 31-Dec-2016

Documents

• AZRBAYCAN RESPUBLKASI THSL NAZRLY BAKI SLAVYAN UNVERSTET AZRBAYCAN DL V ONUN TDRS METODKASI KAFEDRASI ZR PROQRAMLAR (Bakalavr v magistr hazrl n) BAKI 2008
• AZRBAYCAN RESPUBLKASI THSL NAZRLY BAKI SLAVYAN UNVERSTET AZRBAYCAN DL V ONUN TDRS METODKASI KAFEDRASI ZR PROQRAMLAR (Bakalavr v magistr hazrl n) t 11.06.2008- 752 BAKI 2008 1
• 2
• AZRBAYCAN DL V NTQ MDNYYT fnni zr P R O Q R A M (Bakalavr hazrl n) 3
• Trtib edn: f.e.d., prof. S..Abdullayeva Ryilr: p.e.n. A.Y.Mmmdov f.e.n. ..hmdova Redaktor: p.e.n. A.Y.Mmmdov 4
• zahat vrqsi Dilimizin gzlliyini duymaq, mnimsmk v bu gzlliyi hr zaman hr yerd tbli etmk, bu dild dzgn danmaqla ha-mya nmun olmaq hr bir masir gncin md vzifsidir. Tlblrin hrtrfli inkiaf, masir tlblr uyun mt-xssis kimi yetimlri n z ana dillri haqqnda biliklr yiy-lnmlri zruridir. Eyni zamanda hr bir tlb dzgn yaz v nitq vrdilrin malik olmaldr. Bu vrdilrin yaradlmasnda Azr-baycan dili v nitq mdniyyti fnninin xsusi hmiyyti vardr. Azrbaycan dili v nitq mdniyyti fnni ana dilimizin qayda – qanunularn yrdir. Dilin mxtlif sviyylri n qbul edilmi normalar sasnda tmiz, dzgn, dqiq, ycam, mumiyytl, ka-mil nitq vrdilrini yaratmaa xidmt edir. Azrbaycan dili v nitq mdniyytinin masir problemlri il laqdar yeni aradrmalar aparldndan bu fnnin nzri v praktik mddalar daim tkmillir. Proqram trtib edilrkn bu chtlr nzr alnmdr. Proqramn trkib hisslri mntiqi chtdn bir birin bal olub, bir- birini tamamlayr. Proqramn sonunda geni v hatli dbiyyat siyahs verilmidir. Bu da proqramdan daha smrli isti-fad etmk n rait yaradr. 5
• Azrbaycan dili v nitq mdniyyti – 90 saat Dil haqqnda mumi mlumat.. Azrbaycan dili haqqnda mumi mlumat. Azrbaycan dili trk dillrindn biri kimi. Azrbaycan dilinin morfoloji quruluu haqqnda. Ahng qanunu morfonoloji hadis kimi. Dilin xalqn m-dniyyti, onun tarixi il ball. Azrbaycan dilinin inkiaf mrhllri. Azrbaycan dilinin q-dim tarixin dair. Azrbaycan mumxalq dilinin formalamas. Azr-baycan respublikasnn milli v dvlt dili. Azrbaycan dilinin z-nmxsusluu. Dil ictimai hadis kimi. mumxalq dili, milli dil v dbi dil mfhumlar. dbi dil, dialekt, danq dili anlaylar v onlarn frqli chtlri. dbi dilin sem v vzetm yolu il yaranmas. dbi dilin ham trfindn baa dlmsi, qbul edilmsi, norma-lara saslanmas. dbi dilin formalamas v inkiaf. Nitq mdniyyti fnninin predmeti v vziflri Nitq mdniyyti termininin dililikd ttbiqi. Nitq md-niyyti v onun ictimai hmiyyti. Nitq mdniyytinin yrnilm tarixi. Nitq mdniyyti danq etikasn yrnn bir elm kimi. Nitq mdniyyti v xsiyyt. Natiqlik sntinin mahiyyti. Natiqlik snti mdni nitqin yksk mrhlsi kimi. Natiqlik sntinin inki-af mrhllri. Antik dvrn natiqlik snti. (Demosfen, Esxil, Sokrat, Aristotel). Aristotelin Ritorika sri. Roma natiqlik snti (Antoniy Mark, Mark Tulli Siseron v baqalar). XIX sr Avropa natiqlik snti (K.Marks, F.Engels, Pol Lafarq, Vilhelm Libxnet v baqalar). Rusiyada natiqlik snti. Azrbaycan natiqlik snti. Bu sntin formalamas v inkiaf. Azrbaycan klassiklri sz haq-qnda. Natiqliyin nvlri: ictimai siyasi natiqlik, akademik natiq-lik, mhkm natiqliyi v dini natiqlik. Dvltin idar olunmasnda nitqin rolu. Diplomatik nitqin sas xsusiyytlri. 6
• Nitq mdniyyti milli mdniyytin trkib hisssi kimi Dil mdniyyti v nitq mdniyyti. Dil v nitq. Dil v nitqin qarlql laqsi. Nitqin milli sciyyviliyi. ifahi v yazl nitq. Monoloq, dialoq v poliloq nitqi, zahiri v daxili nitq, bunlarn sas xsusiyytlri. Nitqin nvlri. Nitqin mdni v qeyri mdni formalar. Mdni nitqin mziyytlri. Mdni nitq xsiyytin sviyysinin gstricisi kimi. Mdni nitq veriln tlblr. Nitqin kamilliyi. Kamil nitqi xarakteriz edn sas amillr: – Nitqin aydnl. Aristotelin nitqin aydnln nsiyyt n balca rt hesab etmsi. Danann nitq obyekti haqqnda mkm-ml biliy, mlumata malik olmas sas amil kimi. Nitqin obrazll; – Nitqin ycamll. Fakt v dlillr istinadn ildiln hr bir szn hmiyyti drk edilrk, aydn v sad cmllrl nitqin qurulmas; – Nitqin tmizilyi. Nitqd anlalmayan cnbi szlrin, dia-lektizmlrin, jarqon szlrin lzumsuz yer ildilmsin yol veril-mmsi; – Nitqin dzgnly. Fikri atdrarkn sz v ifadlrin dz-gn seilmsi. Dilin fonetik, leksik, qrammatik v s. qayda qanun-larna riayt edilmsi; – Nitqin znginliyi. Geni sz ehtiyatna malik olmaq nitqin znginliyinin sas meyar kimi; – Nitqin sadliyi. Nitqin aydn, anlaql olmas, asan qavra-nlmas, qsa, lakonik ifad olunmas sad nitqin sas chti kimi; – Nitqin mnasibliyi.Nitqin mlumatn mvzusuna, mqamna, yerin, auditoriyaya v s. mnasibliyi; – Nitqin rabitliliyi. Hr hans msl haqqnda danarkn myyn mntiqi ardclla riayt edilmsi; – Nitqin ifadliliyi, bdiiliyi v obrazll. n mvafiq, slub baxmndan n uurlu dil vasitsinin tapb ildilmsi. Nitqd ifad-lilik yaradan vasitlrdn : intonasiya (ton, vuru, pauza v s.), lek-sik vahidlr (sinonim v antonimlr), frazeoloji birlmlr, mcazi mnal szlr, tkrirlr, ritorik fiqurlar v s. istifad; 7
• – Nitqin dqiqliyi. Fikrin ifadsi n bilavasit tlb olunan dil vasitlrinin ( szn, ifadnin, cmlnin) taplmas; – Nitqin mntiqiliyi. Mntiqilik sadlik, mnasiblik kimi nitq keyfiyytlrinin formalamasnn bazas kimi. Nitqd cmllrin bir-biri il ball. Nitqin konkretliyi. Ycam nitq veriln tlblr; – Nitqin slisliyi v ahngdarl. Fikrin atdrlmasnda nitqin slisliyi v ahngdarlnn rolu; – Nitqin smimiliyi. Nitqin hyat hqiqtlri v real hadislr sasnda qurulmas, xalq dilindn, danq ifadlrindn geni isti-fad edilmsi. Nitqin xlqi olmas. Nitq mdniyyti v norma ifahi nitqin sas xsusiyytlri. Yazl nitqin sas lamtlri. Norma v normalama nitq mdniyytinin tdqiqat obyekti kimi. Nitq mdniyytinin dbi dil normalarnn tnzimlnmsind rolu. Norma termininin dililikd ildilmsi. dbi dil v nitq norma-lar. Masir Azrbaycan dbi dilinin normalar: fonetik, leksik, qrammatik normalar. Normativ sabitlik. Norma v variantllq. Nor-mann dil sistemind yeri. Norma tarixi kateqoriya kimi. Normann formalama tarixi. dbi dil normalarnn urlu kild sisteml-dirilmsi: dyr, sem v realladrlmann mhkmlndirilmsi. Normann obyektivliyi. Norma v kodifikasiya. Nitq mdniyyti, orfoqrafik v orfoepik normalar dbi dil normalarnn mktb, mtbuat v ktlvi infor- masiya vasitlrind mhkmlndirilmsi. Orfoqrafik normalar. Or-foepik normalar. Orfoqrafik v orfoepik qaydalara dzgn ml edilmsi. Bu qaydalarn mktb v ktlvi informasiya vasitlrind yaylmas. Nitq mdniyytinin mhkmlndirilmsind bdii, elmi v trcm dbiyyatnn hmiyyti. Orfoqrafik normalar yaz mdniyytinin sas gstricisi kimi. Orfoepik normalarn ifahi nitqd rolu. dbi tlffz normalar. 8
• nsiyyt mdniyyti, danq etikas v mracit formalar Etika v etiket anlay, etikann spesifik chtlri. Danq eti- kasnn norma sistemi. Danq normasnn komponentlri: mracit qaydalar, ad v qmli xbrlr. Nitqi dinlm qabiliyytin malik olmaq. Diskussiya mdniyyti. Shbtqoulma qaydalar, veriln suala cavab qaydalar. Mimika v jestdn istifad qaydalar. Mdni nsiyytin sual – cavab formalar. Dialoq mdni mracit formas kimi. Mracitin yaa, vzif v mnasibt gr formalar. Mra-cit formalarndan dzgn istifad olunmas. Nitq mdniyyti il slubiyyatn qarlql laqsi Nitq mdniyyti v slubiyyatn yrnilmsinin ifadli da-nq v dzgn yaz vrdilri qazanlmasnda mhm hmiyyti. Nitq mdniyyti v slubiyyatn bir-biri il qarlql laqd olmas, bir – birindn frqli xsusiyytlri. Dil v nitq slublar Dil v nitq slublar tarixi kateqoriya kimi. Dilin ayr-ayr elementlrinin mtndki funksiyas. Nitq slublar funksional slub-larn trkib hisssi kimi. Dil slubunun sas funksiyalarna uyun diferensiallamas. Nitq slubu nitqin tzahr kimi. Dil v nitq slublarnn bir-biri il qarlql laqsi v frqlri. slubi normalar sistemi. Uslubi normalarn sas l vahidilri: dzgnlk, dqiqlik, mntiqilik, ardcllq, v estetiklik. slubi normalarn frqlndirici chtlri. slubi normalarn slubun sas parametrin uyunluu. Nitqd slubi artqlq v atmazlq. Nitqd slubi artqlq v atmazln sbblri. 9
• Dil vahidlrinin slubi imkanlar Dil vahidlrinin slubi imkanlar: fonetik, leksik, onomastik, frazeoloji, morfoloji v sintaktik. slubi fonetika: sslrin uzan-mas, qsalmas, alliterasiya, assonans, samit sslrin tkrar, cingil-tilm, karlama, vuru, heca, ahng qanunu, sonor samitlrin il-dilmsi, intonasiya. slubi leksika. Bdii srlrin leksikasn yrnrkn se-mantik slubi prinsiplrin sas gtrlmsi: mumilk szlr, dialekt szlri, terminoloji leksika, danq – mit leksikas, emo-sional ekspressiv leksika, loru leksika, jarqon v arqo leksikas, neologizmlr. Leksik- semantik sz qruplarnn slubi imkanlar. Sinonim-lrin nitqd mxtlif funksiyalar yerin yetirmsi. Sinonimlrin s-lubi imkanlar: szlrin mnasn qvvtlndirmk, tkrardan qa-maq, qarlql vzlnm. Sinonim crglr. Leksik – semantik v slubi sinonimlr. Sinonimlrin seilmsi. Bdii slubda sinonim-lrdn istifad etm yollar. Antonim v antonimlrin slubi imkanlar. Antonimlrd ks v zidd mna. Antoponimlrin mna nvlri: leksik, qrammatik, slubi. Antonimlrin bdii ifad vasitsi kimi ildilmsi: tzad, antiteza, oksimiron. Omonimlik v omonimlikl hmhdud hadislr. Omonim v onimik hadislrin slubla laqdar ildilmsi. Omonim v omo-nimlik hadislr bdii ifad vasitsi kimi. Cinas. Tkmnallq v oxmnallq. oxmnal szlrin sz yara-dcl prosesind rolu. Szlrin mcazlama yollar: metafora , metonimiya v sinekdoxa. oxmnal szlr v obrazl ifadlr. oxmnallqdan tryn omonimlr. oxmnallq v omonimlik. oxmnal szlrin yaranma yollar. slubi frazeologiya. Frazeologiyann obyekti. Frazeologiya v atalar sz v hikmtli szlr, zrb – msllr. Frazeologizmlrin leksik semantik xsusiyytlri. Bdii dbiyyatda frazeologizm, atalar sz, zrb msllr v hikmtli szlrin slubi hmiyyti. 10
• Nitq prosesind frazeologizmlrin olduu kimi v dyi-dirilrk ildilmsi. slubi onomastika. Toponimika v antroponimika Xssi adlarn slubi imkanlar. Mdni nitqd onomastik vahidlrin dzgn seilmsi. Tarixi raitl, insanlarn sosial mna-sibtlri v nitq mdniyyti il laqdar xsusi adlarn ildilmsi. Xsusi adlarn bdii srlrd ilnmsi. Bdii dbiyyatda yerli v milli koloritin yaranmasnda xsusi adlarn mvqeyi. dbi dilin sintaktik slubi vasitlri dbi dilin slubi vasitlri dililik slubiyyatnn tdqiqat obyekti kimi. dbi dilin mcazi – estetik leksik vahidlri. M-cazlar. Mcazn nvlri: metafora, epitet, metonimiya, sinekdoxa, simvollar, antonomasiya. Mcaz tarixi kateqoriya kimi. Antiteza, tcssm, anafora v epifora, paralanma, ellipsis, xitablar, ritorik sual – dbi dilin sintaktik slubi vasitlri kimi. Sintaktik paralelizm. Metafora v metoforiklm.Metaforann mxtlif yollarla ml glmsi. Metaforann tiplri. Metonimiya v metafora. Meto-nimiyann sabit, umumilk v obrazl nvlri. Epitet. Tyin v bdii tyin. Tyinlrin mumdil v frdi slubi sciyysi. Evfemizm v tabu. Evfemizm v tabunun yaranmas, ildil-msi v slubi mqamlar. Litota v mbali. Tkrir v tkrarn frqli chtlri, slubi imkanlar. 11
• Azrbaycan dbi dilin funksional slublar sistemi Funksional slublar haqqnda. Funksional slublar tarixi kate-qoriya kimi. Funksional slublarn yaranmasnda dil v ictimai amillrin rolu. Azrbaycan dbi dilinin slublarnn ilkin formalar (XIII – XV) v erkn tkaml (XVI- XVIII) mrhllri. Klassik v xalq slubu. Danq v kitab slubu. Funksional slublarn nv-lri: dbi danq slubu, bdii slub, elmi slub, rsmi – igzar slub, ictimai – publisist slub v epistolyar slub. Bdii slubun sciyyvi xsusiyytlri: obrazllq, konkretlik, mcazlama, sz v ifadlrin seilib ildilmsi,qrammatik vasitlrdn istifad. Elmi slub v terminologiya. Rsmi slubun xsusiyytlri: dqiqlik, konkretlik, standartlq. Rsmi sndlr v onlarn trtibi prinsiplri. Epistolyar slubun nvlri: ail – mit mktublar, dostluq mk-tublar, rsmi mktublar, aq mktublar, intim mktublar. 12
• DBYYAT 1. Abdullayev A.A. Nitq mdniyyti v natiqlik snti, Bak, 1973. 2. Abdullayeva N. Mmmdov Z.T. Nitq mdniyyti ms-llri, Bak,1998. 3. Abdullayev N., Mmmdov Z. Nitq mdniyytinin sas-lar, Bak, 2005. 4. Abdullayeva N. Mmmdov Z.T. Mllimin nitq md-niyyti, Bak, 2002. 5. Adilov M.N., Verdiyeva Z. Aayeva F.M. zahl dililik terminlri.(soru lti), Bak, 1989. 6. Axundov A.A. Dil v slub msllri, Bak, 1970. 7. Axundov A.A. mumi dililik, Bak, 1982. 8. Axundov A.A. Dil v mdniyyt, Bak, 1992. 9. Aayeva . Bdii v elmi slub. Bak, 1988. 10. Azrbaycan bdii dilin slubiyyat (oerklr), Bak, 1970 11. Azrbaycan dilinin slubiyyat, Bak, 1990. 12. Azrbaycan dbi dilinin praktik slubiyyat, Bak, 1992. 13. Barov . Azrbaycan dilinin slubiyyat, Bak, 1985. 14. Cahangirov M. Milli tkkl mrhlsind dbi dilin aparc slublar, II hiss, Bak, 1989. 15. Dmirizad . Azrbaycan dilinin slubiyyat, Bak, 1962. 16. Dil mdniyyti, Bak, 1972,1974,1979,1985. 17. dbiyyatnaslq terminlri lti, Bak, 1988 18. liyev K. Antik dvrn natiqlik snti, Bak, 1983. 19. liyev K. Antik dvrn natiqlik mktblri, Bak, 1985. 20. liyev K. Leksik, frazeoloji v qrammatik vahidlrin nitqd rolu. Bak, 1991. 21. liyev K. slub haqqnda shbt, Bak, 1991. 22. liyev K. Azrbaycan dbi dilinin slubiyyat problemlri, Bak, 2001. 23. fndiyeva T. Azrbaycan dilinin bdii ifad vasitlri, Bak, 1973. 13
• 24. fndiyeva T. Azrbaycan dilinin leksik slubiyyat, Bak, 1980. 25. Hsnov H. Nitq mdniyyti v slubiyyatn saslar. Bak, 1999. 26. Hacyev T. XX srin vvllrind Azrbaycan dbi dili. Bak, 1977. 27. Hacyev T. Azrbaycan dbi dili tarixi. II hiss, Bak, 1987. 28. Qurbanov A. mumi dililik. II hiss, Bak, 1993. 29. Mmmdov M. Ana dili v nitq mdniyyti msllri, Bak, 2004. 30. Nitq mdniyyti msllri, Bak, 1988, 1992. 31. Seyidov Y. Yaz v dil, Bak, 1979. 32. Seyidov Y. Szn hrti, Bak, 1981. 33. Yusifov M. Nitq mdniyytinin saslar, Bak, 1997. 14
• AZRBAYCAN DLNN TDRS METODKASI fnni zr P R O Q R A M (Bakalavr hazrl n) 15
• Trtib edni: p.e.n. A.G.Mmmdov Ryilr: f.e.d., prof. S..Abdullayeva p.e.n, dos. A..Mmmdova Redaktor: f.e.n., dos. ..hmdova 16
• zahat vrqsi Azrbaycan parlamentinin xalq thsili haqqnda qanunu yk-sk ixtisasl mllim kadrlarnn hazrlanmas sahsind pedaqoji ali mktblrin qarsnda ox mhm vziflr qoymudur. Ali mk-tbd tlim iinin keyfiyytini yksltmk, hr bir fnnin tdrisini dvrn tlblri sviyysind qurmaq indi sas vziflrdndir. Azrbaycan dilinin tdrisi metodikas pedaqoji ali mktblrin filologiya fakltsind sas ixtisas fnni kimi keilir. Tlblrin glck elmi faliyyti n hazrlanmasnda, ixtisasl Azrbaycan dili mllimi kimi yetimsind bu fnnin byk praktik hmiyyti vardr. Azrbaycan dili tdrisi metodikas elmi Azrbaycan dili zr tlim-trbiy prosesinin obyektiv qanunlarn akara xarr, ondan istifad etmk yollarn rh edir. Bu elmin tdqiqat obyekti orta mktbd Azrbaycan dilinin tdrisi prosesidir. Demli, ana dili tliminin mahiyytini amaq, bu prosesin obyektiv qanunlarn akara xarmaq, habel hmin qa-nunlardan mli faliyytd istifad etmk imkanlarn rh edib saslandrmaq Azrbaycan dili tdrisi metodikas eminin sas vzi-fsidir. Azrbaycan dilinin tdrisi metodikas fnni bir tcrbi elm kimi daim inkiaf edir, ana dili tdrisinin masir problemlri il laqdar aparlan yeni-yeni elmi tdqiqatlar, qabaqcl tcrb onun nzri v praktik mdalarn daim tkmilldirir, drstldirir. Proqram trtib edilrkn mhz bu chtlr nzr alnmdr. Proqramn trkib hisslri mntiqi chtdn bir-birin bal olub, orta mktbd Azrbaycan dili tdrisinin n mhim problem-lrini hat edir. Proqramda mhazir v praktik mllr n nzrd tu-tulmu saatlar ali mktblrin filologoya fakltlrinin gndz -blrinin mvcud tdris planna uyun gtrlmdr. Proqramn sonunda diqqtl seilmi dbiyyat siyahs veril-midir. Bu da ondan daha smrli istifad etmk mqsdini gdr. 17
• Tlblr Azrbaycan dilinin tdrisi metodikas kursunu baa vur-duqda aadak bilik v bacarqlara yiylnmlidirlr: 1. Azrbaycan dili proqramn, V-XI siniflr n Azrbay-can dili drsliklrini elmi v metodik chtdn thlil etmk, hmin proqram v drsliklrin tlim-trbiy imkanlarn amaq v onlar-dan yaradclqla istifad etmk. 2. agirdlrin milli ruhda trbiy olunmasnda Azrbaycan dili drslrinin btn imkanlarndan istifad etmk. 3. z oxusu v nitqi il V-XI sinif agirdlrin nmun ol-ma bacarmaq. 4. Hr bir mvzunun xsusiyytin uyun olaraq yani v texniki vasitlr n materiallar hazrlama v bunlardan yaradc-lqla istifad etmyi bacarmaldrlar. 5. Bu v ya digr mvzunun tdrisi il laqdar mstqil kar-tokalar, mxtlif xarakterli almalar hazrlamaq, bunlar elmi-texniki chtdn dzgn thlil etmk. 6. Azrbaycan dili zr hr bir mvzunun tdrisini metodik tlblr uyun planladrlmaq, sinifdnxaric v mktbdnknar tdbirlrin plann hazrlamaq v onlar icra etmk. 7. agirdlrin Azrbaycan dilin aid bilik, bacarq v vrdi-lrini dzgn qiymtlndirmk, bu qiymtlri saslandrmaq. Yaz iindki shvlri dzgn qrupladrb thlil etmk v agirdlri bu shvlr zrind iltmk yollarn myynldirmk. 8. Tlim prosesind Azrbaycan dilinin digr fnlrl, xsu-sil dbiyyat, tarix v xarici dil fnlri il laqli tdrisinin imkan v vasitlrindn istifad etmk . 9. Nitq mdniyyti v rabitli nitqin inkiaf etdirilmsi il laqdar aparlacaq ilr, bunlarn mzmun v formalarn bilmk v bunu yaradclqla hyata keirmk. 10. Azrbaycan dilindn sinifdnxasric v mktbdnknar ilrin, metodik ilrin tkili xsusiyytlrini bilmk. 18
• I. Azrbaycan dili tdrisi metodikas elm kimi Azrbaycan dili tdrisi metodikas elminin predmeti v qar-snda duran vziflr. Azrbaycan dili tdrisi metodikas elminin kediyi inkiaf yolu. Azrbaycan dili tdrisi metodikas elminin n-zri saslar v baqa elmlrl laqsi. Azrbaycan dili tdrisi meto-dikas elminin tdqiqat metodlar. II. Azrbaycan dili tliminin qanunlar, prinsiplri, metodlar, priyom v vasitlri Ana dili tlimini qanunlarnn myynldirmyin zruriliyi v bu sahd aparlan tdqiqatlarn nticlri. Ana dili tliminin qanunlar v metodik prinsiplri. Ana dilinin tfkkrl dilin vhdti v mbarizsi sasnda mnimsdilmsi qanunu. Bu qanundan doan metidik prinsiplr. Ana dili drslrind anlaylarn uyunlamas, qarladrlmas v qarmas, yaxud interferensiyas qanunu. Bu qanundan doan prinsip v tlblr. Azrbaycan dili drslrind n ox istifad ediln metod v priyomlar. Metod sznn mnas. Elmi tdqiqat v tlim metodlar anlay. Metod v priyomlar, onlar sciyylndirn v frqlndirn sas lamtlr. Vasit, i nv, yol, sul v s. anlaylar haqqnda. Tlim metodlarn dzgn semyin sas rtlri. Metodik dbiy-yatda tlim metodlarnn tsnifi v rti qruplar. a) Dilin nzri chtdn yrnilmsin xidmt edn metod v priyomlar (mahid, mllimin sz, mqayis, induksiya v de-duksiya, drsliklrl nzri i v s.); b)dili praktiki yolla yrnmy xidmt edn metod v priyomlar (mktb v aild vahid nitq reji-mi, nitq qsurlarnn praktik islahi, agirdlr eir, nsr paralar z-brltmk, sinifdnxaric oxunun tkili v s.); c) Dili nzri-praktik chtdn yrnmy xidmt edn ttbiqi v ya yoxlama metod v priyomlar (alma zrind i, linqvistik thlil: fonetik, leksik, morfoloji, sintaktik, slubi, orfoqrafik thlil, dil faktlar zrind mahid, yoxlama yazlar, linqvistik eksperimentlr, alqoritimlr 19
• v s. Azrbaycan dilindn sinifdnxaric v mktbdnknar ilrin tkili metodikas. Azrbaycan dilindn metodik ilr. III. Azrbaycan dili drslrinin quruluu v tkilin veriln tlblr Azrbaycan dili tdrisinin mqsd v vziflri. Tlimin mu- mi sistemind Azrbaycan dili tliminin bir tdris fnni kimi mv-qeyi. Azrbaycan dili tliminin qarsnda duran mumi v konkret didaktik vziflr. agirdlrin nitq mdniyytini inkiaf etdirmk Azrbaycan dili tliminin qarsnda duran sas mqsd kimi. a-girdlrin dnyagrnn v tfkkrnn inkiafnda Azrbaycan dili drslrinin rolu. Azrbaycan dili drslrin veriln masir tlb-lr. Azrbaycan dili proqramlar v drsliklri; onlarn inkiaf yolu haqqnda qsa tarixi xlas. Mvcud Azrbaycan dili proqram v drsliklri, onlarn sas xsusiyytlri haqqnda. Azrbaycan dili drslrinin planladrlmas v bunun Azr-baycan dili drslrinin tkilind rolu. llik, rblik planlar, icmal v konspekt. Qarya qoyulmu sas mqsd gr Azrbaycan dili drs-lrinin tiplri v formalar. Yeni bilik vern drslr, bu drslrin qu-ruluu; biliklri mhkmlndirn v vrdilri inkiaf etdirn drs-lr; bel drslrin quruluu. Tkrar v yoxlama, yaxud tdbiqi drs-lrin formalar v quruluu; bu drslrd qarya qoyulmu mqs-din hyata keirilmsi n mxtlif i nvlrindn istifad (proq-ramladrlm yoxlama il birldirilmi drslr; yoxlama imla drslrinin quruluu. fad, ina v shvlr zrind i drslri). IV. Orfoqrafiya tlimi Orfoqrafiya zr mktb kursunun mzmunu v tlim vzi- flri. Orfoqrafiya tliminin saslar; Azrbaycan dili orfoqrafiyas tarixin dair. Azrbaycan dili orfoqrafiyasnn tlim prinsiplri: 20
• orfoqrafiya il orfoepiyann laqli tdrisi balca metodik prinsip kimi. Morfemlrin yazl il tlffznn qarlql mnimsdil-msi prinsipi; morfemlrin yazl il mnasnn qarlql mnim-sdilmsi prinsipi. Orfoqrafiya tlimind istifad ediln i nvlri v vasitlri. mla v onun nvlri, yrdici imlalar: izahl, xbr-darlql, kommentariyal imlalar, zbr yaz, sem imla, lt zr imla, orfoqrafik almalar. Yaz iindki shvlrin hesaba alnmas v tshihi yollar. V. Azrbaycan dili drslrind nitq inkiaf v slubiyyat zr grlck ilrin mzmunu v tkili metodikas Azrbaycan dili drslrind nitq inkiaf zr grlck ilrin mzmunu v sas istiqamtlri, nitq inkiaf zr ilrin tdqiqi. Azrbaycan dili drslrind lt ehtiyatnn znginldiril-msi zr aparlan ilr. Ltin genilndirilmsi, tmizliyi v fal-ladrlmas zr ilr. Mnas tin szlrlr i. agirdin nitqin n-zart v leksik almalar. dbi tlffz v ifadli oxu zr grln ilr. Orfoqrafiya v intonasiya normalarnn yrdilmsi. agirdin tlffz v oxusu zrind fal nzart. Orfoepik thlillr v almalar. Orfoepik rejim. Cml qurmaq vrdilrinin inkiaf zr aparlan ilr. Sz yaradcl v qrammatik (morfoloji v sintaktik) normalarn m-nimsdilmsi zr ilr. Fonetika, leksika, sz yaradcl v qram-matika tlimi zaman cml qurmaq texnikasn yrtmk v al-malarla mhkmlndirmk. Rabitli nitq tliminin mzmunu v vziflri. Rabitli nitq anlay v ona veriln sas tlblr. Rabitli nitq tliminin nzri saslarn tkil edn anlaylar. 1. Nitq slublar anlaylarnn yaradlmas 2. Nitqin funksional mna tiplri tsvir, nqletm v mha- kim haqqnda anlayn yaradlmas. 21
• 3. Mtn (sylm v onun sas lamtlri, mtnin mvzusu, mtnd ifad olunan sas fikir, mtnin hisslri v onlarn arasn-dak laq, mtnd mna btvly haqqnda anlayn yaradlmas. Mtni thlil etmk, onun hans nitq slubunda v hans tip nitqin (tsviri, nqletm v ya mhakim) aid olduunu myyn-ldirmk zr; mtni hisslr ayrmaq, bu hisslr arasndak ba-ll, onda ifad olunan sas fikri izah etmyi v onun plann trtib etmyi bacarmaq zr aparlan ilr. Rabitli nitqin inkiafnda istifad olunan i nvlri. Rabitli nitq tlimind ifad v inalarn rolu. fad v inalarn nvlri, onlarn aparlmas sulu. Qrammatik ifad v inalarn spesifikas, yaradc nitq n bunun hmiyyti. slubiyyat zr grlck ilrin mzmunu v hmiyyti. Dilin leksik slubi imkanlar zrind aparlan ilr. Leksika v sz yaradcl il laqd slubiyyat ilrinin mzmunu. Morfologiya v sintaksisin tdrisi il laqdar slubiyyat zr ilrin mzmunu. Leksik v qrammatik slubiyyat zr aparlan ilrin dbiy-yat drslri v sinifdnxaric, mktbdnknar ilrl mhkmln-dirilmsi. Nitqd n ox istifad ediln bdii tsvir vasitlri il i. Nitq veriln balca slubi tlblr. Nitq slublar anlay: elmi, rsmi, bdii, publisistik, mit slublar haqqnda elementar mlu-matlarn verilmsi v bunlarn praktik kild mnimsdilmsi yol-lar. X siniflrd Nitq mdniyyti blmsinin tdrisi VI. Azrbaycan dilindn mktb kursunun sas blmlrinin tdrisi metodikas Azrbaycan dilindn mktb kursunun mzmun v quruluuna veriln sas tlblr. Azrbyacan dilindn mktb kursunun sas sistemi, kursun sas blmlri. Fonetika tlimi . Fonetika zr mktb kursunun mzmunu v tlim vziflri. Fonetika tliminin linqvistik saslar. Fonetik bilik v vrdilrin orfoepik v orfoqrafik normalarn mnimsdil-msind rolu. n sas fonetik mfhumlar; danq sslrinin tdrisi, 22
• bununla laqdar orfoepik v orfoqrafik bilik, bacarq v vrdi-lrin inkiaf etdirilmsi; heca, szn stirdn-str keirilmsi qay-dalar, vuru, ahng qanunu v s. mnimsdilmsi zrind i; mk-tb kursunun digr blmlrinin fonetika il laqdar tdrisi. Leksikologiya zr mktb kursunun mzmunu v tlim vziflri. Leksikologiya tliminin linqvistik saslar. Leksik bilik v vrdilrin dbi nitq normalarnn (qrammatik, orfoepik, orfoq-rafik, leksik, slubi normalar) mnimsdilmsind rolu. n sas leksik mlumatlar: Szn leksik v qrammatik mnas, szn hqiqi v mcazi mnas, tkmnal v oxmnal szlr, omonim v omo-nimik formalar, sinonimlr, antonimlr, bunlardan istifad qayda-lar. Leksika v frazeologiyann mktb kursunun digr blmlri il laqsi. Leksika tlimind fnlraras laq. Morfologiya tliminin sas msllri. Sz yaradcl bl-msi zr n sas mfhumlarn (kk, kili, szdzldici v szd-yidirici kililr). Szn balanc formas, eynikkl szlr v s. Sad, dzltm v mrkkb szlr. Morfologiya zr mktb kursunun mzmunu v tlim vzif-lri. Nitq hisslrinin tlimi. n mhm morfoloji mlumatlar (nitq hisssi, sas v kmki nitq hisslri) v onlarn mnimsdilmsi zrind i. Morfologiya zr verilmi bilik v vrdilrin dbi nitq normalarnn (sintaktik, leksik, orfoqrafik, orfoepik, slubi nor-malarn) mnimsdilmsind rolu. Mktb kursunun digr blml-rinin morfologiya il laqli tdrisi. Morfologiya tlimind fnlr-aras laq. Sintaksis v duru iarlri tlimi. Sintaksis v duru iarlri tliminin tdqiqin dair. Sintaksis tlimi. Sintaksis zr mktb kursunun sas vzi- flri. n mhm sintaktik mfhumlar (cml, sz birlmsi, sin-taktik laqlr, cml zv, ba v ikinci drcli zvlr; sad cml, mrkkb cml, tabeli mrkkb cml – ba v budaq cml, hmcins zv, lav, xsusilm, xutab, ara szlr, vasitli v vasitsiz nitq v s.) aid mvzularn mnimsdilmsi zr i. Sintaksis zr verilmi bilik v vrdilrin dbi nitq normalarnn 23
• (morfoloji, leksik, orfoepik, orfoqrafik, duru iarlri, qrammatik-slubi normalar) mnimsdilmsind rolu. Sintaksis bhsind into-nasiya zr aparlacaq ilrin mzmunu. Mktb kursunun digr blmlrinin sintaksisl laqli tdrisi. Sintaksisin tdrisind fnlr-aras laq. Duru iarlri tlimi. Dzgn yaz tlimind duru iarl-rinin rolu, yeri v hmiyyti. Duru iarlri tliminind sintaktik biliklrin rolu. Duru iarlrinin tliminin prinsiplri: semantik-qrammatik prinsip duru iarlri tliminin sas kimi; duru iarlrinin ifadli oxu il laqli tdrisi prinsipi. Duru iarlri tlimind istifad olunan i nvlri. VII. Azrbaycan dilinin tdrisi metodikasndan praktik- seminar mllr Seminar xarakterli mllr: Azrbaycan dili tdrisi metodi-kas elmi. Bu elmin inkiaf qanunauyunluqlar v tdqiqat metod-lar. Azrbaycan dili tliminin qanunlar, prinsip v tlblri. Azr-baycan dili drslrind istifad ediln metod, priyom v vasitlr. Orfoqrafiya tlimi. Nitq inkiaf v slubiyyat zr aparlan ilr. Srf praktik ml: mvcud proqram v drsliklrin thlili. 24
• AKADEMK YAZI V OXU fnni zr P R O Q R A M (Bakalavr hazrl n) 25
• Trtibi: p.e.n., dos. S. H.Mmmdli Ryilr: p.e.n., b.m. A.G.Mmmdov p.e.n., dos. A..Mmmdova Redaktor: f.e.d., prof. S..Abdullayeva 26
• zahat vrqsi Milli mstqillik yolunda inamla irlilyn xalqmz btn sferalarda olduu kimi, mdni hyatda da myyn irlilyilr ld etmkddir. Xsusil milltin mnvi diriliyi olan ana dili Azrbaycan Respublikasnn dvlt dili kimi z inkiafnn yksk mrhlsin qdm qoyub. Ana dilinin inkiaf z nvbsind onun ifad formalarndan biri kimi oxunun v br tarixinin n mhm kflrindn biri olan yaznn da getdic tkmillmsin v inkia-fna tkan verir. Dnya dvltlrinin qarlql inteqrasiyas, qlobal-lama, thsilin beynlxalq standartlara uyunladrlmas siyasti qanadl szlri sir etmi yaznn v onun ifad vasitsi olan oxu-nun beynlxalq statusunu getdikc artrr.Bunun nticsidir ki, aka-demik yaz v oxu anlaylar daha ox aktuallq ksb etmy bala-yb v myyn ali mktblrd yrdilmsi vacib olan tdris fn-nin evrilib. Mslnin vacibliyini nzr alan Bak Slavyan Universiteti myyn fakltlrd Akademik yaz v oxu fnnini tdris pla-nna daxil edib. Akademik yaz v oxu fnni znmxsus dili v formas olan inteqrativ bir fndir. Bu fnn tlblrin dil sahsind ld etdiklri bilik,bacarq v vrdilr sistemin syknn yeni praktik i sistemidir. Kursun tdrisinin yekunu olaraq tlbr bey-nlxalq tlblr cavab vern mxtlif slublu yaz v oxu vrdi-lrin yiylnirlr. Akademik yaz v oxu proqramnn mzmununu balca komponent tkil edir: akademik yaz, akademik oxu v akademik yaz v oxuda slub problemi. Mvcud proqram faktiki ayrlm drs saatlarnn miqdarna nzrn trtib edilmidir.Proqramda BSU tlblri n proqram materiallarnn 120 saatlq nmunvi planladrlmas da z ksini tapr. 27
• Proqramn mzmunu 1.Akademik yaz. Akademik yaz v oxu praktik fnn kimi . Akademik yaz v oxu praktik fnn olaraq tlblrd nmu- nvi yaz, oxu bacarq v vrdilrinin formaladrman yksk mrhlsidir. Orfoqrafiya tlimind savadl yaz problemi Szn ss trkibinin hrflrl ifad olunmas, hrfburaxma, hrfartrma, hrfdyim, szn stirdn stir keirilmsi.Yazda byk v kiik hrflr.Szlrin ayr, bitiik v defisl yazlmas. B-zi alnma szlrin mxtlif hallara v mnsubiyyt gr dyiilm-sinin yazda nzr alnmas.Yazda sz, sz birlmsi v cml mslsi. Cmld szlrin sralanmas. Yaz qaydalarnda duru iarlrinin yeri,onlardan dzgn istifad edilmsi. Azrbaycan dili orfoqrafiyasnn prinsiplri Fonetik prinsip. Bzi szlrin yazlnn tlffz saslan- mas, szn deyildiyi kimi yazlmas. Morfoloji prinsip. Szn tlffz olunduu kimi deyil, vahid yazl qaydasna ml edilrk yazlmas. Tarixi -nnvi prinsip.Tlffzdn asl olmayaraq szn nnvi qaydada yazlmas. Yazl tin szlr zrind i. Sad yaz vrdilrini formaladran i nvlri zbr yazlar.tin orfoqraml mxtlif eirlrin, nsr parala-rnn, monoloqlarn yadda zr yazlmas. Mxtlif xarakterli imla yazlarnn aparlmas. yrdici imla-lar: xbrdarlql, izahl, kommentarili, sem, lt zr imlalar. Dzgn yaz vrdilrinin yoxlanmas, yoxlama imla. 28
• Fikrin srbst yazl ifadsinin mrhllri Yazya hazrlq, planladrma: giri, sas hiss v ntic. Giriin hazrlanmas, ilk cml problemi. sas mrhly keid hazrlq. Yaznn sas mrhlsi, abzasda fikrin ifadsin veriln tlb-lr: ardcllq, mntiqilik. Abzasda ilk cml, nticy keid hazr-lq. Yaznn yekun mrhlsi, ntic. Fikri mumildirmnin apa-rlmas. Yaznn btvlynn, tamlnn tmini, son abzasda ilk cml, yazya yekun vurulmas. Yaradc yazlar.Yaradc yazda janrlar Nqletm yaz nv. xsi tcrblrin, itiraks olduu hadislrin, oxuduu v yrndiyinin nqletm yolu il yazs. Bu zaman yaz mrhllrinin nzr alnmas. Praktik i.Shvlrin tshihi. Tsviri yaz nv. Tkyal v seriya killr, kinofilmlr v tamaalar zr fikrin tsviri yazs. Bu zaman yaznn mrhllrinin nzr alnmas. Praktik i.Shvlrin tshihi. nformativ yaz nv. Tqdim olunmu informasiyalarn ya- zl rhi, fakt v sbutlardan istifad. Yaz prosesind informasiya-ya uyun mhakim. Yaz mrhllrinin nzr alnmas. Praktik i.Shvlrin tshihi. Srbst mvzulu yaz nv- esselr (Myyn mvzudak frdi tssratlar, mlahizlri rh edn srbst kompozisiyal kiik nsr sri). Bel yaz fikrin srbst ifadsinin yksk mr-hlsi kimi. Esse yazda mrhllrin nzr alnmas. Yazdan vvlki mrhl, plann trtibi. Giri hiss. Girid ilk cml, abzasn ta-mamlanmas. Essenin sas hisssi, mvzunun hatlnmsi. Yazda ardcl-lq v mntiqiliyin gzlnilmsi. 29
• Essenin yekun hisssi, abzaslararas ballq. Mvzunun ye-kunladrlmas. Esselr zr praktik i. Vtn, ana, dostluq, yaradclq, x-laq, mnviyyat, yksk insani keyfiyytlr, n ox seviln v hr-mt ediln varlqlar mvzusunda yaz. Yaznn mrhllrinin n-zr alnmas. Shvlrin tshihi. 2.Akademik oxu. Oxunun hmiyyti Oxu bilik ld etm, oxuyub dnm, oxuyub yaratma v oxuyub yaatma yrtm vasitsi kimi. Oxunun nitq v tfkkrn infiafnda rolu. Oxunun ideya-siyasi, mnvi v estetik trbiyd yeri. Oxunun fizioloji saslar Danq sslri.Danq sslrinin yaranmasnda danq zvl- rinin rolu.Fizioloji v nitq nfsi.Oxuda nfsalma v nfsverm-nin dzgn nvblmsi. Danq sslrinin tsnifi: sait v samit sslr.Heca v vuru. Oxuda orfoepik normalarn gzlnilmsi Azrbaycan dilinin fonetik hadislri: ss uyumas, ss frqlnmsi, ssartm, ssdm, ssyerdyimsi. Ahng qanunu. Oxunun nvlri Sssiz v ssli oxu.Sssiz oxunun znmxsusluu, yrnm prosesind onun yeri. Ssli oxunun sssiz oxudan frqlndirn chtlr.yrnmd ssli v sssiz oxunun vhdti. 30
• Oxuya veriln tlblr Oxunun dzgnly. Oxuda dbi tlffz qaydalarna ml edilmsi, szlrin aydn, slis tlffz; oxuda vurunun v duru iarlrinin gzlnilmsi. Oxunun srti. Oxuda optimal srt, optimal srtin ifad-liliyi v urluluu tmin etmsi. Oxunun urluluu. Oxunun balca keyfiyyti olan ur-luluun tmin edilmsind sz v cmllrin, abzaslarn mna-larnn baa dlmsi. Mtnd sas mzmunun myynldiril-msi, oxunmu mtnin mzmununun btovlkd dzgn qavranl-mas v nal edilmsi. Oxunun ifadliliyi. Ssin avazll, diksiya, szlrin aydn, dqiq tlffz. Oxuda dbi tlffz normalarnn, intonasiyann, vurunun ( fraza, mntiqi v emfotik vuru), qrammatik, mntiqi v psixoloji fasilnin, ritmin, tembrin gzlnilmsi. Oxu zr praktik i Mxtlif janrdan olan bdii srlrin (hekaynin, naln, tmsilin, eirin) ifadli oxusu. Elmi-ktlvi mtnlrin oxusu. Dialoq zr i. 3. Akademik yaz v oxuda slub problemi Frdi v funksional slub.slubun xsusi v mumi chtlr baxmndan xarakteristikas. Funsional slublar: Bdii slub. Bdii slubda obrazllq. Bdii slubun nzm v nsr variantlar. Bdii slub zr praktik i: mxtlif janrdak bdii nmunlrin oxunmas. 31
• Elmi slub. Elmi slubun janrlar: monoqrafiya, drslik, drs vsaiti, elmi mqal, tezis, elmi ry. Elmi mqal, tezis v elmi ryl bal praktik i.Tlblrin kurs ilrin ry hazrlamaq. Publisistik slub. Publisistik slubun nvlri: qzet v jurnal slubu (mqal, feyleton, oerk, reportaj, interv),ekran-efir slubu. Publisistik slubla bal praktik i: tlblrin mqal yazmalar, publisistik slubdak materiallarn oxusu. Rsmi-kargzarlq slubu. Rsmi-kargzarlq slubunun s-nd nvlri: qanun, frman, qtnam, viza, ittihamnam, nota, tli-mat, protest, etimadnam, anons. Tlblr n praktik hmiyyti olan rsmi-kargzarlq sndlri (akt, aray, annotasiya, bildiri (elan), riz, protokol, protokoldan xar, stenoqramma, mqavil, etibarnam, vkaltnam, hesabat, izahat, xasiyytnam, mlumat, tqdimat, tlbnam, tliq, thmt, tkkr,avtobioqrafiya, zma-nt, byanat, vsatt,qrar, xbrdarlq, mr, srncam) zr i. Tlblrin aray, akt, bildiri, riz, protokol, hesabat, iza-hat, thmt, tkkr, avtobioqrafiya, qrar, mr yazmalar v oxu-malar zr praktik i. Natiqlik slubu. Azrbaycan dilinin nitq etiketlri: mracit, salamlama, zrxahlq, tkkr etm. Natiqlik slubunun nvlri: x, mruz, mhazir. Natiqlik slubu zr praktik i: tlblrin x, mruz v m-hazir mtnlrini hazrlamalar v onlarn oxusu. Mit slubu. Ail – mit sferasnda olan nsiyyt trzi. Mit slubu il tanlq, bu slubla bal praktik i. Epistolyar slub. Epistolyar slubun nvlri: mktublar (in-timmit mktublar, dbi mktublar, rsmi-igzar mktublar, aq mktublar), nsihtnam, dvtnam, ar vrqsi. Epistolyar slub nmunlri zr praktik i: mktublarn yazlmas v oxunmas. 32
• Akademik yaz v oxu proqram zr tqvim plan (120 saat) Hftlr Tarix Saatlarn miqdar Mllrin mvzusu Qeyd 2 Akademik yaz v oxu praktik fnn kimi 2 Akademik yaz. Orfoqrafiya tlimind savadl yaz problemi. 2 Azrbaycan dili orfoqrafiyasnn prinsiplri. 2 Sad yaz vrdilrini formaladran i nvlri. zbr,yadda zr yazlar. 2 Fikrin srbst yazl ifadsinin mrhllri: giri, sas v yekun hiss. 2 Yaradc yazlar.Yaradc yazda janrlar. Nqletm yaz nv. 2 Tsviri yaz nv. 2 nformativ yaz nv. 2 Srbst mvzulu yaz nv- esse. Essenin plannn trtibi. 2 Esse yazlarda mvzunun hatliliyi, ardcllq v mntiqiliyin gzlnilmsi. 2 Esselrl praktik i. Ana, vtn, dostluq, ail mvzusunda esse. 2 Shvlrin tshihi zrind i. 2 Esselrl praktik i. xlaq, mnviyyat, yksk insani keyfiyytlr, qhrmanlq mvzusunda esse. 33
• 2 Shvlrin tshihi zrind i. 2 Keilnlrin tkrar. 2 Akademik oxu v onun hmiyyti. 2 Oxunun fizioloji saslar. 2 Oxuda orfoepik normalarn gzlnilmsi. 2 Oxunun nvlri.Sssiz v ssli oxu. 2 Oxuya veriln tlblr.Oxunun dzgnly. 2 Oxuda optimal srt. 2 Oxunun urluluu. 2 Oxunun ifadliliyi. 2 Oxunun ifadliliyi. 2 Oxu zr praktiki i.Mxtlif janrdan olan srlrin (hekay, nal ) oxunnmas. 2 Tmsil v eirlrin oxusu. 2 Elmi-ktlv mtnlrin oxusu. 2 Dialoq mtnlr zr i. 2 Oxu prosesind yol veriln shvlr zr i. 2 Keilnlrin tkrar. 2 Akademik yaz v oxuda slub problemi. Frdi v funksional slub. 2 Bdii slub. Bdii slubda obrazllq. 2 Bdii slubun nzm v nsr variant.Mxtlif janrdak bdii nmunlrin oxunmas. 2 Elmi slub elmi slubun janrlar: monoqrafiya drslik, drs vsaiti, elmi mqal, tezis. 2 Elmi mqal v tezisl bal 34
• praktik i. 2 Tlblrin kurs ilrin ry hazrlamalar. 2 Publisistik slub v onun nvlri: qzet, jurnal, ekran-efir slubu. 2 Publisistik slubdak mqallrin oxunmas zr praktik i. 2 Mqal yazs zr praktik i. 2 Natiqlik slubu.Danq etiketlri. 2 Natiqlik slubunun nvlri: x, mruz, mhazir. 2 x, mruz v mhazir mtnlrinin hazrlanmas zr praktik i. 2 Mit slubu.Mit slubu il bal praktik i. 2 Epistolyar slub v onun nvlri: mktublar, nsihtnam, dvtnam, ar vrqsi. 2 Keilnlrin tkrar. 2 Rsmi kargzarlq slubu.Rsmi snd nvlri: qanun, frman, qtnam, viza, ittihamnam. 2 Rsmi snd nvlri: nota, tlimat, protest, timadnam. 2 Tlblr n praktik hmiyyti olan rsmi- kargzarlq sndlri: akt, aray, annotasiya. 2 Bildiri(elan), riz, protokol, protokoldan xar. 2 Stenoqramma, mqavil, 35
• etibarnam. 2 Hesabat, vkaltnam, izahat. 2 Mlumat, tqdimat, xasiyytnam. 2 Tlbnam, tliq, vsalt. 2 Thmt-tkkr, avtobioqrafiya. 2 Byanat, xbrdarlq, qrar. 2 Zmant, mr, srncam. 2 Rsmi- kargzarlq sndlrinin hazrlanmas zr i: aray, akt, bildiri, riz. 2 Rsmi- kargzarlq sndlrinin hazrlanmas zr i: protokol, hesabat, izahat, thmt-tkkr. 2 Rsmi- kargzarlq sndlrinin hazrlanmas zr i: avtobioqrafiya, qrar, mr. 2 Keilnlrin tkrar. 36
• sas tlblr Akademik yaz v oxu fnninin tdrisi zaman aada-klara ml edilmlidir: 1. Fnn praktik xarakter dadndan tlblr trif v qayda-larla yklnmmli, onlar effektiv yaz v oxu faliyytin istiqa-mtlnmlidirlr. 2. yrtm n hazr nmunlrdn istifad edilmli, tl-blr mahid v mqayis yolu il lazm olan istiqamt ynldil-mlidir. 3. Msbt vrdilrin formaladrlmas n auditoriyada lazmi rait yaradlmal, yax nmunlr nmayi etdirilmlidir. 4. Tlblrd nmunvi yaz v oxu vrdilrinin formala-drlmas n onlara mq etmk imkan verilmlidir. Yni tlb-lr yazma yazmaqla, oxuma oxumaqla yrnmlidirlr. 5. Drslrd tlblr ctlk, qrup v frd klind ily bilr. 6. Mllim material seimind frdlrin sviyylrini nzr almaldr. 7. Praktik i prosesind tlblrin istk v arzularna diqqt yetirilmli, xsusil esse yazlarda mvzu seimind onlara srbst-lik verilmlidir. 8. Tlblrin aray, akt, bildiri, riz, protokol, hesabat, izahat, thmt-tkkr, avtobioqrafiya. mr, ry yazma bacarq-larnn formaladrlmas diqqt mrkzind saxlanlmaldr. 37
• DBYYAT 1. Adil Babayev. Masir Azrbaycan dilinin funksional slub-lar (Ali mktblr n drs vsaiti).Bak, 1998 2. Yhya Krimov. btidai siniflrd ana dilinin tdrisi meto-dikas. Bak, 1996. 3. Hsn Balyev. Orta mktbd Azrbaycan dilinin tdrisi metodikasndan mhazirlr. Bak, 2007 4. Akademik yaz v oxu. Beynlxalq konfransn material-lar. Bak, 2005 5. Reyhan Hbibi. Azrbaycan dili (Ali mktblrd xarici tlblr n hazrlq kursu zr drslik).Bak, 2007 6. Mhbub Qurbanova, Mtant Abdullayeva . Azrbaycan dili (Azrbaycan dilini yrnmk istyn vtndalar n drs lvazimat). Bak, 2006 7. Yusif Seyidov. Azrbaycan dili (Azrbaycan ali mktb-lrinin rus blmlri n drslik). Bak, 2002 8. Bir hmdov. Azrbaycan dili tliminin qanunlar, prinsiplri v metodlar. Bak, 2007 9. mumthsil mktblrinin II- XI siniflri n Azrbaycan dili drsliklri. Bak, 2003-2005 10. Clil Mmmdquluzad, bdrrhim by Haqverdiyev.-Seilmi srlri.Bak,1982. 11. Cfr Cabbarl.srlri 3 cildd, Bak, 1969. 12. Mirz lkbr Sabir.Hophopnam, Bak, 1992. 38
• AZRBAYCAN DLNN MASR PROBLEMLR fnni zr P R O Q R A M (Magistr hazrl n) 39
• Trtibi : dos. A.. Mmmdova Ryilr: f.e.d., prof. S..Abdullayeva f.e.n., dos. ..hmdova Redaktor: p.e.n., b.m. A.Y.Mmmdov 40
• zahat vrqi Respublikamz dvlt mstqilliyini qazandqdan sonra btn sahlrd olduu kimi, thsil sistemind d uurlu islahatlar aparlr. Yksk ixtisasl mllim kadrlarn hazrlamaq sahsind pedaqoji ali mktblrin qarsnda mhm vziflr qoyulmudur. Tlimin keyfiyytini yksltmk, hr bir fnnin tdrisini, onun mz-mununu dvrn tlblri sviyysind yenidn qurmaq n mhm vzif kimi qarya qoyulmudur. Bel fnlrdn biri Azrbaycan dilinin tdrisi metodikas flologiya fakltlrind sas ixtisas fn-ni kimi tdris olunur. Tlblrin yksk ixtisasl mllim kimi, el-mi faliyyt n hazrlanmasnda bu fnnin byk praktik v nzri hmiyyti vardr. Yeni proqram v drsliklr sasnda yk-sk sviyyd drs apara biln mllim kadrlar hazrlamaq mqsdi il ali thsilin bakalavr pillsi il yana, magistratura mrhlsind d glcyin Azrbaycan dili mllimlrin bu fnni geni v hrt-rfli yrtmk zruri bir msl kimi qarya qoyuldu. Bu mqsdl Azrbaycan dilinin tdrisi rnetodikas ixtisas zr thsil alan magistrantlarn tdris planna digr fnlrl yana, Azrbaycan dilinin tdrisi metodikasnn masir problemlri fnni d daxil edilmi v buna 68 saat vaxt ayrlmdr. (50 saat – mhazir, 18 saat – seminar). Fnnin tdrisind mqsd magistrantlar Azrbaycan dilinin tdrisi metodikasnn masir problemlri il tan etmk v onlarn hlli yollarn gstrmkdir. Tbii ki, bu fnn bakalavr pillsind tdris ediln Azrbaycan dilinin tdrisi metodikas fnnind z-nn drinliyi, hatliliyi v mzmunu baxmndan frqlnmlidir. Proqram trtib edrkn hazrk dvrd Azrbaycan dilinin tdrisi metodikas sahsind mvcud problemlr, hllini gzlyn daha va-cib msllr, bu sahdki n son yeniliklr (kurrikulium islahat v s.) yrnilmi v bir ne istiqamtd planladrlmdr. Bu istiqa-mt aadaklardr: 1) mumthsil mktblrinin mvcud Azrbaycan dili proq-ram v drsliklrinin yrnilmsi v tnqidi baxmdan thlili. 41
• 2) Azrbaycan dili drslrind nitq inkiaf zr aparlan ilr. 3) Azrbaycan dili drslrind test sulundan istifad, bunun mnfi v msbt chtlri. 4) agirdlrin bilik, bacarq v vrdilrinin qiymtlndiril-msi, bu sahdki yeniliklr v problemlr. 5) Azrbaycan dili drslri kurrikulum tdris islahatnda. 6) Yeni tlim texnologiyalarndan Azrbaycan dili drsl- rind istifad. mumthsil mktblrinin V-XI siniflri n Azrbaycan dili proqram (Bak – 2002). Proqramda tlimin mzmununa, rabi-tli nitq inkiafna, agirdlrin bilik v bacarqlarna dair hisslr. Sistematik kursun siniflr zr blgs. Proqramn dili. Proqramn apndan sonra ona ediln lav v dyiikliklr. Drslrin trtibin-d mvcud proqramn tlblrinin nzr alnb-alnmamas. Mvcud Azrbaycan dili drsliklri. V siniflr n Azrbay-can dili drsliklri, alternativ V sinif drsliklrinin mqayissi. Bu drslikd fonetika, leksika, szn trkibi, sz yaradcl blml-rinin z ksini tapmas. V sinif drsliklrinin dili, almalar sistemi, proqrama uyunluu v s. XI siniflr n Azrbaycan dili drsliyi. Drslikdki bl-mlr (morfologiya: isim, sift, say, vzlik). Drsliyin dili, al-malar sistemi, nzri mlumatlarn rhi, killr v s. VII siniflr n Azrbaycan dili drsliyi. Drslikdki n-zri mlumatlarn (zrf, fel v kmki nitq hisslri) dili, tqdimi yollar, almalarn nzri biliklrin bacarq v vrdilr evrilm-sind rolu v s. Drsliyin dvlt proqramna uyun trtibi. VIII siniflr n alternativ Azrbaycan dili drsliklri (Y.Seyidovun v Q.Kazmovun sas mllifliyi il ap olunan drs-liklr), onlarn mqayissi, proqrama uyunluu , almalar sistemi, nzri mlumatlarn agirdlrin sviyysin uyunluu v s. ms-llrin tdqiqi. IX siniflr n alternativ Azrbaycan dili drsliklri, on-larn mqayissi v hr birinin mxtlif ynmdn thlili. 42
• X v XI sinif drsliklrinin hr birinin ayr-ayrlqda thlili. Bu drsliklrin V- IX sinif drsliklrindn frqli olaraq vvllr verilmi bilik, bacarq v vrdilrin daha da tkmilldirilmsi, a-girdlr dililiyin myym sahlri zr sad mlumatlarn veril-msi v buna n drcd nail olunmas. Azrbaycan dili drslrind nitq inkiaf zr aparlan ilrin sistemi. Problemin aktuall. Mslnin proqram v drsliklrd ifadsi. Nitq inkiaf anlay. Nitq inkiaf n grlck ilrin sas istiqamtlri. agirdlrd zruri lt ehtiyatnn yaradlmas, bu sah zr aparlan ilr. dbi tlffz v ifadli oxu vrdilri zr aparlan ilr: orfoepiya, intonasiya, fasil, ritmik bilgilr, vuru, nitqin srti v tonu v s. Cml qurmaq vrdilri zr apa-rlan ilr. Rabitli nitq tliminin mzmunu. Rabitli nitq tlimind ifad v inalarn rolu. fad yaznn nvlri, yazdrlmas, qiymt-lndirilmsi v shvlr zrind iin tkili. na yaznn tkili , yoxlanmas, qiymt normalar, shvlr zrind i. Azrbaycan dili drslrind slubiyyat zr grlck ilr. Bunun nitq inkiaf zr aparlan ilrin mhm istiqamtlrindn biri olmas. Ayr-ayr blmlrin tdrisind slubiyyat zr ilr. Orta mktbd mli ya-zlarn yrdilmsi, bunun zruriliyi. dbi dilin ayr – ayr funk-sional slublar zr mlumatlarn, bacarq v vrdilrin verilmsi yollar. Azrbaycan dili drslrind istifad olunan sullar irisind test sulunun rolu. Son vaxtlar bu suldan daha geni istifadnin (qbul imtahanlarnn, mrkzlmi snaq imtahanlarnn, mktb-lrd yarmillik yoxlamalarn testlrl aparlmas) Azrbaycan dili-nin yrdilmsin mnfi v msbt tsiri. Dil drslrind testlrin trtibi yollar. agirdlrin bilik, bacarq v vrdilrinin qiymtlndirilmsi. Bu sahdki son yeniliklrin (bzi rayonlarda 9 ball sistem keid, agirdlrin rblr zr yox, yarmilliklr zr qiymtlndirilmsi v s.) Azrbaycan dili tlimin tsiri. agirdlrin ifahi cavablarnn qiymtlndirilmsi normalar. Yazl cavablarn imla, ifad v ina- 43
• larn qiymtlndirilmsi. Qiymtlndirmd shvlrin xarakterinin nzr alnmas. Kurrikulium proqramlar. Bu proqram rivsind Azrbay-can dilinin yeri. Kurrikuliumda Azrbaycan dili proqram v drslik-lrind nzrd tutulan yeniliklr. Azrbaycan dili drslrind interaktiv tlim metodlar. nte-raktiv tlim metodlarnn mahiyyti, ona veriln tlblr. nteraktiv tlim sullar: drs diskussiya, qruplar zr i, rollu oyun, tdqiqat metodu, ziqzaq metodu, klaster (axlnm), beyin hmlsi (strate-giya, qli hcum), dyirmi masa, konseptual cdvl v s. DBYYAT 1. Abdullayev ., Seyidov Y., Hsnov A. Masir Azrbay- can dili.Bak, Maarif, 1981. 2. Abdullayev A. Orta mktbd Azrbaycan dili tarixinin meto- dikas, Bak, 1960. 3. Alxasov K. Masir Azrbaycan dilind vasitsiz nitq. Bak, Maarif, 2000. 4. Balyev. H. Orta mktbd Azrbaycan dilinin tdrisi meto- dikas, 2007. 5. Dmirizad . Azrbaycan dbi dilinin tarixi. Bak, 1967. 6. miraslanova Q. dbiyyat drslri interaktiv tlim metod- larnda. Thsil cmiyyti,2004. 7. nteraktiv tlim metodlar v onlkarn ttbiqi yollar.,2003. 8. Qurbanov A. Masir Azrbaycan dbi dili. I hiss, Bak, 1979. 9.Qurbanov A. mumi dililik. II cild, Bak, 1993. 10. Orta mumthsil mktblrind Azrbaycan dili v d- biyyatn tdrisi problemlri, 1998. 11. Paayev v b. Azrbaycan dili v dbiyyat tliminin bzi problemlri, 2002. 12. Pedaqoji universitet v institutlarda magistr hazrl n proqramlar.Bak, ADPU, 2005. 13. mumuthsil mktblrinin V-XI siniflri n Azrbay- can dili proqram, 2002. 44
• AZRBAYCAN DLNN TDRS METODKASININ TARX V METODOLOGYASI fnni zr P R O Q R A M (Magistr hazrl n) 45
• Trtibi: dos. A.. Mmmdova Ryilr: f.e.d., prof. S..Abdullayeva f.e.n., dos. ..hmdova Redaktor: p.e.n., b.m. A.Y.Mmmdov 46
• zahat vrqsi Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasnda Azrbaycan dili rsmi dvlt dili kimi (21-ci madd) tsbit olunmudur. Hr bir Azrbaycan vtnda n bu dili mkmml bilmk tvsiy edilir. Dvlt dilinin tdbiqi iinin tkmilldirilmsi haqqnda Prezident frmann mrkzind mhz Azrbaycan dilinin tdrisinin keyfiy-ytini yksltmk mslsi sas yer tutur. Azrbaycan dilinin tdrisi metodikas bir ox elmlr nis-btn o qdr d qdim deyildir. Azrbaycan dilinin tdrisi meto-dikas elminin tarixini bilmdn onu drk etmk qeyri mmkndr. Magistr ilk elmi drcdir. Bu sahy yaxndan bld olmaq istyn gnc mtxssis, hr eydn vvl, yrnmk istdiyi elm sahsinin tarixini, onun kediyi inkiaf yollarn drind bilmli v tdqiqatn metodologiyasna hrtrfli yiylnmlidir. Proqramda aa-dak mvzularn tdrisin geni yer verilir: 1. Azrbaycan dilinin tdrisi metodikasnn nzri v prak-tik hmiyyti. 2. Azrbaycan dilinin tdrisi metodikasnn ilk yaradclar. 3. Azrbaycan dilinin tdrisi metodikasnn inkiaf qanuna- uyunluqlar. 4. Azrbaycan dilinin tdrisi metodikasnn tdqiqat metodlar. 5. Metodikann qohum elmlrl laqli inkiaf etmsi v bu kimi msllr geni yer verilmidir. Proqram tdris edilck kur-sun mzmununu tamamil hat edir. Proqramda ilk drslik v drs vsaitlri yaradan grkmli maarifprvrlrin pedaqoji faliyyti il d bal mlumat verilir. Mvcud tdris plannda 16 saat mhazir, 16 saat seminar mllrin vaxt ayrlmdr. Mhazir n aadak mvzular tvsiy olunur: 47
• Saatlar Mvzular Mhazir Seminar Azrbaycan dili tdrisi metodika-snn tarixi v metodologiyas 2s. 2s. Azrbaycan dili tdrisi metodika-snn nzri v praktik hmiy-yti. 2s. 2s. Azrbayacn dili tdrisi metodika-sn ilk reymlri 2s. 2s. Azrbaycan dili tdrisi metodika-snn ilk yaradclar 2s. 2s. Azrbaycan dili tdrisi metodika-snn inkiaf qanunauyunluqlar 2s. 2s. Azrbaycan dili tdrisi metodika-snn tdqiqat metodlar 2s. 2s. Metodikann qohum elmlrl la-qli inkiaf etmsi 2s. 2s. Metodika zr yazlm yeni elmi metodiki srlrin thlili 2s. 2s. Cmi 16 s. 16 s. I Azrbaycan dili tdrisi metodikas elminin tarixin nzr. Bu elm pedaqoji elmlr sistemind znmxsus yer malik- dir. Azrbaycan dilinin tdrisi metodikas elmi yarand gndn saddn mrkkb doru inkiaf etmidir. Mhz bu elmin kmyi il dil tlimin elmi chtdn yiylnmk mmkndr. II Azrbaycan dili tdrisi metodikasna aid drsliklr v drs vsaitlrinin yaradclar Mktb yaranan gndn ana dili tlimi d yaranmdr. Azr-baycan dilinin tdrisi hmin vaxtdan mvcuddur. 48
• Bu sahd Rid by fndiyevin, Hsn Sbri Eyvazovun, Mmmdmin eyxzadnin, grkmli floloqlardan Bkir oban-zadnin, bdlzl Dmirizadnin xsusi xidmtlri olmudur. Sonrak mrhld metodik vsaitlr, tvsiylr d hazrlanmdr. III Azrbaycan dilinin tdrisi metodikas zr ilk meto-distlr. Bu sahd A.Abdullayev, .fndizad, B.hmdov, .F-rcov, Y. Krimov v baqalarnn grdklri ilr vzsizdir. lk proqram v drsliklrin yaradlmas v tdris plannda zn yer tutmas. IV Azrbaycan dili tdrisi metodikasnn inkiaf qanuna-uyunluqlar . Khnlikl yeniliyin dzgn, urlu laqlndirilmsi inkiaf qanunauyunluqlarndan biridir. Tnqid azadl v qohum elmlr-l laqd Azrbaycan dili tdrisi metodika elmini inkiaf etdirn qanunauyunluqlardr. Qabaqcl mktb mllimlrinin i tcrbsini mumildir-mk sas inkiaf qanunauyunluudur. V Azrbaycan dilinin tdrisi metodikas elminin tdqiqat metodlar. Tdqiqat metodlarn dzgn semyin v onlardan yaradc-lqla istifadnin hmiyyti. Mahid, fal mahid, bilavasit v bilvasit mahid. mumildirm, qrupladrma, sistemldirm. mumildir-md obyektivliyin sas rol oynamas. Snaq v eksperimentlrin dqiq cavab tapmaqda rolu. Snaq v eksperimentlr veriln tlblr. Seminar mllrin ayrlan vaxtda sas mqsd mhazir drslrind yrnilmi biliklrin praktik zmind mhkmlndiril-msi v daha da drinldirilmsi nzrd tutulur. 49
• DBYYAT 1. Abdullayev A. Azrbaycan dilini tdrisi tarixindn. Bak, Maarif, 1966. 2. Abdullayev A. Orta mktdd Azrbaycan dilinin tdrisi metodikas. Maarif, 1978. 3. Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyas. Bak, 1996. 4. Axundov A. mumi dilillik. Bak, 1979. 5. Balyev H. Orta mktbd Azrbaycan dilinin tdrisi meto- dikas. Bak, Maarif, 2007. 6. Dmirizad . Azrbaycan dbi dilinin tarixi. Bak, 1967. 7. hmdov B. Azrbaycan dili tliminin qanunlar, prinsiplri v metodlar. Bak, Maarif, 2007 8. smaylova T. Tlimi rus dilind olan mktblrd Azrbaycan dili tdrisinin inkiaf yollar (XX srin 30-90- c illri), Bak, 2005. 50
• AZRBAYCAN DLNN TDRS TARX fnni zr PROQRAM (Magistr hazrl n) 51
• Trtibi: dos. A.. Mmmdova Ryilr: f.e.d., prof. S..Abdullayeva p.e.n., b.m. A.Y.Mmmdov Redaktor: p.e.n., b.m. A.Y.Mmmdov 52
• zahat vrqsi Azrbaycanda mktb v tlim qdim bir tarix malikdir. Azrbaycan dili tarixi Azrbaycan dbi dilinin yarnma tarixi il baldr. Azrbaycan dilinin tarixini tdqiq etmk, hm ana dilimi-zin bir tdris fnni kimi kediyi yollar, bu mqsd n aparlan mbarizlri, mktb v pedaqoji fikir tarizxizmizi daha drindn yrnmk n zngin material verir. Magistr pillsind thsilini davam etdirn, ilk elmi tdqiqat aparan magistrantlar ana dilimizin tdrisi tarixini yrnmkl ke-mi mktb tariximizi yrnir. Onlar bununla ilk proqram v drs vsaitlrini yazan grkmli mllim v metodistlrimizin yaradc faliyytlri il tan olacaq , bu haqda elmi biliklr yiylncklr. Proqramda gstrilir ki, XIX srin vvllrind tdris, demk olar ki, rb lifbasnda aparlrd. Bu lifbann tinliyin baxma-yaraq, Azrbaycann qabaqcl maarifprvrlri, ilk metodist ml-limlri Azrbaycan dili drslri demi v bu dil aid drs vsaitlri yazmlar. 1882 ci ild Qori mllimlr seminariyasn bitirmi mhur pedaqoq Rid by fndiyev ilk metodistlrdn olmu A.O.ern-yayevski il birg Vtn dili drsliyi yazmlar v hmin drslik-dn uzun mddt istifad olunmudur. Bunun ardnca Azrbaycan dilin aid bir sra drsliklr v drs vsaitlri yazlb nr olunmudur. Mirz Kazmbyin Trk- tatar dilinin qrammatikas (1839); Mirz fi Vazehin Kitabi – Trki (1852); Lazerin Lti trki (1869); N.Nrimanovun – (I, II ), (1902); .Hacbyovun Trki rusi v rusi – trki lti (1907) v onlarla baqa srlr haqqnda nzri biliklr verilir. Btn bu srll tanlq magistrantlara nzri bilik vermkl yana, hm d onlarda tdqiqatlq bacarlqlarnn yaranmasna kmk edck. Mvcud tdris plannda 32 saat mhazir v 16 saat seminar mllrin vaxt ayrlmdr. 53
• Seminar mllrin ayrlan vaxtda sas mqsd mhazir drslrind yrnilmi biliklrin praktik zmind mhkmlndiril-msi v daha da drinldirilmsidir. Azrbaycan dili tdrisinin kediyi inkiaf yolu Azrbaycan dilinin tdrisi tarixi fnninin tdqiqat obyekti, mqsd v vziflri. Azrbaycan dilinin mumi thsil sistemind mvqeyi. Azrbaycan dili tdrisinin kediyi inkiaf yollar. XIX srd Azrbaycanda tdris mssislri v ana dili tdri-sinin vziyyti. Mollaxana v mdrslrd tlimin mzmunu. Td-risin rb v fars dillrind aparlmas. Mollaxanalarda tdrisin dini mahiyyt damas. Drs vsait-lrinin daha ox dini kitablar olmas (rk, farsca lt, G-lstan, Bustan, Cameyi-Abbas, Tarixi -Nadir v s.) 3. Azrbaycan dilinin 1830-1930-cu illrd tdrisi. 1828-ci il Trkmnay mqavilsin sasn Azrbaycann zorla Rusiyann trkibin qatlmas. Bu hadisnin Azrbaycanda maarif v mdniy-ytin inkiafna tsiri. 1830-cu ildn balayaraq qza mktblrinin almas. Bu mktblrd rus v Azrbaycan dilinin tdris olunmas. 1832-ci ild Abbasqulu aa Bakxanovun azrbaycanllara mxsus pansion mktbi amaq tbbs. 1850-ci illrdn balayaraq mslman mktblri ad il yara-dlan mktblrd Azrbaycan dilin stnlk verilmsi v bu dilin tdris planlarna daxil olmas. lk Azrbaycan dili drslik v drs vsaitlrinin yaranmas: Mirz Kazm by, Mirz fi Vazeh, Abbasqulu aa Bakxanov, Mirz bdlhsn by Vzirov, Lazar Budaqov, Mirz Mhmmd far, A.O.ernyayevskinin yazd drslik v drs vsaitlri. 1879-cu ild Qori Mllimlr Seminariyasnda Azrbaycan bsinin, 1882-ci ildn balayaraq Azrbaycanda rus – tatar (m-slman) mktblrinin v XIX srin sonlarna doru bir sra hr-lrd suli-cdid mktblrinin almas v bunlarn Azrbaycan dili tdrisi tarixind msbt hadis olmas. 54
• Bu dvrd Azrbaycan dili tdrisi v onu yaxladrmaq u-runda gedn mbarizlr. Qabaqcl ziyallarn (M.F.Axundov, H.Zr-dabi, A.O.ernyayevski, S..irvani, Rid by fndiyev. Soltan Mcid Qnizad, C.Mmmdquluzad. N.Nrimanov, F.Krli v baqalarnn faliyyti. M.F.Axundovun yeni lifba urunda mbari-zsi. 1906-1907-c illrd arlm I v II mllimlr qurultaynda ana dili tdrisi msllri. 4. Azrbaycan Demokratik Respublikas dvrd (1918-1920) ana dilinin tdrisi vziyyti. Azrbaycan dili tdrisinin vziyyti v onun inkiaf etdirilmsi il bal grln ilr. Azrbaycan dilinin tlim dili kimi mktb hyatna daxil edilmsi. Yeni yaradlm vahid mk mktblrind Azrbaycan dili tdrisinin vziyyti. Bu mktblrd Azrbaycan dili proqram-larnn sas tlblri. rb lifbasnn trtdiyi tinliklr. rb lif-basn latn lifbas il vz etmk urunda aparlan mbarizlr. 1925/26-c tdris ilindn btn mktblrd latn lifbas il tdris keilmsi. Yazlan ilk Azrbaycan dili drsliklri v metodik vsaitlr (Trkc srf-nhv drsliyi v B.obanzadnin Trk dili v dbiyyat suli-tdris) kitab . 5. 1930-1970-ci illrd mktblrimizd Azrbaycan dilinin tdrisi vziyyti Azrbaycan dili proqramlar v drsliklrinin yaradlmas v onlarn nr o l u n ma s . xtisasl Azrbaycan dili mllimlri hazrlna diqqt. 1940-c illrdn Azrbaycan dili tdrisinin nzri v praktik msllrin myyn diqqt yetirilmsi. lk elmi axtarlarn b-nvrsinin qoyulmas. 1950-ci illrdn balayaraq Azrbaycan dili tdrisi il bal elmi tdqiqatlarn aparlmas v bu mqsdl ixtisasl elmi-pedaqoji kadrlar hazrlna xsusi diqqt yetirilmsi. Azrbaycan dili tdrisi metodikasnn bir elm kimi formalamaa balamas v srtl inkiaf. 60-c illrdn balayaraq onlarla namizdlik v doktorluq dissertasiyalarnn yazlmas v mdafi edilmsi. 55
• Bu dvrd Azrbaycan dili tliminin mzmununu masir t-lblr sviyysind yenidn qurmaqla laqdar qazanlan nailiy-ytlr Azrbaycan dili proqram v drsliklrini tkmilldirmk sa-hsind grln ilr. 1970-ci illrd Azrbaycan dili proqram v drsliklrinin sasl kild tkmilldirilmsi, yeni drslik v drs vsaitlrinin yaradlmas. 6. Mstqil Azrbaycan Respublikas yaradldqdan sonra doma dilimizin tdrisi vziyyti. Mstqil Respublikamzn dvlt dili kimi Azrbaycan dili tdrisi qarsnda duran vziflr, proqram v drsliklrin bu vzif-lr uyun yenidn ilnib tkmilldirilmsi. Dvlt dilinin tkmil-ldirilmsi, Azrbaycan lifbas v Azrbaycan dili gnnn tsis edilmsi il bal verilmi dvlt frmanlar. Mhazir n aadak mvzular tvsiy olunur: Mvzular Saat 1 Azrbaycan dilinin tdrisi fnninin tdqiqat obyekti, mqsd v vziflri. 2s 2 XIX srd Azrbaycanda tdris ms-sislri v ana dili tdrisinin vziyyti 2s 3 Proqramlarn tarixi 2s 4 Drsliklrin tarixi 2s 5 Metodikann ilk reymlri 2s 6 Azrbaycan dilinin 830-1920-ci illrd tdrisi2s 7 Azrbaycan dilinin 1921-1931-ci illrd tdrisi 2s 8 Azrbaycan dilinin 1931-1941-ci illrd tdrisi 2s 9 Azrbaycan dilinin 1 941-1 951-ci illrd tdrisi 2s 56
• 10 Azrbaycan dilinin 1951-1970-ci illrd tdrisi 2s 11 Azrbaycan dilinin 1970-1980-c illrd tdrisi 2s 12 Azrbaycan dilinin 1980-1990-c illrd tdrisi 2s 13 Mstqil Azrbaycan Respublikas yaradldqdan sonra Azrbaycan dilinin tdrisi vziyyti 2s 14 Azrbaycan dilinin 1990-2005-ci illrdtdrisi vziyyti 2 s 15 Proqram v drsliklrin yenidn ilnib tkmilldirilmsi 2s 16 Azrbaycan Respublikasnn Dvlt dili haqqnda Azrbaycan Respublikasnn Qanunu 2s Cmi 32 s. 57
• DBYYAT 1. Abdullayev ., Seyidov Y., Hsnov A. Masir Azrbaycan dili.Bak, Maarif, 1981. 2. Abdullayev A. Rus mktblrind Azrbaycan dili tarixinin metodikas, Bak, 1960. 3. Abdullayev A. Orta mktbd Azrbaycan dilinin tdrisi tarixindn, Bak, 1966. 4. Alxasov K. Masir Azrbaycan dilind vasitsiz nitq. Bak, Maarif, 2000. 5. Azrbaycan Respublikasnn thsil sahsind slahat proqram, Bak, 1999. 6. Balyev H. Orta mktbd Azrbaycan dilinin tdrisi metodikas. Bak, Maarif, 2007. 7. hmdov H. XIX sr Azrbaycan mktbi. Bak, Maarif, 1985. 8. smaylova T. Tlim rus dilind olan mktblrd Azrbaycan dili tdrisinin inkiaf yollar (XX srin 30-90- c illri), Bak, 2005. 9. Mehdizad M. Azrbaycanda sovet mktbinin tdrisin dair xlaslr. Bak, Azrnr, 1958. 10. Xudiyev N. Heydr liyev v Azrbaycan dili. Bak, Thsil, 1997. 58
• MNDRCAT Azrbaycan dili v nitq mdniyyti. 3 Azrbaycan dilinin tdrisi metodikasi. 15 Akademik yazi v oxu. 25 Azrbaycan dilinin masir problemlri. 39 Azrbaycan dilinin tdrisi metodikasinin tarixi v metodologiyasi. 45 Azrbaycan dilinin tdrisi tarixi. 51 59
• , – 60
• 61