Hunlar Türk mü Yoksa Moğol mu

Bu yüzden Hunlar, Moğol oldukları kadar Türk boylarıyla akrabaydılar.

Hun dövləti

Qədim hunların ərazisi və məşğuliyyəti. Hunlar türk mənşəli tayfalardan biri olmuşlar. Onlar Orxon və Selenqa çayları arasındakı ərazidə yaşamışlar. Hunların əsas məşğuliyyəti ovçuluq, sonralar isə köçəri maldarlıq olmuşdur. Ona görə də geniş otlaq sahələrinə olan ehtiyac onları daim yeni ərazilər ələ keçirməyə sövq edirdi.

İlk Hun dövlətinin meydana gəlməsi. Böyük Hun dövləti Mərkəzi Asiyada yaranmış ilk türk dövləti olmuşdur. Vahid Hun dövləti e.ə. 220-ci ildə 21 tayfanın birləşməsindən yaranmışdır. Bu tayfa ittifaqına Teoman tanhu başçılıq edirdi. «Tanhu» sözü sonralar yabqu, kağan, xaqan şəklində işlənmişdir. Teoman qüvvətli bir ordu yaradıb, Çinə hücum etmişdi. Çinlilər hunların hücumlarının qarşısını almaq üçün e.ə. 214-cü ildə Böyük Çin səddini inşa etməyə başladılar. Hunlar Çin torpaqlarını tutmuş, hətta Çin imperatoru ilə qohumluq əlaqələri də yaratmışdılar. Bu yaxınlıqdan istifadə edən çinlilər Hun ordusunun döyüş üsullarını öyrəndilər. Çünki Teoman tanhudan sonra hakimiyyətə gələn oğlu Metenin zamanında hunlar güclü süvari qoşun yaratmışdılar. Hun ordusu öz döyüş üsulları ilə məğlubedilməz sayılırdı.

Hun imperiyasının parçalanması. Çindən Mərkəzi Asiyaya və Avropaya gedən «İpək yolu»na nəzarət uğrunda hunlarla çinlilər arasında mübarizə gedirdi. E.ə. 58-ci ildə anası çinli olan şahzadə Hun hökmdarı seçildi. O, Çin dövlətinin himayəsini qəbul etmək istədi. Lakin türk qızından olan qardaşı Çiçi ona qarşı çıxdı və mərkəzi şəhəri tutub tanhu oldu. Beləliklə, Böyük Hun imperiyası iki hissəyə: qərb və şərq huni arına parçalandı.

E.ə. 36-cı ildə qərb hunları Tanrı dağlarının şimalını, İssık gölünün ətrafını, Mərkəzi Asiyanı tutub ərazilərini qərbə tərəf genişləndirdilər. Elə həmin ildə çinlilər Qərbi Hun dövlətinin paytaxtını tutdular. «İpək yolu» üzərində yerləşən şəhərlər qarət edilib dağıdıldı. Qərb hunları Ural dağlarına tərəf çəkildilər. Şərq hunları isə çinlilərin hakimiyyətini qəbul etdilər. Lakin 18 illik asılılıqdan sonra müstəqillik qazandılar. Onların bir hissəsi qərbə köç edərək qərb hunlarına qarışdılar. Bir hissəsi isə yenə Çinə tabe oldu. Bu tayfalardan çinlilər içərisində öz varlıqlarını qoruyub saxlayanlar sonralar qüdrətli Göytürk dövlətinin yaradılmasında mühüm rol oynadılar.

Din və mədəniyyət. Hunlar səma, yerüstü, yeraltı tanrılara və ruhlara inanırdılar. Ən ulu səma tanrıları Günəş və Ay tanrıları sayılırdı.
Qədim hunların inancına görə pis ruhlar yeraltı dünyanı idarə edən Yerlik tanrıya tabe idilər. Ruhlarla insanlar arasında münasibət yaradan adam şaman adlanırdı.
Hunlar dəfn zamanı ölənlərin qiymətli əşyalarını onların məzarına qoyurdular. Hun abidələrindən çoxsaylı maddi mədəniyyət nümunələri — kəmərlər, at əsləhələri və üzəri heyvan təsvirləri ilə bəzədilmiş silahlar tapılmışdır.

Hunlar Türk mü Yoksa Moğol mu?

Yazının yazarı Yazar Burcu Kara
Yazı tarihi 30 Ocak 2021

Hunların kökeninin ilk Türk-Moğol kabilelerinden geldiği kabul edilir ancak aynı zamanda İskitler ve Cermen kabilelerinden oluştular. Hunlar bu nedenle genellikle üçe ayrılır ve sonuncusu Avrupa Hun İmparatorluğu’ydu. Ural-Altay dillerini konuşan azınlıkların ve ulusların dünyadaki yayılımına bakmak Türklerin, Hunlar üstünden Avrupa’ya yaptığı göçün etkilerini görmeyi sağlar. Ural kabilelerinin dili, Altay dil ailesiyle benzerliklere sahip. Ural dilleri arasında Macarca, Fince ve Estonca var. Hunların içinde yer alan Türk boyları bu Ural kabilelerini Altay diliyle tanıştırdı.

İÇİNDEKİLER göster

Hunlar Türk mü Moğol mu?

Tıpkı yüzyıllar sonraki Oğuz Türk boyları gibi İskitler, Orta Asya’dan batıya göç eden ve İran etkisini benimseyen bir kavimdi. Ancak İskitler Türkçeleşmiş bir İran lehçesini konuşuyordu. İskitlerin kökenini detaylıca bilmek zordur ancak İran kültürünün yoğun etkisinde olan Hunlar, Türkler, Avarlar ve Hazar gruplarından oluştuğuna inanılıyor. İskit’ sınırında Türk boyları yaşıyordu. Tüm bu ilk Türk-Moğol grupları kuzeydoğu Asya’da at süren göçebe çobanlardı ve batıya göç ettikçe önlerine çıkan herkese ok ve yayla amansızca saldırdılar.

Yüeçiler, Hunlar ve Türk-Moğol grupları birbirinden farklı tarihi dönemlerde var olmuşlardır. Onların torunları ve öncülleri ise tam aksine birbirine yakın yaşadılar ve yer yer evlenip kültürel olarak birbirlerini etkilediler. İlginç bir şekilde Yüeçiler günümüz Afganistan, Pakistan’ında yaşamış Hint etkisine sahip Çinlilerdir.

Hunlar Avrupa’ya ayak bastığında İskit kabilelerinin yanı sıra birçok küçük Türk boylarından oluşuyordu. Ural kabilelerinin de Hunlara dahil olduğuna inanılıyor. Hun İmparatorluğu’nun askerleri arasında birçok Cermen kabilesi de vardı ve birlikte Doğu ve Batı Roma imparatorluğuna karşı savaştılar.

Türkler, Hunların önemli bir parçasıydı ancak Türk milletlerinin babası hala Göktürkler olarak kabul edilir. Bumin Kağan, Göktürk adını verdiği bu ilk Türk imparatorluğunu Hunlardan sonra 552’de kurdu. Bumin Kağan, Atilla’nın ölümünden 37 yıl sonra doğmuştur. Kendisinden, Çince’de ‘savaş miğferi’ kelimesinin kökeni olan “Türk” olarak bahseden ilk kişidir. İlk Türk devleti Ötüken’de kurulduğunda Hunlar çoktan Avrupa’da savaşmıştı.

Göktürk’ün 576’daki en büyük sınırları.

Bu ilk Türk halkı eski Türk lehçesini konuşuyordu ve tek tanrı olan Tengri’ye inandı. Tengri, Arapça Allah sözcüğünün Türkçesi olan Tanrı’nın önceki söylenişidir. Atilla, Cengiz ve Kaan bugün hala yaygın Türkçe ve Türk isimleri arasında.

Avarlar, Hazarlar, Hunlar gibi Türk-Moğol boyları da Hunların dilini etkiledi. 8. yüzyılda yazılan Orhun Yazıtları hala korunmuş en eski Eski Türkçe yazıdır. Bu yazıtlar sayesinde birçok Türk yazısı tercüme edildi. Hunların dili de bunlar arasındadır. Hun dili Türk, Moğol ve Yenisey dillerine benzetilir. Ancak en çok 1889’da keşfedilen Orhun Yazıtları’ndaki Eski Türk alfabesiyle benzerlik gösterdiği görülmüştür. Yani Hunlar temelde bir Türk dilini konuşuyordu.

Bu yüzden Hunlar, Moğol oldukları kadar Türk boylarıyla akrabaydılar.

Hunlara Türk demek yanıltıcı olur

Hunlara “Türk” ve “Türki” denmesi esasında yanıltıcıdır. Zira asıl Türkler, Altay dağlarının Göktürklerinin torunları yani “Altay” veya diğer adıyla Ashina kabilesinin üyeleridir. İlk Türklerin yönetici hanedanı olmuş bu Altay kabilesine Asen, Asena veya Açina denildi. 6. yüzyılın ortalarında Bumin Kağan, Cücenlere karşı isyan edip ilk Türk imparatorluğunu kurdu.

Orta Asya’daki Kazak, Azeri, Özbek, Türkmen gibi birçok Orta Asya ulusunun aksine Türkler isimlerinden ve tarihlerinden gurur duyar. Kendilerine İran ve Anadolu’daki Türk boylarının adı olan Oğuz veya Selçuklu demek yerine daima “Türk” adını taşıdılar. Oğuz ve Selçuklu’nun yerini alan Osmanlı, Türklük bilincinden uzaklaşmış olsa da yüzyıllar boyu kendisine “Türk İmparatorluğu” demeye devam etti.

Hunların Türk dilini konuşması

Altay’ın bu göçebe halkları o kadar iç içe geçmiş durumdaydı ki Moğol ordularının çoğu birçok Türkten, Hun İmparatorluğu da birçok Türk boyundan oluşmuştur. Aslında büyük Moğol İmparatorluğu’nun en az %50’sinin Türk halklarından oluştuğu tahmin ediliyor. Zira fethettikleri topraklar çok genişti ve çok az Moğol nüfusu vardı. Hunlar için de durum çok benzerdir. Ancak çeşitlilik daha yüksektir. Bu nedenle Hun İmparatorluğu’ndaki Türk oranı Moğol İmparatorluğu’na kıyasla çok daha düşüktü. Bunun yansımasını Hunların vahşice savaşma alışkanlıklarında görebilirsiniz. Türkler asla düşmanlarının çocuk, kadın ve yaşlılarını kılıçtan geçirmemiştir.

Hunların Türk mü Moğol mu olduğu dillerine bakarak da değerlendirilebilir. Ancak Hunların dillerine dair bilgiler yalnızca kişisel isimlerde ve kabile isimlerinde mevcut. Bu isimlere dayanarak, akademisyenler Hun dilinin Moğol etkisi altında olan bir Türk dili olduğunu öne sürer. Hunlar birçok Türk boyundan oluştuğu için Türk dili Hun dili üzerinde büyük etkiye sahipti.

Hun dili, Türk ve Moğol dillerinin içinde olduğu geniş Altay dil ailesine ait. Dildeki etkiye bakarak Hunların Moğol-Türk karışımı Altaylı bir ulus olduğunu söyleyebiliriz.

Günümüz genetik araştırmalarına göre modern Türkiye artık %20’den az oranda Orta Asya DNA’sı taşıyor ve Akdeniz, İspanya kıyı şeridi, İtalya, Yunanistan, Kuzey Suriye ve Kuzey İran içinde gruplanıyor. Batı Oğuz özellikleri DNA’mızın en belirgin yönü. Bu yüzden genetik ya da kültürel olarak Hunlara Türk veya Türklere Moğol demek mümkün değil.

Hunların genetik yapısı hakkında çok az şey bilinir. Ancak görünüş itibariyle tarihçiler tarafından en çok Yakut milletine benzer oldukları söylenir. Saka/Yakutça dili Sibirya Türk dillerinin Kuzey Sibirya bölümüne ait. En son 2010’da yapılan Rus nüfus sayımında 500.000’e yakın Yakut Türkü olduğu açıklandı.

Aşağıda görüldüğü gibi Yakut dili, Güney Altay’a benzerlik gösteren Türk dillerinden biri.

Moğol ve Türk dillerinin dağılım haritası.

Yukarıda da bahsedildiği gibi, Hunların içindeki birçok grup birbirinden ayrı dönemlerde yaşadılar ve onların torunları ve öncülleri ise aksine birbirine yakın yaşadı; ara sıra evlendi ve kültürel olarak birbirlerini etkiledi. Hunlar, ilk Türk-Moğol ulusu olarak düşünülebilir. 13. yüzyılda Moğol İmparatorluğu’nun işgaline maruz kalan Uygurlar gibi birçok Orta Asya Türk milleti asimile edilmiş ve Türk kültürünün çoğunu kaybetmiştir.

Türklerin Hunlarla Avrupa’ya yaptığı göçün dile etkisi

Tüm Ural-Altay dilleri bazı ortak sözdizimi, morfoloji ve fonoloji özelliklerine sahip. Bu yönüyle özeller. Örneğin “Benim avlamış olduğum o ayı” yerine “Avladığım ayı” derler. “Ben yürürken şarkı söyledim” yerine “Şarkı söyleyerek yürüdüm” derler. Yine dillerinde az bağlaç bulunur ve kelimeler sona getirilen eklerle oluşturulur.

Pek çok Ural-Altay dili ünlü uyumu gerektirir; bir sözcükteki ünlüler aynı türden olmalıdır. “Poly” kelimesi Fince’dir çünkü o ve y orta ünlüdür ve dolayısıyla aynı fonetik sınıftandır. Yine Ural-Altay dillerinde özel bir sahiplik fiili bulunmaz. Sahiplik anlamı cümle genelinde ifade edilir. Bu dillerin çoğunda cinsiyet bildiren kelimeler yoktur. Son olaraksa ünsüz harfler yan yana gelmez.

Eski Uygarlıklar

Orta Asyada ve Avrupada devlet kuran Türk boyudur. Osmanlı hanedanı dışında Türklerin başında hüküm süren en uzun ömürlü ve en önemli hanedan Hunlardır. Onları dört önemli topluluk olarak ele alabiliriz.

Orta Asya Hunları, ilk büyük Hun hakanlığıdır (M.Ö. 220-M.S. 216). ilk büyük hükümdarları Teoman Yabgudur. Oğlu Mete (Oğuz Han da denir), M.Ö. 209da Teomanın yerine tahta geçti. 35 yıl hükümdarlık etti. Bütün Türk, Moğol, Tonguz, Altay Türklerini buyruğu altında topladı. Devletinin sınırları Büyük Okyanustan Hazar Denizine, Tibet ve Keşmirden Kuzey Sibiryaya uzanıyordu.

Volga Hunları, M.S. 48de devlet ikiye bölündü, sonra da göçler sonucu dağıldı. Çeşitli Türk boylarının birbiri üzerine yaptığı baskılarla zayıflayan önemli Hun boyları batıya göç etmeğe başladılar. Bunların bir bölüğü Volga ile Ural ırmakları arasında bir devlet kurdu (M.S. 374). Hakanları Balamir Handı. Avrupa Hun Devleti, M.S. 425te kuruldu. 454e kadar yaşayan bu devletin en büyük hükümdarı Attilâ idi. 9 yıl süren saltanatı sırasında 4 milyon km2lik bir toprak üzerinde dünyanın en büyük imparatorluğunu meydana getirdi.

Hindistan Hunları (Akhunlar), ise Moğollarla karışarak güneye inen ve orada VII. imparatorluk hanedanını kuranHunlardır. 3,5 milyon km2lik bir bölgede 71 yıl Hindistana egemen olduktan sonra dağıldılar.

Attilâ ve Azizler

Attilâ iktidarından ve Hun gücünden korkan Hıristiyan inancına göre Attilânın atının bastığı yerde ot bilmezmiş. Attilânın Avrupaya saldığı korku yüzünden, kilise ona direnme cesaretini gösterenleri azizliğe yükseltti: Parisi kurtaran Azize Genevieve; Romalıları yardıma çağıran Orieans piskoposu Aziz Aignan, Romaya ilişmemesi için Attilâ ile pazarlığa girişen papa Leo I bunlar arasındadır.

Ordu örgütlemeyi, savaşmayı, at yetiştirmeyi çok iyi bilen Hunlar, büyük bir uygarlığa sahipti. Tahta evlerde oturur, deriyi işler, dokuma yapar, şiir ve edebiyatla uğraşırlardı. Avrupaya Asya uygarlığının önemli öğelerini ve özelliklerini onlar götürdüler.

Hunların önünde dize gelen Avrupa, Attilâyı ve yiğit savaşçılarını vahşiler olarak görmek ve göstermek istemiştir. Ünlü ressam Raffaellonun bu tablosunda, Roma kapılarında Attilâ ile papa Leo Iin karşılaşmaları da, eli sopalı melekler ilâvesiyle ve aynı anlayışla canlandırılıyor. Vatikan Müzesi, Roma.

HUNLAR

Alm. Hunne (m), Hunnin (f), Fr. Les Huns (pl.), İng. The Huns. Orta Asyada ve Avrupada devlet kuran ilk Türk boyu. Hunlara Çin kaynaklarında Hiung-nu adı verilmektedir. “Kun” ismi ile anılan Hunlar, târihte bilinen ilk Türk devletini kurmuşlardır. Hunlarla uzun süren mücâdeler yapan Çinliler, Türk saldırılarına karşı koyabilmek için meşhur Çin Seddini yapmışlardır.
Hunlar hakkında ilk bilgilerin bulunduğu Çin kaynaklarında; kuzeylerinde yaşayan atlı göçebelerin, sınırlarını geçerek ülke içine yaptıkları akınlar ve Çin prensleri veya hükümdârlarının çok defâ birbirlerine karşı giriştikleri saltanat mücâdelelerinde, büyük bir askerî güce sâhip bu göçebelerden yardım aldıkları yazılıdır. Çağımızdan üç bin yıl önceleri Kuzey Çin ülkelerinde görülen, atlı göçebe denen ilk Türkler, daha sonra Hun adı ile târih sahnesine çıkmışlardır.
Mîlattan önce 318 yılında, Kuzey Şansideki Çin prensleri, ülke içindeki saltanat kavgalarında “Kuzey Canavarları” dedikleri Hunlardan yardım alıyorlardı. 220 yılında Teoman (Tuman) Yabgu (220-209), Türk boylarını birleştirerek siyâsî birlik kurdu. Çindeki iç karışıklıklardan faydalanıp, devletin sınırlarını genişletti. Çinlilere çok zor günler yaşattı. Sarı Irmağı geçip, Çinlilerin en büyük dayanağı olan Çin Seddini aştı, Türk atlılarını Çin içlerinde koşturdu.
Oğlu Mete (Motun, Bapatır ve Bahadır da denir), Teoman Yabgudan iktidârı, zorla aldı. Mîlâddan önce 209 yılında Hun hakanı olan Metenin adı destanlara geçti. Mete (M.Ö. 209-174) Çin Seddini aşıp Çine girdi. Asyanın fethine teşebbüs edip, Büyük Okyanusla, Hazar Denizinin kuzey kıyıları, Sibirya ile Himalayalar arasındaki bölgeyi ele geçirdi. On sekiz milyon kilometre karelik bir alanı hâkimiyeti
altına alıp, târihin en büyük imparatorluklarından birini kurdu.
Metenin M.Ö. 174 yılında ölümü ile yerine oğlu Gökhan (M.Ö. 174-161) geçti. Gökhan devrinde Hun İmparatorluğunun teşkilâtı daha da kuvvetlendi. Devletin sınırları genişledi. Çin, Hunlara vergi vermek sûretiyle barış politikasını devâm ettirdi. Gökhan, Tanrı Dağlarının doğusunu ellerinde tutan Yüeçileri yenerek batıya sürdü. Hunların doğu komşusu Çinliler, Türkleri askerî güç ile yenemeyeceklerini anlayınca, “Türkü Türke kırdırmak” politikasını tâkip ettiler. Mîlâddan önce birinci yüzyılda Hunları Doğu ve Batı Hunlar olmak üzere ikiye ayırdılar. Batı Hun Devleti, M.Ö. 48-36, Doğu Hun Devleti ise M.Ö. 48-M.S. 48 yılları arasında hüküm sürdü. Çiçi Hân (M.Ö. 56-36) bölünmeyi önlemek için uğraştıysa da muvaffak olamayıp, Çinliler tarafından öldürüldü. Doğu Hun Devleti, M.S. 48de Çinlilerin askerî baskı ve siyâsî entrikaları sonucu Güney-Doğu ve Kuzey-Batı Hun İmparatorluğu adıyla ikiye bölündü. Kuzey Hun (38-93), Güney Hun (48-303) devletleri Sienpiler ve Çinliler tarafından yıkıldı. Hunlar batıya ve güneye inerek, târihteki büyük “Kavimler Göçü”nü başlattılar. Batıya gidenlere “AvrupaHunları”, Hindistana gidenlere “Akhunlar” adı verildi.
Avrupa Hunları (M.S. 90-468), Hazar Denizi ile Yayık ve İdil ırmakları arasında kalan geniş bir alana yayıldılar ve bölgede yaşayan kabîleleri de hâkimiyetleri altına aldılar. 375 yılında Balamir komutasındaki Hunlar, akınlarını Avrupaya yönelttiler. İdil Irmağını geçen Hun akıncıları, Tuna boylarına kadar gelip,Macaristana yerleştiler. Munçukun oğlu Attila (445-453) zamânında 447-448 yıllarında Avrupada yetmiş kadar şehir ele geçirildi. Hun orduları İstanbul kapılarına dayanıp, Bizansı haraca bağladı. 451de Galyaya yâni Fransaya girdi. Milano ve Parviayı da alan Attila, Roma üzerine yürüdü. Papa Üçüncü Leon ve Roma Konsül Heyetinin ricâları ile Batı Roma İmparatorluğu merkezine girmedi (452). Anlaşma yapıp, Romadan geriye döndü. Avrupada çok kan döktü. “Allahın gazabı” da denilen Attila 453 yılında öldü.
Attilanın ölümünden sonra dört milyon kilometrekarelik geniş bir alana yayılan Avrupa Hunları, taht kavgaları sonucu dağılmaya başladı. Attilanın büyük oğlu İlek Han (453-454) 454 yılında öldürülüp, yerine diğer oğlu Dengizek (454-496) geçti. Dengizek Han, Hunları birlik içinde toplayarak devleti koruyup, yaşatmak istemesine rağmen muvaffak olamadı. Attilanın diğer oğlu İrnek, 496 yılında Bizansa tâbi oldu. Avrupa kavimleri, hunlardan teşkilâtçılığı öğrenip, sosyal ve siyâsî hayatlarına yön verdiler.
Akhunlar (420-567): Büyük göç sırasında Hun Türklerinin bir başka kolu Orta Asyadan güneye inerek Afganistan, Kuzey Hindistân ve Türkistanın bir bölümünü içine alan bölgeye yerleşti. 420 yılında Akhuşunvarın kurduğu Akhun Devleti, Kuzey ve Güney Akhunlar olmak üzere ikiye ayrıldı. 496 yılında Güney Akhunlar hükümdârı Toraman zamânında imparatorluk hâline geldiler. Altıncı yüzyılda Göktürk hâkimiyetine giren Akhunlar, 567de yıkıldı. (Bkz. Akhunlar)
Hunların devlet başkanına “Şan-yü” ve “Tanrıkut” denir ve kutsal kabul edilirdi. Hânedân en soylu ve imtiyâzlı kabîleden gelirdi. Ordu teşkilâtı ikili, dörtlü, altılı ve yirmi dörtlü usûle dayanıp, onluk,yüzlük, binlik ve on binlik düzenleri vardı. Hun ordusu yirmi dört tümenden meydana gelirdi. Hunlar atlı göçebe hayâta alışıp, at eti yiyerek, kısrak sütü içerek, çoluk çocukları ile at sırtında dolaşarak, atlı savaş usûlünü ilk defâ kullanmışlardır. Çok süratli hareket kâbiliyetine sâhib olduklarından, büyük orduları ve vuruş güçleriyle, kendilerinden daha kalabalık yerleşik milletlere üstünlük sağlamışlardır.
Atlı göçebe hayâtın icâbı olarak Hunlar çepken, yelek, şalvar, börk, deri kalpak, tokalı kemer gibi giyim kuşam; sucuk, pastırma, kakaç, kuru kaymak, tarhana, kurut, kavurga, kavut gibi yiyecekler ile kendi buluşları olarak tulum, türgü, deri sofra altı, tuluk, yannık, dağarcık gibi deri eşyâları kulanırlardı. Çok hızlı göç eden Hunlar, çoluk çocukları, davar, sığır ve deve sürüleri ile yedek atları sâyesinde bir iki yıl içinde Çin Seddinden Kafkaslar ve Tuna boylarına ulaşmışlardır.
Hunlar, atlı savaş usûlleri sâyesinde çok kalabalık Çinlileri ve Romalıları yenmişlerdir. Türk savaş usûlü ve giyim kuşamını taklid etmek isteyen Çinliler ve Bizanslılar, koşan at üzerinde geriye ok atma, hünerini bile gösterememişlerdir.
Din adamlarına Şâman derlerdi. Bu bakımdan Hun inancına Şamanizm adı verilmiştir. Şamanların cenâzede, düğünde şiir söyleyen, çişitli konularda fikri sorulan ve aynı zamanda ahâlinin tedâvi işleriyle uğraşan kimseler olduğu sanılmaktadır. Şamanlardan başka olan bilgeler, daha çok tutulurdu. Bunlar, çok bilgili ve tecrübeli kimselerdi. On iki hayvanlı Türk takvimini kullanıp, dört yön ve renk adına göre de teşkilat ve coğrafî tâbirler kullanırlardı.
Hunların hür idâresi altında danışma meclisi mâhiyetinde “Kingeş Meclisi” denilen “Yıllık Dernek, Yığınak” toplanıp, ziyâfetler verilirdi. Bu meclis, hükümdâr seçmek, mevki, damga, ünvân vermek, insan ve hayvan sayımı yapmak için toplanırdı. Bir çeşit devlet meclisi olan topluluk, Türklerin tanışma ve kaynaşmasını da sağlardı.