Hüququn təfsiri – Azərbaycan məhkəmə-hüquq sisteminin aktual problemi kimi

Yuxarıda qeyd olunan Fərmanın qəbul edilməsindən sonra Ali Məhkəmənin məsələyə yanaşması bir qədər dəyişib. Əvvəllər Ali Məhkəmənin Plenumu tərəfindən hüququn tətbiqi təcrübəsinə dair qəbul edilən qərarlar hazırda Ali Məhkəmənin müxtəlif kollegiyalarının birgə iştirakı ilə qərardad formasında qəbul edilir və burada qarşıya qoyulmuş məqsəd mübahisəli hüquqi məsələyə hüququn tətbiqi üzrə məhkəmə təcrübəsinin vahidliyinin təmin edilməsidir. Fikrimizcə, bu təcrübə aşağı instansiya məhkəmələrini kassasiya instansiyası məhkəməsinin hüquqi mövqeyindən asılı edir və hakimlərin müstəqilliyi prinsipinə zidd olmaqla, hakimi danışan qanun olmaq fürsətindən məhrum edir. Bu halda birinci və apellyasiya instansiyası məhkəməsinin hakimi hesab edir ki, o, yeni yanaşma tətbiq edərsə, qərarı vahid məhkəmə təcrübəsinə uyğun olmadığı üçün Ali Məhkəmə tərəfindən ləğv ediləcəkdir. Bundan əlavə nəzərə almaq lazımdır ki, Ali Məhkəmə Azərbaycan məhkəmə sisteminin ən üst qurumu deyil, ondan da yuxarıda Konstitusiya Məhkəməsi var və Konstitusiya Məhkəməsi Ali Məhkəmənin qərarlarını ləğv edə bilər. Yeri gəlmişkən, “Əmək pensiyaları haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun bəzi müddəalarının tətbiqi ilə bağlı R.Hacıyevin və R.Axundovun şikayətləri üzrə Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsinin İnzibati Kollegiyasının 20 noyabr 2020-ci il və 14 oktyabr 2020-ci il tarixli qərarlarının Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına və qanunlarına uyğunluğunun yoxlanılmasına dair 23 sentyabr 2021-ci il tarixli qərarında Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu Ali Məhkəmənin İnzibati Kollegiyasının məhkəmə təcrübəsinin vahidliyini tətbiq etmək məqsədilə qəbul etdiyi «Əmək pensiyaları haqqında» Azərbaycan Respublikası Qanununun 32.1-1-ci maddəsinin tətbiqinə dair 8 oktyabr 2020-ci il tarixli qərarına tənqidi yanaşaraq göstərdi ki, məhkəmələr tərəfindən pensiya təminatı ilə bağlı işlərə baxılarkən hər işin konkret hallarını araşdırmadan, yalnız Ali Məhkəmənin İnzibati Kollegiyasının 8 oktyabr 2020-ci il tarixli qərardadına istinadən qərarın qəbul edilməsi Konstitusiyanın 60-cı maddəsinin tələblərinin pozulmasına gətirib çıxara bilər.

Qanunsuz Yazar

H ü ququn əsas anlay ış lar ı odur ki, onlars ı z h üquq mövcud ola və fəaliyyət göstərə bilməz. Həmin anlayışlara hüquq norması, hüququn mənbəyi, hüquq münasibətləri, hüquq sistemi, hüquqi məsuliyyət vs. aid edilir.

3.1. Hüquq norması

“Norma” sözü latınca qayda, nümunə mənasını verir. Hər bir qaydada olduğu kimi hüquq normalarında da konkret situasiya üçün müvafiq davranış modeli müəyən edilir. Hüququn xarakterik əlamətləri nəzərə alınaraq hüquq normasının tərifi aşağıdakı kimi ifadə oluna bilər:

H ü quq normas ı dedikdə, d ö vlət tərəfindən m üə yyən edilən və sanksiyala ş d ı r ı lan elə ümumi və məcburi davran ış qaydalar ı ba ş a d ü­şü l ü r ki, bu qaydalar rəsmi sənədlərdə ifadə olunur.

3.2. H ü ququn mənbələri
3.2.1. Hüququn mənbəyi anlayışı

H ü ququn mənbələri h ü ququn əsas anlay ış lar ı ndan biridir. H ü ququn mənbələri belə bir suala cavab verilməsini nəzərdə tutur: h ü quq normalar ı hans ı yolla əmələ gəlir?, və bu normalar obyektiv olaraq hans ı formalarda təzahür olunurlar?

Hüququn əsasən üç mənbəyi ayırd edilir: maddi mənbə, formal (yazılı vəya yuridik) mənbə və yazılı olmayan mənbə.

3.2.2. Hüququn maddi mənbəyi anlayışı

Hüququn maddi mənbəyi dedikdə, hüququn hansı tarixi, təbii, texniki vs. faktorların təsiri ilə yarandığı və inkişaf etdiyi başa düşülür. Maddi mənbə hər şeydən əvvəl ictimai inkişafın obyektiv tələbatlar sistemində və bazis münasibətlərində köklənmişdir. Lakin cəmiyyətin obyektiv tələbatı həmin dövrün hüquq düşüncəsi və siyasi meylinə müvafiq olaraq dərk edilmiş olmalı, eləcə də hüquq normaları ilə tənzimlənmiş olmalıdır.

3.2.3. Hüququn yazılı mənbəyi anlayışı

Davranış qaydasının hüquq norması olması üçün o müəyyən hüquqi formaya salınmalıdır. Bu dövlətin hüquqyaratma fəaliyyəti nəticəsində baş verir ki, bunun köməyi ilə qanunvericinin iradəsi öz ifadəsini icra üçün məcburi olan bu və ya digər rəsmi sənədlərdə (aktlarda) tapır.

Hüquq ədəbiyyatında hüququn mənbəyi kimi, adətən dövlətin qanunvericilik fəaliyyətinin zahiri forması ifadə olunur, yəni səlahiyyətli dövlət orqanlarının hüquq normalarını müəyyən edən aktları (qanun, fərman, qərar vs.) ba­şa düşülür.

Beləliklə, hüququn formal (yazılı vəya yuridik) mənbəyi dedikdə, hüquq normalarının obyektiv və zahiri ifadə şəklidir. H ü ququn formal mənbəyi dedikdə, h ü quq normalar ı n ı n d ö vlətin h ü quqyaratma fəaliyyətinin nəticəsi olan aktlarda (normativ-hüquqi aktlar) zahirən ifadə olunması ba ş a d üşü l ü r. Deməli, h ü ququn mənbələri h ü quq normalar ı n ı n forma cəhətdən ifadə olundu ğ u rəsmi dövlət sənədləridir.

3.2.3.1. Normativ-hüquqi aktlar – hüququn yazılı mənbə növü kimi

Dövlətin, daha doğrusu dövlət orqanlarının (Milli Məclis, Prezident, Nazirlər Kabineti və mərkəzi icra hakimiyyəti orqanları) hüquqyaratma fəaliyyəti nəticəsində hüquq normaları müəyyən edilir. Bu normalar zahirən rəsmi dövlət sənədlərində, daha doğrusu normativ-hüquqi aktlarda (qanunlar, Prezident fərmanları, Nazirlər Kabinetinin qərarları və mərkəzi icra hakimiyyəti orqanlarının normativ xarakterli aktları) ifadə olunur. Həmin sənəd lərdə hüquqi qayda formulə edilir və onlar hüququn yazılı mənbələri vəya hüququn formaları adlanır.

Xüsusən, qeyd etmək lazımdır ki, dövlətin hər bir hüquqi aktı hüquq mənbəyi ola bilməz, yalnız hüquq normalarını, ümumi davranış qaydalarını əks etdirən, başqa sözlə, normativ-hüquqi aktlar hüququn formal mən­bəyi hesab olunur. Məsələn, prezidentin müxtəlif fəxri adların verilməsi, hakimlərin təyin edilməsi kimi sərəncamları hüququn mənbəyi hesab olunmur.

Normativ h ü quqi aktlar h ü ququn əsas və m ü h ü m yazılı mənbə n ö v ü hesab edilir. Onlar h ü ququn yazılı mənbəyinin təkmillə ş dirilmi ş n ö v ü olub, h ü quqi tənzimləmənin dəqiq olmas ı , qanun ç ulu ğ un m ö hkəmləndirilməsi və h ü quqi g ö stəri ş lərin ümumi olmas ı üçü n zə­min yarad ı r.

Bu isə təsadüfi deyildir. Axı, hüququn digər mənbələrindən fərqli olaraq normativ aktlar ictimai inkişafın dəyişən dinamik tələbatını daha tam və operativ surətdə nəzərə almaq, əks etdirmək iqtidarındadır. Onlar hüquqi tənzimetmənin səmərəliliyini və sabitliyini təmin etmək imkanında olan mənbə növüdür. Normativ hüquqi aktlar müxtəlif münasibətləri mərkəzləşdirilmiş qaydada nizama salmaq, ictimai inkişafın dəyişməsinə cəld və tez cavab vermək, özundə təsbit olunan hüquqi göstərişləri dəqiq, sadə və anlaşılan tərzdə ifadə etmək qabiliyyətinə və xüsusiyyətinə malikdir. Bu aktların yazılı sənəd formasında mövcudluğu onların məzmunu ilə əhalinin bilavasitə və operativ surətdə tanış olmasına imkan verir.

Bundan əlavə, normativ aktlar bütün dövlət miqyasında rnəhkəmə və ya inzibati praktikanın vahidliyini təmin edir. Belə ki, qanunverici orqan ictimai münasibəti dərk edərək, sosial praktikanı ümumiləşdirir, təkrar olunan halları tipləşdirir (tiplərə ayırır), sonra isə o, hamı üçün hüquq və vəzifələrin ümumi modelini müəyyən etmək məqsədilə normativ hüquqi aktlar qəbul edir. Məhkəmə və icra hakimiyyəti orqanları konkret məsələlərin həlli zamanı həmin normativ hüquqi aktlarda nəzərdə tutulan hüquq normalarını tətbiq edirlər.

Səlahiyyətli d ö vlət orqan ı tərəfindən qəbul edilən, g ö stəri şlə ri ümumi məcburi xarakter da şı yan, h ü quq normalar ı m üə yyən edən, dəyi ş dirən vəya lə ğ v edən, dəfələrlə tətbiq olunmaq üçü n nəzərdə tutulan rəsmi yaz ı l ı sənədlərə nor­mativ h ü quqi aktlar deyilir.

Normativ h ü quqi aktlar iki n ö və b ö l ü n ü r.
• qanunq üvvə li aktlara.

Qanunlar ö lkənin ali d ö vlət hakimiyyəti orqan ı (Milli Məclis) tərəfindən qəbul edilən və yüksək hüquqi qüvvəyə malik olan normativ-hüquqi aktlardır. Onlar xalq tərəfindən bilavasitə referendum ( ü mumxalq səsverməsi) yolu ilə də qəbul oluna bilər. Bunlar onu g ö stərir ki, qanunlar x ü susi qaydada qəbul olunur. Bundan əlavə, qanunlar y ü ksək h ü quqi q ü vvəyə malikdir. Be­lə ki, digər normativ-hüquqi aktlar (qanunqüvvəli aktlar) qanunlar əsas ı nda qəbul edilir. Onlar qanunlara uyğun gəlməli, onlara zidd olmamal ı d ı r. Digər tərəfdən, qanunlar ı hər hans ı d ö vlət orqan ı lə ğ v edə bilməz. Qanunlar yaln ı z onlar ı qəbul eden orqan – Milli Məclis tərəfindən lə ğ v edilə bilər. Ö z ü də qanunlar i ç timai həyat ı n ən ümdə və ba ş l ı ca məsələləri barədə qəbul olunur. Qanunlar normativ-hüquqi aktlar i çə risində m ü h ü m yer tutur.

Qanun dedikdə, x ü susi qaydada qəbul edilən, y ü ksək h ü quqi q üvvə yə malik olan, i ç timai və d ö vlət həyat ı n ı n ən m ühüm məsələlərini tənzimləyən normativ aktlar başa düşülür.

Qanunlar ö zləri də iki yerə b ö l ü n ü r:
• konstitusiya qanunlar ı na;
• adi və ya cari qanunlara.

İç timai və d ö vlət qurulu ş unun əsaslar ı n ı müəyyən edən, m ö vcud cari qanunvericiliyin normativ bazas ı olan qanunlara konsti­tusiya qanunlar ı deyilir. Bu n ö v qanunlar ı n ö z ü də iki yerə ayr ı­ l ı r:

· konstitusiyaya;
· konstitusiya qanunlar ı na.

Konstitusiya d ö vlətin əsas qanunudur. O, qanunlar i çə risin­də ali h ü quqi q ü vvəyə malikdir. Konstitusiya qanunlar ı isə bir qayda olaraq, Azərbaycan Respublikas ı Konstitusiyas ı na əlavələr edilməsi məqsədilə qəbul olunur.

Adi (cari) qanunlar dedikdə, Konstitusiya qanunlar ı əsas ı nda və onlar ı n icras ı məqsədilə qəbul edilən, m ö vcud cari qanunvericiliyi tə ş kil edən, iqtisadi, sosial, siyasi və mədəni xarakterli i ç ti­mai m ü nasibətləri tənzimləyən normativ aktlar ba ş a d üşü l ü r. Cari qanunların növləri kimi üzvi və fövqəladə qanunlar fərqləndirilir. Üzvi (məcəllələşdirilmiş) qanunlar hüquqi cəhətdən tam, yüksək normativ ümumiləşdirmə ilə fərqlənirlər. Buraya hüquq sahələrinin (mülki, cinayət, vergi vs) məcəllələrini aid etmək olar. Fövqəladə qanunlar isə bu vəya digər fövqəladə şəraitdə qəbul edilir və müvəqqəti xarakter daşıyır.

Qanunq ü vvəli aktlara gəldikdə isə qeyd etmək laz ı md ı r ki, bu n ö v aktlar qanunlara uygun olaraq, qanunlar əsas ı nda, qanunlar ı n icras ı məqsədilə və onlarda ifadə olunan g ö stəri ş ləri konkretlə ş dirmək üçü n qəbul edilir. Qanunq üvvə li aktlar dedikdə, Prezident fərmanlar ı , Nazirlər Kabinetinin qərarlar ı və mərkəzi icra hakimiyyəti orqanlar ı n ı n (nazirliklərin və d ö vlət komitələrinin) normativ aktları (əsasnamə, təlimat vs) ba ş a d üşü l ü r.

Prezident fərmanları hüquqi əhəmiyyətinə görə normativ və hüquq tətbiqedici növlərə bölünür.

Nazirlər Kabinetinin normativ-hüquqi aktları (hökumət qərarları) konstitusiya və qanunların tətbiq edilməsi, eləcə də prezident fərmanlarının icra edilməsi, hökumətin vəzifə və səlahiyyətlərinə daxil olan məsələlərin həlli məqsədilə qəbul edilirlər. Bu aktlar həm dövlət və ictimai həyatın müxtəlif sahələrindəki münasibətləri operativ tənzimləyir, həm bütün icra hakimiyyəti orqanları, idarə, müəssisə və təşkilatların fəaliyyəti üçün hüquqi oriyentirlər müəyyən edir, həm də mərkəzi icra hakimiyyəti orqanlarının qəbul edilməsi üçün hüquqi əsaslar müəyyən edirlər.

Mərkəzi icra hakimiyyəti orqanları (nazirliklər, dövlət komitələri və digər baş idarələr əmr və təlimatlar qəbul edirlər. Onlar normativ və qeyri-normativ xarakterli ola bilərlər. Təlimatlar isə nazirliyin fəaliyyətinin müəyyən tərəfini tənzim elədiyi üçün həmişə normativ xarakterə malikdir.

3.2.3.2. Normativ müqavilələr – hüququn yazılı mənbə növü kimi

Normativ m ü qavilələr h ü ququn mənbə n ö vlərindən biri hesab edilir. Bu m ü qavilələr ümumi xarakterli məcburi davran ış qaydas ı (h ü quq normas ı ) m üə yyən edir. Beynəlxalq müqavilələr beynəlxalq hüququn və hüququn digər sahələrinin yazılı mənbəyidir. S ö hb ə t Az ə r­ baycan Respublikas ı n ın tərəf olduğu və ya sonradan qoşulduğu beyn ə lxalq müqavilə və konvensiyalardan gedir.

Onlarin adı vı forması müxtəlif ola bilər; konvensiya, pakt, müqavilə, saziş, protokol, notalarla mübadilə vs. Lakin bu cür adlar muqavilənin mahiyyətinə təsir göstərmir.

Beynəlxalq müqavilə dedikdə, Azərbaycan Respublikasının xarici dövlət və beynəlxalq təşkilatlarla, qanunda nəzərdə tutulmuş qaydada yazılı şəkildə bağlandığı razılaşma başa düşülür. Müqavilə baglamaq prosedurası Azərbaycan Respublikasının Beynəlxalq müqavilələrinin bağlanması, icrası və ləğv edilməsi qaydaları haqqında 13 iyun 1995-ci il tarixli qanunla müəyyənləşdirilir. Beynəlxalq müqavilələr onları bağlayan orqanlardan asılı olaraq müxtəlif cür olur; dövlətlərarası, hökumətlərarası və idarələrarası beynəlxalq müqavilələr.

Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı dövlətlərarası beynəlxalq müqavilələr hüququn müxtəlif sahələrinin nizamasalma predmetinə daxil olan ictimai münasibətlərə birbasa (bilavasitə) tətbiq edilir (AR MM m.3.1). Ona görə ki, bu müqavilələr Azərbaycan Respublikasının qanunvericilik sisteminin ayrılmaz tərkib hissəsidir.

Di gə r t ə r ə fd ə n , normativ m ü qavil ə dedikd ə , federal dövlət ilə federasiya subyektləri arasında bağlanan müqavilələr də ba ş a d üşü l ü r.

3.2.3.3. Hüquqi presedent – hüququn yazılı mənbə növü kimi

Hüquqi presedent (lat ı nca praecedentis – əvvəlki, qabaqcadan gələn) müasir dünyada hüququn nisbətən geniş yayılmış mənbə növlərindən biridir. Hüquqi presedent dedikdə, dövlətin ümumi məcburi qüvvə və əhəmiyyət verdiyi dövlət orqanlarının elə qərarları başa düşülür ki, bu qərarlar sonrakı konkret analoji işlərə baxılması zamanı nümunə (ümumi qayda) kimi tətbiq olunur. Bunun əsas mahiyyəti ondan ibarətdir ki, konkret iş üzrə dövlət orqanının əvvəllər çıxardığı qərar sonradan analoji (oxşar) işlər həll edilərkən hüquq norması qüvvəsinə malik olur. Hüquqi presedent o zaman hüquq mənbəyi hesab olunur ki, konkret iş üzrə məhkəmənin və ya hər hansı dövlət orqanının qəbul elədiyi qərarın gələcəkdə oxşar işlərin həllində məhkəmələrdə ümumi qayda ola biləcəyi qəbul edilsin. Belə h allarda məhkəmə (dövlət orqanı) qərarları mahiyyətcə hüquq normasına çevrilir və ona ümumməcburi qayda kimi istinad edilə bilər.

H ü quqi presedent ingilis-amerikan h ü quq ailəsində h ü quq ıı n əsas və ba ş l ı ca mənbəyi hesab edilir. H ü ququn mənbəyi kimi o B ö y ü k Britaniya, AB Ş , Ka­nada və Avstraliya h ü ququnda nisbətən daha geni ş yay ı lm ış d ı r. Bu ö lkələrin h ü quq sistemində h ü quqi presedent qanunvericilik akt ı q üvvə sinə malikdir.

Haz ı rki d ö vrdə Böy ü k Britaniya məhkəmələri h ü quq normalar ı yarad ı r. Məhkəmə qərarlar ı nda müəyyən edilən qaydalar məcburi xarakterli normalar kimi sonralar da tətbiq edilir. Beləliklə, h ü quqi presedent ingilis-amerikan hüquq ailəsində qanunlara nisbətən əsas, ba ş l ı ca və həlledici h ü quq mənbəyi ki­mi dəstəklənir, qəbul edilir və tan ı n ı r.

Sovet h ü quq elmi h ü quq presedentini hüququn mənbəyi kimi qəbul etməmi ş di. Rəsmi sovet doktrinas ı belə hesab etmi ş dir ki, presedent h ü ququn m ü­ kəmməl mənbəyi ola bilməz və onun əsas rolu təfsir prosesində h ü quq normalar ı n ı konkretlə ş dirməkdən, qanunun mənas ı n ı izah etməkdən ibarətdir.

Roman-german (kontinental) h ü quq ailəsində h ü ququn mənbəyi kimi pre­sedentin statusu qeyri-rn üə yyən və daxilən ziddiyyətlidir. Belə ki, bu ailəyə daxil olan bir qrup ö lkələrdə presedent h ü ququn mənbəyi kimi tan ı n ı r və on­dan geni ş surətdə istifadə edilir, digər qrup ölkələrdə isə presedent h ü ququn mənbəyi say ı lm ı r və olduqca məhdud dairədə tətbiq olunur.

Azərbaycan Respubli­kas ı nın h ü quq sistemi presedenti h ü ququn mənbəyi kimi qəbul etmir. Bizim ölkə hüququnda presedent hüququ nə qanunvericilik qaydasında qəbul edilmiş, nə formal olaraq tanınmış, nə də ki faktiki olaraq tətbiq edilir. Məhkəmə presedentindən – yəni, konkret iş üzrə qəbul edilən qərardan (qətnamə, plenum qərarı) buna oxşar işlərin həlli zamanı hüquq norması kimi istifadə olunmur. Respublikamızda başqa cür yanaşma var ki, bunu aşağıdaki kimi ifadə etmək olar: məhkəmənin vəzifəsi norma yaratmaq yox, mövcud normaları tətbiq etməkdir.

3.2.3.3.1. Ali Məhkəmə Plenumu qərarlarının hüquqi təbiəti

Ali məhkəmə orqanlarının ixtiyarı var ki, qanunvericiliyin tətbiqi məsələləri üzrə “rəhbər izahatlar” versin. Konstitusiyanın 131-ci maddəsinin 1-ci bəndinə görə, Azərbaycan Respublikasının Ali Məhkəməsi ali məhkəmə orqanı olub, məhkəmə təcrübəsinə aid məsələlər üzrə izahatlar verir. Bu cür izahatlar, bir qayda olaraq, “məhkəmə təfsiri qaydasında” Ali Məhkəmə Plenumu qərarları formasında qəbul edilir və ümumiləşdirilmiş materiallara əsaslanır.

Hüquq ədəbiyyatında Ali Məhkəmə Plenumu qərarlarının hüquqi təbiəti uzun müddət mübahisə predmeti olmuşdur. Bu diskussiya indi də davam edir. Həmin mübahisə və diskussiyaların mahiyyəti plenum qərarlarının hüququn mənbəyi kimi tanınıb-tanınmaması məsələsindən ibarətdir. Hüquq ədəbiyyatında bu məsələ barədə iki konsepsiya yaranmışdır.

Birinci konsepsiya tərəfdarları belə hesab edirlər ki, plenum qərarları mülki hüququn mənbəyidir. Həmin müəlliflər göstərirlər ki, plenum qərarları hüquq normalarının məzmununu təfsir edir. Bu təfsirlər müvafiq məhkəmə sistemi üçün məcburidir. Bu qərarlar qüvvədə olan qanunvericiliyin m ənasını izah edərkən faktiki olaraq yeni qayda – ümumi xarakterli hüquqi müddəa formulə edir. Bu qayda və müddəalar dövlət iradəsini ifadə edir, icra üçün məcburidir, normativ hüquqi aktda ifadə olunan normadan fərqlənmir.

İkinci konsepsiya tərəfdarları belə hesab edirlər ki, plenum qərarlarını hüququn mənbəyi hesab etmək olmaz. Həmin müəlliflər göstərirlər ki, plenum qərarları qanunvericilik tərəfindən rəsmi surətdə formal olaraq hüququn mənbəyi kimi tanınmır. Konstitusiyanın 147-151-ci maddələrini, “Normativ hüquqi aktlar haqqında” qanunun müvafiq maddələrini və Mülki Məcəlləni nəzərdən keçirdikdə bizə məlum olur ki, qanunvericiliyin rəsmən hüququn mənbəyi kimi qəbul etdiyi aktlar sırasında plenum qərarlarının adı çəkilmir.

Digər tərəfdən, Ali Məhkəmənin hüquq yaradıcılığı qabiliyyəti və imkanı yoxdur. Ali Məhkəmə hüquq yaradıcılığı fəaliyyətinin subyekti kimi tanınmır və qəbul edilmir. Ali Məhkəmənin hüquq norması yaratması hakimiyyətin bölgüsü prinsipinə ziddir.

Plenum qərarlarının əksəriyyətində qüvvədə olan qanunvericilik təfsir olunur, mənası aydınlaşdırılır və izah edilir. Bu cür qərarlar təfsiri verilmiş hüquq normasını tətbiq edən bütün instansiyalar üçün məcburi xarakterə malikdir. Yəni müvafiq məhkəmə orqanları üçün hüquq normasını başa düşmək və anlamaq mənasında məcburidir.

Lakin Ali Məhkəməsi Plenumunun məhkəmə təcrübəsinə dair məsələlər üzrə izahları cinayət prosesini həyata keçirən orqanlar üçün tövsiyə xarakteri daşıyır. (AR CPM m.10.4)

Məhkəmə presedentini məhkəmə təcr ü bəsindən fərqləndirmək laz ı md ır . Bu iki anlay ış identik (eyni mənal ı ) vəya sinonim deyil. Məhkəmə təcr ü bəsi dedikdə, məhkəmənin eyni kateqoriya i ş lər ü zrə dəfələrlə eyni c ü r qaydada qərar çı xarmas ı ba ş a d üşü l ü r. Yəni məhkəmə praktikas ı qanunun konkret müddəalarının təfsiri və analoji işlərə tətbiqi baxımından məhkəmələr tərəfindən müəyyən dərəcədə ham ı l ı qla qəbul edilən mövqe və yanaşma tərzidir. Azər­baycan Respublikas ının h ü quq sistemi məhkəmə presedenti kimi məh­kəmə təcr ü bəsini (praktikas ı n ı ) da h ü ququn mənbəyi hesab etmir. Belə ki, yaranm ış məhkəmə təcr ü bəsi analoji i ş lərə baxan məhkəmələr üçün ümumi qayda (hüquq norması) təşkil etmədiyi kimi, məcburi q ü vvəyə də malik deyildir. Hakim məhkəmə təcrübəsindən fərqli qərar da qəbul edə bilər. Məhkəmə təcr ü bəsinin h ü ququn mənbəyi olmamas ı na baxmayaraq o b ö yük əhəmiyyətə malikdir. Məhkəmə təcr ü bəsi cəmiyyətdə h ü quq qaydasının və qanun ç ulu ğ un təmin edilməsinə xidmət edir. Məhz onun vasitəsi ilə h ü quq normalar ı eyni c ü r ba ş a d üşü l ü r və tətbiq edilir.

3.2.3.4. Hüquq elmi (doktrina) – hüququn mənbə növü kimi

Qədim Romada h ü quq şü naslar ı n fəaliyyəti h ü ququn mənbəyi hesab olu­nurdu. Qanunlar ı şə rh etməklə Roma h ü quq şü naslar ı ayr ı -ayr ı normalara müəyyən məna verirdilər. Bu c ü r fəaliyyətlə onlar həqiqətən faktiki olaraq məcbu­ri q ü vvəyə malik olan h ü quq norması yarad ı rd ı lar. Qədim Roma h ü quq şü naslar ı n ı n fəaliyyətinin əsl məqsədi q ü vvədə olan h ü quq normalarının tətbiqinə k ö mək etməkdən ibarət idi. Həmin fəaliyyət əslində h ü quq yarad ı c ı l ığı n ı n m ü stəqil formas ı say ı l ı rd ı . Roma h ü quqş ü naslar ı n ı n h ü quq normas ı yaratmaq ü zrə fəaliyyəti formal cəhətdən də etiraf edilirdi. Beləliklə, qədim Romada mahir hüquq bilicilərinin yarad ı cılıq fəaliyyəti (responsa prudentium) normativ, h ü quqyarad ı c ı xarakterə malik olub, məcburi davran ış qaydas ı müəyyən edirdi və bu­nunla h ü ququn mənbə n ö v ü rolunu oynay ı rd ı .

Roman-german h ü quq ailesində hüquq elmi (doktrina) h ü ququn mənbə n ö vlər i ndən biri hesab edilir. Presedentdən fərqli olaraq, doktrina h ü ququn formal mənbəyi kimi tan ı nm ı r. O, faktiki və real olaraq m ö vcud olan h ü quq mənbəyi kimi qəbul edilir.

Azərbaycanda hüquq elmi h ü ququn mənbəyi hesab edilmir. Elmi nəzəri görüşlərin məcburi q ü vvəsi yoxdur. Onlar ü mumməcburi davran ış qaydaları da (hüquq norması) müəyyən etmir. Lakin elmi nəzəri biliklər qanunların mənas ı n ı n dərin və hərtərəfli ba ş a d üşü lməsinə, təcr ü bədə dəqiq və d ü zg ü n tətbiq edilməsinə kömək edir. Doktrina ç ox vaxt m üş k ü l, çə tin və qəliz i ş lərin d ü zg ü n həll edilməsində təcr ü bi i şç ilərin və h ü quqtətbiqetmə orqanlarının k ö məyinə gəlir.

3.2.4. Hüququn yazılı olmayan mənbəyi anlayışı

Hüququn yazılı olmayan mənbəyi dedikdə isə dövlət tərəfindən tanınan, yazılı hüquq normalarında istinad edilən və qorunan digər (qeyri-hüquqi) sosial hadisələr; adət-ənənə və prinsiplər nəzərdə tutulur.

3.2.4.1. Hüquqi adətlər – hüququn yazılı olmayan mənbə növü kimi

Uzun müddət ərzində dəfələr lə təkrar olunan, ictimai rəy və vərdişə söykənən ictimai davran ış normalarına adətlər deyilir. Adətlər dövlətdən asılı olmayaraq təşəkkül tapmış və cəmiyyət üzvlərinin şüurunda məcburi mahiyyət kəsb etmişdir. Ö z təbiətinə g ö rə adətlər konservativ (m ühafizəkar, yeniliyə zidd) xarakter da şı y ı r. Belə ki, onlar i ç timai cəhətdən əhəmiyyəti olan insan davran ışlarının daha rasional variantlar ının də fələrlə təkrar olunmas ı , ü mumilə şdirilməsi və nəsildən nəslə ötürülməsi nəticəsində yaran ı r.

D ö vlət tərəfindən ümumi məcburi qayda kimi sanksiyala ş d ı r ı lan (tan ı nan və m ü dafiə olunan) və qanunvericilik aktlarında (normativ-hüquqi aktlarda) istinad edilən həmin adətlərə isə h ü quqi adətlər deyilir. Yəni normativ-hüquqi aktlarda tənzimlənməmiş və tərəflər arasında da razılaşdırılmamış məsələlərin həllində qanunvericilik həmin sektorda (sahədə) təşəkkül tapmış adətlərə istinad edir. Belə olan halda həmin adətlər hüquq norması olmasalar da hüququn yazılı olmayan mənbəyini təşkil edirlər.

Adətlər h ü ququn ən qədim mənbəyidir. O, tarixən qanunlar ı n “ sələfi” olmu ş dur. Adətlər sosial cəhətdən əhəmiyyəti olan elə m ü nasibətləri tənzimləyirdi ki, qanunverici bu m ü nasibətlərin qaydaya sal ı nmas ı n ı ya vaxtı ç atmam ış hesab edirdi, ya da ki həmin m ü nasibətlərin nizama salınmas ını istəmirdi.

Dövlət ya mövcud adət-ənənəyə baxmayaraq bir hüquq norması ilə həmin məsələni birbaşa özü tənzimləyir, ya da hüquq normasında mövcud adət-ənənə normalarına istinad edir. Adətlər o halda tətbiq olunur ki, həmin hüquqi münasibət beynəlxalq müqavilə və ya daxili (milli) qanunvericiliklə tənzimlənməmiş olsun və ya müvafiq adət ənənəyə istinad edilmiş olsun.

Azərbaycan Respublikas ı nın h ü quq sistemi h ü quqi adətləri h ü ququn mənbə n ö v ü kimi tan ı y ı r və qəbul edir. H ü ququn m ü lk ü h ü quq adl ı sahəsində h ü quqi adətlərin i ş g ü zar d ö vriyyə adətlə­ri kimi n ö v ü nəzərdə tutulur. Bu n ö v adətlərdən bir qayda olaraq, sahibkarl ı q fəaliyyəti sahəsində h ü ququn mənbəyi kimi istifadə olunur.

“Sahibkarlıq fəaliyyətinin hər hansı sahəsində təşəkkül tapan və geniş tətbiq edilən, qanunvericilikdə nəzərdə tutulmayan davranış qaydası, hansısa aktda qeyd edilib-edilmədiyindən asılı olmayaraq, işgüzar adət sayılır.” (AR MM. m.10.1)

“Əgər müqavilə şərti onun iştirakçıları tərəfindən və ya dispozitiv norma ilə müəyyənləşdirilməyibsə, müvafiq şərtlər tərəflərin münasibətlərinə tətbiq edilə bilən işgüzar adətlərlə müəyyənləşdirilir.” (AR MM. m.390.7)

“Yolda olduğu vaxt satılmış əşyanın təsadüfən məhv olması və ya təsadüfən zədələnməsi riski, alğı-satqı müqaviləsində və ya işgüzar dövriyyə adətlərində ayrı qayda nəzərdə tutulmayıbsa, alqı-satqı müqaviləsinin bağlandığı andan alıcıya keçir.” (AR MM. m.571.2)

“Əgər əşyanın keyfiyyətinin yoxlanması qaydası müəyyənləşdirilməyibsə, əşyanın keyfiyyəti işgüzar dövriyyə adətlərinə və ya alqı-satqı müqaviləsi üzrə verilməli əşyanın yoxlanmasının adətən tətbiq edilən digər şərtlərinə müvafiq surətdə yoxlanılır.” (AR MM m.586.2)

Ticarət adətləri h ü quqi adətlərin bir n ö v ü d ü r. Onlar beynəlxalq ticarətdə b ö y ü k rol oynay ı r. Xarici iqtisadi əməkda ş l ığı n bəz ı formalar ı qanunda nəzərdə tutulmur. Bələ halda həmin formalar ticarət adətləri ilə tənzimlənir. Beynəlxalq arbitraj praktikas ı nda ticarət adətlərindən geni ş istifadə edilir.

Ticarət adətlərinin tətbiqi Azər­baycan Respublikas ı nın Ticarət Gəmiçiliyi (Dəniz Ticarəti) Məcəl­ləsində nəzərde tutulmu ş dur.

57.3. Gəmi kapitanı vəfat etmiş şəxsin ölümü barəsində onun yaxın qohumlarından birini və ya həyat yoldaşını məlumatlandırmağa və onun cənazəsini vətəninə göndərmək üçün tədbirlər görməyə borcludur. Müstəsna hallarda, əgər gəminin uzun müddət açıq dənizdə olması zəruridirsə və vəfat etmiş şəxsin cənazəsini saxlamaq mümkün deyilsə, gəmi kapitanının, gəmi jurnalında müvafiq qeyd apararaq, cənazəni dəniz adətlərinə uyğun olaraq dənizə tapşırmaq hüququ vardır.

96.2. Gəmi yükvurma limanında və ya adətən həmin limanda gözləmə üçün nəzərdə tutulmuş yerlərdə olduqda, çarter üzrə daşıyıcı fraxtedənə və ya yükgöndərənə yazılı bildiriş verməlidir. Bildirişin verilmə günü və saatı tərəflərin razılaşması əsasında, belə razılaşma olmadığı halda isə həmin limanın adətləri ilə müəyyən edilir.

224.2. Tərəflərin razılaşması ilə nəzərdə tutulan hallarda, habelə qəzanın növünü və ümumi qəza nəticəsində vurulan zərərin miqdarını və onun bölüşdürülməsini müəyyən etmək üçün tətbiq ediləcək qanun natamam olduqda ümumi qəzaya dair beynəlxalq qaydalar və ticarət gəmiçiliyinin digər beynəlxalq adətləri tətbiq edilir.

3.2.4.2. Hüququn prinsipləri

H ü ququn prinsipləri h ü ququn əsas anlay ış lar ı ndan biridir. Bu, ç ox vacib və m ü h ü m əhəmiyyətə malik olan anlay ış d ı r. Belə ki, h ü ququn mahiyyəti, sosial məqsədi və xarakteri kimi zəruri məsələlər məhz h ü ququn prinsiplərində ifadə olunur. H ü quq məhz həmin prinsiplərə əsaslanaraq və s ö ykənərək fəaliyyət g ö stərir, ö z funksiyas ı n ı yerinə yetirir. H ü quqi d ö vlətin həyata ke ç irdiyi fəaliyyətin əsas ı n ı h ü ququn prinsipləri tə ş kil edir.

Hüququn ham ı l ı qla qəbul edilmi ş prinsipləri ümumbə şə ri dəyərləri ifadə edən un i versal tənzimləyici vasitə və alət kimi çı x ış edirlər. Buna g ö rə də Konstitusiyamız böyük əhəmiyyətə malik olan belə bir m ü h ü m m ü ddəa irəli s ü r ü r: Azərbay­can Respublikas ı ba ş qa d ö vlətlərlə m ü nasibətlərini ham ı l ı qla qəbul edilmiş və beynəlxalq h ü quq normalar ı nda nəzərdə tutulan prinsiplər əsas ı nda qurur. (ARK m.10)

Beynəlxalq h ü ququn prinsipləri dedikdə beynəlxalq h ü quq subyektləri tərəfindən rəhbər tutulan elə davran ış qaydalar ı ba ş a d üşü l ü r ki, bu prinsiplər beynəlxalq təcr ü bə nəticəsində yaran ı r və h ü ququn əsasları kimi çı x ış edir. Onlar beynalxalq h ü ququn təməlini və b ü n ö vrəsini tə ş kil edir. Ö z ü də beynəlxalq h ü ququn prinsipləri məcburi xarakter da şı y ı r. Bu, o demekdir ki, beynəlxalq h ü ququn b ü t ü n subyektləri ö z fəaliyyətində həmin prinsiplərə dönmədən əməl etməlidir.

H ü ququn mahiyyətini və sosial məqsədini ifadə edən əsas ba ş lang ıç m ü ddəalar ı na h ü ququn prinsipləri deyilir.

Beynəlxalq hüququn hamılıqla qəbul edilmiş prinsipləri bir çox beynəlxalq hüquqi sənədlərdə təsbit edilmişdir. Bu prinsiplər, hər şeydən əvvəl, universal beynəlxalq aktda – BMT-nin Nizamnaməsi, Baş Məclisin qətnamə və bəyannamələrində, digər təşkilatların beynəlxalq hüquq qaydalarının ən qlobal və ümumi məsələləri üzrə qəbul etdikləri sənədlərdə ifadə olunmuşdur. Bu aktlar içərisində BMT Baş Məclisi tərəfindən qəbul edilmiş “Beynəlxalq hüququn prinsipləri haqqında bəyənnamə” (1970), və “Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq haqqında Müşavirənin Yekun Aktı” (1975) xüsusi yer tutur.

Beynəlxalq hüququn dövlətin öz xarici iqtisadi əlaqələrinin təşkili formasını seçmək müstəqilliyi prinsipi mülki hüquq üçün müəyyən əhəmiyyətə malikdir. Belə ki, bu prinsip huququn subyektlerindan biri olan dövlətin xarici (beynəlxalq) əmlak dövriyyəsində hüquqi vəziyyətini müəyyən etməyə imkan verir. Həmin prinsip “Dövlətlərin iqtisadi hüquq və vəzifələri Xartiyası”nda (1974) formula edilmişdir.

Dövlətin öz təbii və digər resursları və iqtisadi fəaliyyəti üzərində ayrılmaz suverenliyi prinsipi beynəlxalq hüququn əsas prinsiplərindən biridir. Bu prinsip dövlət suverenliyi prinsipindən irəli gələrək mahiyyətcə onu konkretləşdirir. 1970-ci il Deklarasiyasında və 1974-cü il Xartiyasinda ifadə olunan həmin prinsipin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, hər bir dövlət özünün bütün təbii və digər resursları və sərvətləri üzərində tam və daimi suverenliyə malik olub, bu resurslardan istifadə rejimini özü müəyyən edir.

H ü ququn prinsipləri iki yerə b ö l ü n ü r:
• h ü ququn ümumi prinsiplərinə;
• h ü ququn x ü susi prinsiplərinə.

H ü ququn ümumi prinsipləri odur ki, bu prinsiplər b ü t ö vl ü kdə h ü ququn ən m ü h ü m x ü susiyyətlərini, onun məzmununu və əsas cəhətlərini m üə yyənlə ş dirir, habelə h ü ququn b ü t ü n sahələrinə aid edilir. Onlara h ü ququn əsas prinsipləri də deyilir.

İç timai azadl ı q h ü ququn ümumi (əsas) prinsiplərindən biridir. Bu prinsip onu ifadə edir ki, hər bir şə xs qanunla qada ğ an edil­məyən və ba ş qalar ı na zərər vurmayan istənilən hərəkəti etmək imkan ı na malikdir. Bu prinsipin əsas ı nda belə bir m ü ddəa durur: « qanunla qada ğ an edilməyən hər ş eyə icazə verilir » .

Demokratizm prinsipi h ü ququn ümumi (əsas) prinsiplərin­dən biri kimi tan ı n ı r. Bu prinsip onu ifadə edir ki, şə xslər üçü n de­mokratik h ü quq və azadl ı qlar müəyyən edilir, xalq hakimiyyəti ta­n ı n ı r, əsas d ö vlət orqanlar ı (parlament, prezident) se ç ki yolu ilə yaran ı r, d ö vlət və i ç timai həyata aid olan ən vacib məsələlər barədə qərarlar səs ç oxlu ğ u ilə qəbul edilir ki, bu h ü ququn demokratikliyini ifadə edir.

H ü manizm (insanpərvərlik) prinsipi h ü ququn əsas (ümumi) prinsiplərindən biri hesab edilir. Bu prinsipə g ö rə, h ü ququn g ü dd ü y ü məqsədin əsas ı nda insan amili durur. H ü quq hər bir vətən­da ş üçü n təbii və ayr ı lmaz h ü quq və azadl ı qları (insan haqları) m ö hkəmləndirir və onlar ı real surətdə təmin edir. Hər bir kəsin ya ş amaq, şə xsi azadl ı q, toxunulmazl ı q və digər h ü quqlar ı vard ı r.

Bərabərlik prinsipi h ü ququn ümumi prinsiplərindən biridir. Bu prinsip onu ifadə edir ki, b ü t ü n vətənda ş lar irqindən, milliyyətindən, dinindən, mən şə yindən, əqidəsindən, qulluq m ö vqeyindən və digər amillərdən as ı l ı olmayaraq qanun və məhkəmə qar şı s ı nda bərabərdir və he ç kəsə bu məsələdə ü st ü nl ü k verilmir. Həmin məsələdə ayr ı -se ç kilik (diskriminasiya) hal ı na yol vermək olmaz.

H ü quq və vəzifələrin birliyi (vahidliyi) prinsipi h ü ququn ümumi prinsipləri s ı ras ı na daxil edilir. Bu prinsip onu ifadə edir ki, h ü quqla tənzimlənən i ç timai m ü nasibətlərdə i ş tirak edən subyektlərin h ü quq və vəzifələri aras ı nda s ı x qar şı l ı ql ı əlaqə vard ı r. Həmin prinsipə g ö rə subyektlərdən kiminsə malik oldu ğ u h ü quqlar m ü tləq və h ö kmən ba ş qa subyektlər üçü n bu h ü quqlarla ba ğ l ı vəzifələrin yaranmas ı na əsas olur. Vəzifəsiz h ü quq, h ü quqsuz da vəzifənin m ö vcudlu ğ u m ü mk ü n olmayan məsələdir.

Təqsirə g ö rə məsuliyyət prinsipi h ü ququn ümumi prinsiplə­rindən biri kimi qəbul olunur. Bu prinsip onu ifadə edir ki, yaln ı z h ü quq pozuntusu t ö rətməkdə təqsirli bilinən şə xs cinayət, m ü lki, inzibati və ya intizam məsuliyyətinə cəlb edilə bilər. Təqsiri olma­yan şə xsi isə h ü quq məsuliyyətinə cəlb etmək olmaz.

Qanun ç uluq prinsipi h ü ququn umumi prinsiplərindən biridir. Bu prinsip onu ifadə edir ki, h ü quqda ifadə olunan g ö stəri ş lərə ham ı və hər kəs əməl etmelidir. Həmin prinsip h ü ququn hayata ke ç irilməsini təmin edir.

H ü ququn x ü susi prinsipləri dedikdə, h ü ququn ayr ı -ayr ı sahələrinə aid olan prinsiplər ba ş a d üşü l ü r. Buna g ö rə də onlara ç ox vaxt h ü ququn sahəvi prinsipləri deyilir. Belə halda konstitusiya h ü ququnun, inzibati h ü ququn, maliyyə h ü ququnun, cinayət h ü ququnun, əmək h ü ququnun vs. sahəvi prinsiplərindən dan ış maq olar. Məsələn, m ü qavilə azadl ığı prinsipi m ü lk ü h ü quq sahəsinin, cəzan ı n fərdilə ş dirilməsi prinsipi cinayət h ü ququ sahəsinin vs. sahəvi (x ü susi) prinsipi hesab edilir.

Hüquq normasının strukturu

Hər bir hüquq norması mövcud üç struktur elementindən ibarət olur. Bunlar: hipoteza, dispozisiya və sanksiya adlanır.

Hipoteza: hüquq normasının struktur elementi (tərkib hissəsi) olub, həmin normun tətbiq edildiyi (tənzimlədiyi) hadisə və hərəkətləri müəyyən edir.

Məsələn, “Spirtli içkilərdən, narkotik vasitələrdən və ya psixotrop maddələrdən sui-istifadə etməsi, habelə qumara qurşanması nəticəsində öz ailəsini ağır maddi vəziyyətə salan fiziki şəxsin fəaliyyət qabiliyyəti məhkəmə tərəfindən məhdudlaşdırıla bilər.” (AR MM m.32.1)

Burada hüquq normasının tətbiq edildiyi (tənzimlədiyi) hadisə (hərəkət) şəxsin spirtli içkilərdən, narkotik vasitələrdən və ya psixotrop maddələrdən sui-istifadə etməsi, habelə qumara qurşanması nəticəsində öz ailəsini ağır maddi vəziyyətə salmasıdır.

“Əgər şəxsin yaşayış yerində onun harada olması barədə beş il ərzində məlumat olmazsa, habelə o, ölüm təhlükəsi törədən və ya hansısa bədbəxt hadisədən həlak olduğunu güman etməyə əsas verən şəraitdə xəbərsiz itkin düşərsə və ondan altı ay ərzində xəbər çıxmazsa, o, məhkəmə qaydasında ölmüş elan edilə bilər.” (AR MM m. 41.1)

Burada da hüquq normasının tətbiq edildiyi hadisə (hərəkət) şəxsin yaşayış yerində onun harada olması barədə beş il ərzində məlumatın olmaması, habelə onun, ölüm təhlükəsi törədən və ya hansısa bədbəxt hadisədən həlak olduğunu güman etməyə əsas verən şəraitdə xəbərsiz itkin düşməsi və ondan altı ay ərzində xəbərin çıxmamasıdır.

Dispozisiya: hüquq normasının struktur elementi (tərkib hissəsi) olub, hipotezada təsvir edilən hadisə və ya hərəkətə tətbiq edilən hüquq normasının özünün ifadə edildiyi hissəsidir. Bu tərəflərin hüquq və vəzifələrinin, eləcə də məsələnin həll yolunun müəyyən olunduğu hissədir.

Yuxarıdakı 1-ci halda fiziki şəxsin fəaliyyət qabiliyyətinin məhkəmə tərəfindən məhdudlaşdırılması, 2-ci halda isə fiziki şəxsin məhkəmə qaydasında ölmüş elan edilməsi normun dispozisiya hissəsidir.

Sanksiya: hüquq normasının struktur elementi (tərkib hissəsi) olub, həmin normanın pozulması nəticəsində nəzərdə tutulan tənbeh, cəza və digər islah və məcburetmə tədbirlərini ifadə edir.

Sanksiya, hüquq normasının strukturunu tamamlayan yekun elementidir.

Məsələn, Avtomobil və ya başqa nəqliyyat vasitəsini talama məqsədi olmadan qanunsuz ələ keçirmə (qaçırma)—iki ilədək müddətə islah işləri və ya üç ilədək müddətə azadlığın məhdudlaşdırılması və ya iki ilədək müddətə azadlıqdan məhrum etmə ilə cəzalandırılır. (AR CM m.185.1)

Burada, qaçırma – normun hipoteza, islah işləri və ya azadlıqdan məhrum etmə isə – normun sanksiya hissəsidir.

Hüququn sistemi

Ayr ı ca olaraq g ö t ü r ü lm üş h ü quq normas ı və ya normalar qrupu hələ ö z- ö zl ü y ü ndə h ü quq demək deyildir. H ü quq dedikdə, h ü quq normalar ı n ı n sistemi ba ş a d üşü l ü r.

H ü quq bu normalar ı n təsad ü fi, xaotik halda birlə ş məsi yox, onlar ı n daxili vəhdəti olan, uy ğ unla ş d ı r ıl an və bir-birindən qar şılı ql ı surətdə asıl ı olan vahid, tam və b ü t ö v siste­mi deməkdir. Elə bir sistem ki, bu sistemdə normalar m üə yyən qaydada qrupla ş d ı r ılır və d ü zənlənir. Həmin sistem h ü ququn sis­temi adlan ı r.

H ü ququn sistemi dedikdə, onun m üə yyən daxili strukturu (qurulu ş u və tə ş kili) ba ş a d üşü l ü r.

H ü ququn sistemi bir s ı ra x ü susiyyətlərə malikdir. Vahidlik onun əsas x ü susiyyətlərindən biridir. Bir-birindən fərqlənməsinə baxmayaraq h ü quq normaları s ı x surətdə qar şı l ı qlı əlaqədə olub, vahid sistem hal ı nda birlə ş irlər. Bu normalann məqsəd və vəzifələri də vahiddir. Digər tərəfdən h ü quq normaları ilə i ç timai m ü nasibətlərin tənzim­lənmə mexanizmi də vahiddir. Hüquq sisteminin vahidliyi bu cəhətlərlə m üə yyən edilir.

B ö l ü nmək qabiliyyətinə malik olmaq h ü ququn sisteminin əsas x ü susiyyətlərindən biridir. Bu onunla ba ğ l ı d ı r ki, h ü quq normaları ö z konkret məzmununa g ö rə, ifadə etdiyi g ö stəri şə g ö rə, tənzim etdiyi i ç timai m ü nasibətə görə bir-birlərindən fərqlənir. Buna görə də h ü ququn sistemi ayrı-ayr ı hissələrə b ö l ü n ü r.

Obyektivlik h ü ququn sisteminin vacib x ü susiyyətlərindən biri­dir. H ü ququn sistemi subyektiv xarakter da şı m ı r. O, obyektiv olaraq m ö vcuddur. Belə ki, h ü ququn sistemi h ü quqyaratma subyektinin (d ö vlətin) iradəsindən as ı lı deyildir. Lakin d ö vlət h ü ququn m ö vcud sisteminə müəyyən dərəcədə və həddə təsir g ö stərə bi­lər.

H ü ququn sistemi h ü quq sahələrinə ba ş l ı ca olaraq iki əlamət (meyar) əsas ı nda b ö l ü n ü r. Həmin əlamətlərə aiddir:

h ü quqi tənzimetme predmeti;
h ü quqi tənzimetme metodu.

H ü quqi tənzimetmə predmeti dedikdə müəyyən n ö v i ç timai m ü nasibətlər ba ş a d üşü l ü r. Predmet belə suallara cavab verir: h ü quq sahəsi nəyi tənzimləyir?; hüquq sahəsi neyə təsir g ö stərir?

Hüquq normaları tənzimlədikləri oxşar ictimai münasibətlərin təbiəti, məzmun və mahiyyətindən asılı olaraq, fərqli hüquq sahələrinə aid edilirlər. Buna hüquq normalarının tənzimetmə predmetinə görə bölgüsü deyilir. Hər bir h ü quq sahəsinin ö z ü n ü n h ü quqi tənzimləmə predmeti vard ı r. S ö hbət h ü ququn ayrı-ayrı sahələri tərəfindən tənzimlənən i ç timai m ü nasibətlərdən gedir.

H ü ququn sistemi h ü quq sahələrindən ibarətdir. O, məhz h ü quq sahələrindən tə ş kil olunmuşdur. H ü quq sahələrinə isə h ü ququn yarım sahəlari və h ü quq institutları daxildir.

Hüquq sahəsi hüquq sisteminin struktur elementlərindən biri­dir. O, hüquq sisteminin əsas və başlıca elementi olub, onun nisbətən müstəqil, daha iri hissəsi, mühüm bölməsi hesab edilir.

H ü quq sahəsi dedikdə, h ü quq sisteminin nisbətən elə m ü stəqil hissəsi ba ş a d üşü l ü r ki, o, ö z ü ndə ox ş ar i ç timai m ü nasibətləri tənzim edən və bir-birinə ba ğ l ı olan h ü quq normalar ını birlə ş dirir.

H ü quq normalar ı h ü quq sahəsini bilavasitə yaratm ı r. Ba şq a s ö zlə desək, h ü quq sahəsi bilavasitə h ü quq normalar ı ndan tə ş kil olunmamışd ı r. H ü quq normaları h ü quq institutlar ı n ı n vasitəsi ilə h ü quq sahəsini yarad ı r. Əgər h ü quq sistemi h ü quq sahələrindən yaranm ış və tə ş kil olunmu ş dursa, onda h ü quq sahələrinin ö z ü h ü quq institutlar ı ndan ibarətdir.

H ü quq institutu dedikdə, h ü quq sahəsi daxilində ayr ı lm ış h ü quq normalarının elə qrupu ba ş a d üşü l ü r ki, o, m üə yyən növ i ç timai m ü nasibətlərin yaln ı z bir hissəsini tənzimləyir.

H ü quq institutu h ü quq sahəsinin tərkib hissəsidir. O, ilkin müstəqil struktur b ö lməsi say ı l ı r. Ona g ö rə ki, h ü quq institutu müəayyən dərəcədə m ü stəqil məsələləri tənzimləyir. O, m üə yyən növ i ç timai m ü nasibətlərin yaln ı z bir sahəsini və tərəfini nizamlay ı r. H ü ququn hər bir sahəsində h ü quq institutlarına rast gəlmək m ü mk ü nd ü r.

Eyni h ü quq sahəsinin bir-birinə yax ı n olan h ü quq institut­lar ı n ı n birlə ş məsinə h ü ququn yarımsahəsi deyilir.

H ü ququn yarımsahəsi rn üə yyən növ m ü nasibətlərir ı m ü vafiq qrupunu tənzimləyir. Məsələn, m ü lki h ü quq sahəsinin vərəsəlik adl ı yar ı msahəsi vərəsəlik m ü nasibətlərini, ailə h ü ququ adl ı yar ı msahəsi ailə-nikah m ü nasibətlərini nizamlay ı r vs. Konstitusiya h ü ququ sahəsinin se ç ki hüququ adl ı yar ı msahəsi isə se ç ki məsələlərini tənzimləyir.

Beləliklə, h ü quq sistemi h ü quq sahələrindən, h ü quq sahələri hüququn yarımsahələrindən, yar ı msahələr h ü quq institutlar ı ndan, h ü quq institutlar ı isə ö z növbəsində h ü quq normalar ı ndan ibarətdir. Onda h üququn sisteminin struktur elementleri bunlardan ibarətdir:

• h ü quq sahəsi;
• h ü ququn yarımsahəsi;
• h ü quq institutu;
• h ü quq normas ı .

H ü quqi tənzimləmə metodu dedikdə, elə usul və vasitələr ba ş a d üşü l ü r ki, həmin üsul və vasitələrin k ö məyi ilə h ü quq i ç ti­mai m ü nasibətlərə təsir g ö stərir. Metod belə bir suala cavab ve­rir: h ü quq ö z tənzimləyici rolunu necə yerinə yetirir? Hər bir h ü quq sahəsinin ö z ü n ü n tənzimləmə metodu vard ı r.

Tənzimetmə metoduna görə isə hüquq sistemi “ümumi” və “xüsusi” hüquq hissələrinə bölünür.

Hüquq hələ Roma hüquqşünasları tərəfindən ümumi və xüsusi hüquqa bölünmüşdür. Belə bölgü inkişaf etmiş hüquq sistemlərinin hamısında mövcuddur.

Göstərilən bölgünün mahiyyəti ondadır ki, hər bir hüquqda ümuməhəmiyyətli (ümumi) maraqları, yəni bütövlükdə dövlət və cəmiyyətin maraqlarını (dövlət, cinayət, inzibati, maliyyə,) təmin edən normalarla yanaşı, xüsusi şəxslərin maraqlarını təmin edən hüquq normaları da (mülki, əmək, ailə və nikah, vs) mövcuddur.

“Ümumi hüquq” sahələri isə dövlət və cəmiyyət mənafeyinin fərdi mənafedən üstünlüyü prinsipindən çıxış edirlər. Burada ictimai münasibətlərin bir tərəfində dövlət vardır və o imtiyazlı tərəf olub, öz iradəsini qarşı tərəfə (fərdlərə) diktə edir.

Hüquq sisteminin “Xüsusi hüquq” hissəsinə aid olan sahələr bərabər hüquqlu subyektlər arasında iradə sərbəstliyi və müqavilə azadlığı prinsipləri əsasında qurulan ictimai münasibətləri tənzimləyirlər.

Maddi və prosessual hüquq. Hüquq elmində bütün hüqüq normaları maddi və prosessual normalara bölünür. Maddi hüquq normaları insanlar və onların birlikləri arasında əmlaka sahiblik, ondan istifadə və barəsində sərəncam vermə, onun alqı-satqısı, mülkiyyət formaları, əmək və siyasi fəaliyyət, dövlət idarəetməsi, vs ilə bağlı olan məsələləri nizamlayırlar.

Prosessual hüquq normları isə mübahisələrin, münaqişələrin həlli, məhkəmə baxışı qaydası, cinayətlərin istintaqı qaydalarını müəyyən edirlər. Yəni prosedür və ya təşkilati məsələləri tənzimləyirlər.

Hüququn təfsiri – Azərbaycan məhkəmə-hüquq sisteminin aktual problemi kimi

Pozitiv və normativ hüquq nəzəriyyəsinə görə, hüquq ictimai münasibətləri tənzimləyən, dövlət tərəfindən müəyyənləşdirilən və sanksiyalaşdırılan, qorunan, ümumməcburi davranış qaydalarının məcmusudur. Liberal hüquq nəzəriyyəsində isə hüquq dedikdə, hər kəs üçün bərabər azadlıq və ədaləti özündə nəzərdə tutan norma və qaydaların məcmusu başa düşülür. Göründüyü kimi, hüququn anlayışına dair fərqli təriflər, nəzəriyyələr, baxışlar, yanaşmalar vardır. Təbii hüquq nəzəriyyəsinə görə, insanın təbii hüquqlarına zidd olan normalar hüquq normaları kimi qəbul edilmir. Fəlsəfi hüquq nəzəriyyəsinə görə hüquq obyektiv xarakter daşıyır və dövlətin iradəsinin təzahürü deyildir. Amma bütün yanaşmaların bir ortaq cəhəti var: hüquq qaydalar, normalar məcmusudur.

Hüququn bir sıra əlamətləri müəyyən olunub: normativlik; ümumilik; dövlət təminatı ilə icra edilmə; obyektivlik; rəsmilik; dəfələrlə qeyri müəyyən müddətdə tətbiq edilmə; ədalətlilik; sistemlilik. Hüququn aliliyi; qanunilik; qanun qarşısında bərabərlik; fərdin və dövlətin qarşılıqlı məsuliyyəti; təqsirə görə məsuliyyət və s. hüququn ümumi prinsiplərdir. Biz hüquqlarımızdan istifadə etməklə, hüquqa riayət etməklə, hüququ icra etməklə hüquq realizə olunur. Dövlətin səlahiyyət verilmiş qurumları vasitəsilə hüquq normalarının tələblərinin yerinə yetirilməsi, realizəsi hüququn tətbiqi adlanır. Hüquq normalarının gerçək mahiyyətinin anlaşılması üçün hüququn təfsiri mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Əks halda, hüquq inkişaf edə bilməz, daha doğrusu ləng inkişaf edərdi. Normayaratma fəaliyyəti çətin, uzun müddət tələb edən, olduqca qəliz fəaliyyətdir. Dövlət hər gün norma yarada bilməz. Hər konkret hal üçün ayrıca norma yaradılmır. Hüquq təfsir vasitəsilə inkişaf edir, canlı orqanizmə çevrilir. Hüququn təfsiri – hüquq normalarının gerçək mahiyyətinin aşkar edilməsinə, normanın izah edilməsinə yönəlmiş əqli fəaliyyətdir. Təfsir hüquq normalarının tətbiqinin ən vacib elementlərindən biridir.
Hüququn təfsiri bir sıra üsullarla həyata keçirilir. Dilçilik üsulu (lingvistik, filologiya, qrammatik) – hüquq normasının əks olunduğu cümlədəki sözlərin mahiyyətinin aşkar edilməsinə, sözlərin qrammatik bağlılığı əsasında nəticənin əldə edilməsinə yönəlmişdir. Funskional üsul — hüquq normasının fəaliyyət göstərdiyi şəraitin, şərtlərin əsas götürülməsi ilə mahiyyətinin izah edilməsinə yönəlmişdir. Tarixi üsul – hüquq normasının qəbul edilməsi tarixini öyrənməklə, onun qəbul edildiyi şəraitin və qəbul edilməsi məqsədlərinin əsas götürülməsi ilə mahiyyətinin izah edilməsinə yönəlmişdir. Sistematik üsul – hüquq normasının digər hüquq normaları ilə qarşılıqlı əlaqəsi şəraitində mahiyyətinin izah edilməsidir.

Hüququn təfsirin müxtəlif meyarlara əsasən bir neçə növü fərqləndirilir. Təfsirin nəticələrinin hüquqi qüvvəsinə görə, rəsmi və qeyri-rəsmi hüquq təfsiri vardır. Rəsmi təfsir, yəni səlahiyyətli dövlət orqanları və vəzifəli şəxslər tərəfindən edilən təfsir özü də bir neçə növə ayrılır: autentik təfsir – hüquq normasını qəbul edən orqan tərəfindən təfsir edilməsi; leqal təfsir – hüquq normasını qəbul etməsə də, hüquq normalarının təsfiri qanunvericiliklə həvalə edilmiş orqanlar tərəfindən edilən təfsir; normativ təfsir – müəyyən növ işlər üzrə hüquq normasının tətbiqi zamanı istifadə edilən təfsir; kazual təfsir – konkret hüquqi işlərin baxılması üçün edilən təfsir.

Qeyri-rəsmi təfsir konkret şəxslər və ya təşkilatlar tərəfindən məsləhət xarakteri ilə edilən informasiya xarakteri daşıyan təfsirdir. Qeyri-rəsmi təfsirin aşağıdakı növləri var: adi təfsir – şəxsin özü tərəfindən edilən təfsir; xüsusi hüquqi təfsir — hüquqşünaslar, vəkillər və.s tərəfindən edilən təfsir; doktrinal təfsir – hüquqşünas alimlər və elmi müəssisələr tərəfindən edilən təfsir.
Siseron deyirdi ki, hakim danışan qanun, qanun isə, lal hakimdir. Bu müdrik kəlam hüquq və onun təfsirinin ən gözəl ifadə formasıdr. Hakim tətbiq etdiyi hüquq norması ilə dialoqa girməyi, onunla söhbətləşməyi bacarmalıdır, hakim qanuna sual verməlidir, soruşmalıdır ki, nə demək istəyirsən? Təkcə bu yetərli deyil, hakim həm də qanunun dilini anlamalıdır, qanunun nə demək istədiyini başa düşməlidir.

Azərbaycan məhkəmə-hüquq sistemində hüququn təfsiri hallarına geniş rast gəlinmir. Milli Məclisin və ya müvafiq icra hakimiyyəti orqanının qəbul etdiyi, fərqli təfsir olunan normanı rəsmən şərh etməsi hallarına demək olar ki, rast gəlinmir. Koronavirus pandemiyasına görə tətbiq edilən məhdudiyətlərin anlaşılmazlığı,təcrübədə yaratdığı problemlər yaxın keçmişimizdir. Bu zaman normanı qəbul etmiş orqanın anlaşılmazlıq yaradan, müxtəlif cür yozula bilən hər hansı bir normanı yazılı şəkildə şərh etməsini xatırlamıram. Belə hallarda adətən normanı tətbiq etməli olan orqanın sözçüsü mətbuata açıqlama verməklə kifayətlənirdi ki, bu da adi təfsir hesab oluna bilərdi.

Hüququn təfsirində Konstitusiya Məhkəməsinin rolu əvəzedilməzdir. Lakin təcrübə göstərir ki, Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsi hüququn təfsiri zamanı daha çox linqvistik üsuldan istifadə edir, əsas diqqəti hüquq normasının əks olunduğu cümlədəki sözlərin mahiyyətinin aşkar edilməsinə yönəldir, hüquq normasının fəaliyyət göstərdiyi şəraiti, şərtləri əsas götürmür, hüquq normasının qəbul edilməsi tarixini öyrənmədən, onun qəbul edildiyi şəraitin və qəbul edilməsi məqsədlərinin əsas götürmədən normanı şərh edir. Bu isə, yeni ziddiyyətlər, suallar yaradır.
Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsinin Plenumu qanunvericiliyin tətbiqi təcrübəsi ilə bağlı bir sıra qərarlar qəbul etmişdir. Həmin qərarlar hüququn təfsirindən daha çox hüququn tətbiqinin izah edilməsinə yönəlmiş tövsiyə xarakterli qərarlardır. Hüququn tətbiqi və təfsiri fərqli anlayışlardır. Hüquq təfsir olunaraq tətbiq edilə bilər. Azərbaycan Respblikası Prezidentinin “Məhkəmə-hüquq sistemində islahatların dərinləşdirilməsi haqqında” 3 aprel 2019-cu il tarixli Fərmanında Ali Məhkəməyə tövsiyə olunur ki, məhkəmələrdə hüquqi məsələlərin həllinə yanaşmanın sabitliyini təmin etmək məqsədilə vahid məhkəmə təcrübəsinin formalaşdırılması üçün ciddi tədbirlər görsün. Əslində burada söhbət hüququn təfsirindən gedir. Bu, qətiyyən oxşar məhkəmə işləri üzrə eyni məzmunlu məhkəmə qərarlarının qəbul edilməsini nəzərdə tutmur. Çünki məhkəmə təcrübəsi heç bir halda vahid ola bilməz. Məhkəmə təcrübəsinin vahidliyini təmin etməyə iddialı olmaq imkansızdır. Aərbaycan hüquq sitemi Roman-German hüquq sisteminə aiddir. Bu sistemdə hüququn əsas mənbəyini normativ-hüquqi akt təşkil edir. Əsas mənbəyi məhkəmə presedentləri olan Anqlo-Sakson hüquq sistemlərinin özündə belə məhkəmə sisteminin vahidliyinə iddia olunmur. Hətta Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi də özünün uzun illər formalaşmış hüquqi mövqeyinə (məhkəmə presedentlərinə) tez-tez yeni yanaşma tətbiq edir. Bu heç də Məhkəmənin əvvəlki mövqeyinin səhv olması demək deyildir. Bu, o deməkdir ki, Məhkəmənin əvvəlki yanaşması daim inkişafda olan ictmai münasibətlər sisteminin müasir çağırışlarına cavab vermir.

Yuxarıda qeyd olunan Fərmanın qəbul edilməsindən sonra Ali Məhkəmənin məsələyə yanaşması bir qədər dəyişib. Əvvəllər Ali Məhkəmənin Plenumu tərəfindən hüququn tətbiqi təcrübəsinə dair qəbul edilən qərarlar hazırda Ali Məhkəmənin müxtəlif kollegiyalarının birgə iştirakı ilə qərardad formasında qəbul edilir və burada qarşıya qoyulmuş məqsəd mübahisəli hüquqi məsələyə hüququn tətbiqi üzrə məhkəmə təcrübəsinin vahidliyinin təmin edilməsidir. Fikrimizcə, bu təcrübə aşağı instansiya məhkəmələrini kassasiya instansiyası məhkəməsinin hüquqi mövqeyindən asılı edir və hakimlərin müstəqilliyi prinsipinə zidd olmaqla, hakimi danışan qanun olmaq fürsətindən məhrum edir. Bu halda birinci və apellyasiya instansiyası məhkəməsinin hakimi hesab edir ki, o, yeni yanaşma tətbiq edərsə, qərarı vahid məhkəmə təcrübəsinə uyğun olmadığı üçün Ali Məhkəmə tərəfindən ləğv ediləcəkdir. Bundan əlavə nəzərə almaq lazımdır ki, Ali Məhkəmə Azərbaycan məhkəmə sisteminin ən üst qurumu deyil, ondan da yuxarıda Konstitusiya Məhkəməsi var və Konstitusiya Məhkəməsi Ali Məhkəmənin qərarlarını ləğv edə bilər. Yeri gəlmişkən, “Əmək pensiyaları haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun bəzi müddəalarının tətbiqi ilə bağlı R.Hacıyevin və R.Axundovun şikayətləri üzrə Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsinin İnzibati Kollegiyasının 20 noyabr 2020-ci il və 14 oktyabr 2020-ci il tarixli qərarlarının Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına və qanunlarına uyğunluğunun yoxlanılmasına dair 23 sentyabr 2021-ci il tarixli qərarında Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu Ali Məhkəmənin İnzibati Kollegiyasının məhkəmə təcrübəsinin vahidliyini tətbiq etmək məqsədilə qəbul etdiyi «Əmək pensiyaları haqqında» Azərbaycan Respublikası Qanununun 32.1-1-ci maddəsinin tətbiqinə dair 8 oktyabr 2020-ci il tarixli qərarına tənqidi yanaşaraq göstərdi ki, məhkəmələr tərəfindən pensiya təminatı ilə bağlı işlərə baxılarkən hər işin konkret hallarını araşdırmadan, yalnız Ali Məhkəmənin İnzibati Kollegiyasının 8 oktyabr 2020-ci il tarixli qərardadına istinadən qərarın qəbul edilməsi Konstitusiyanın 60-cı maddəsinin tələblərinin pozulmasına gətirib çıxara bilər.

Sonda onu da qeyd edək ki, hüquq nəzəriyyəsində təfsirinin həcminə görə üç növü fərqləndirilir: hərfi təfsir, məhdudlaşdırıcı təfsir və genişləndirici təfsir. “Azərbaycan Respublikasında insan hüquq və azadlıqlarının həyata keçirilməsinin tənzimlənməsi haqqında” 24 dekabr 2002-ci il tarixli Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Qanununun insan hüquq və azadlıqlarının həyata keçirilməsinin əsas şərtləri adlanan 1-ci maddəsinə görə Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının və bu Konstitusiya Qanununun heç bir müddəası dövlət orqanları, təşkilatlar və ya ayrı-ayrı şəxslər tərəfindən insan və vətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarının ləğvinə və ya Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasında və bu Konstitusiya Qanununda nəzərdə tutulduğundan daha artıq dərəcədə məhdudlaşdırılmasına yönəlmiş fəaliyyət və ya hərəkətlər üçün hüquqi əsas yaradan müddəa kimi şərh edilə və ya başa düşülə bilməz.

Anar Qasımlı

Azərbaycan Respublikası Vəkillər Kollegiyasının üzvü,
Sumqayıt Regional Vəkil Bürosunun müdiri

1. Hüququn anlayışı. Dövlət və hüququn qarşılıqlı əlaqəsi Hüquq normaları Hüququn mənbələri

Cəmiyyət və dövlət ictimai münasibətlərin nizamlandığı, ictimai qaydalara riayət olunduğu şəraitdə normal fəaliyyət göstərə bilər. İctimai həyatın təşkilində, insanların davranışının və kollektivlərin fəaliyyətinin nizamlanmasında hüquq mühüm rol oynayır. Hüquq anlayışı haqqında məsələ mübahisəlidir. Hüquq elminin müxtəlif sahələrinin nümayəndələrinin hüquqa vaxtilə vermiş olduqları və hal-hazırda verdikləri müxtəlif təriflər mövcuddur.

Hüququn mahiyyəti ilə bağlı nəzəriyyələrdən biri olan təbii hüquq nəzəriyyəsi hesab edir ki, hüququn özündə ədalətin mütləq, dəyişməz başlanğıcı vardır, o təbii olaraq mövcuddur, təbii hüquq, sanki müəyyən cəmiyyətdə mövcud olan hüquq normaları sisteminə (normativ hüquq adlandırılan) qarşı qoyulur.

Hüququn tarixi məktəbi hesab edir ki, hüquq tarixi təkamülün üzvi tərkib hissəsidir, torpağa atılan dən kimi o xalqın şüurunda yetişir, adətlər və qanunlar şəklində təzahür edir. Hüquq təbiətən meydana gəlmir, onun necəliyini müvafiq xalqın tarixi həyatı müəyyən edir.

Hüququn psixoloji məktəbi hüququn meydana gəlməsini və fəaliyyətini cəmiyyətin sosial iqtisadi həyatı ilə yox, şəxsiyyətin (şəxsin, qrupun) psixologiyası ilə izah edir. Hüquqa psixoloji vəziyyətin, həyəcanın, institutların məhsulu kimi baxılır.

Marksist-Leninçi hüquq nəzəriyyəsi hüququn sinfi mahiyyətini – onun qanun səviyyəsinə qaldırılmış hakim sinfin iradəsi olduğunu xüsusi qeyd edir.

Hüququn tərifinə, onun təbiətini sosial hadisə kimi başa düşən digər yanaşmalar da mövcuddur.

Aşağıdakı tərif hüquq ədəbiyyatında geniş yayılmışdır.

Hüquq – dövlətin müəyyənləşdirdiyi və ya sanksiyalaşdırdığı və onun gücü ilə qorunan, hamı üçün ümumməcburi davranış qaydalarının (normaların) məcmusudur.

Bu zaman nəzərə almaq lazımdır ki, hüquq elmində «hüquq» anlayışı iki mənada işlədilir:

Hüquq normaları sistemində ifadə olunan ümumməcburi davranış qaydalarının məcmusu kimi hüquq obyektiv hüquqa aiddir;

b) subyektiv hüquq və ya subyektiv mənada hüquq.
Subyektiv hüquq və ya başqa sözlə «subyektin hüququ» – bu konkret şəxsə məxsus olan hüquq olur (məsələn, müəyyən əşyaya mülkiyyət hüququ).

Subyektiv hüquq şəxsiyyətin azadlığını, bu və ya digər davranışının mümkünlüyünü, sərbəstlik və təşəbbüskarlıq göstərmək imkanını hüquqi cəhətdən təmin edir. Məsələn, hər bir Azərbaycan Respublikasının vətəndaşına məxsus olan əmək hüququ əməyə münasibətdə öz qabiliyyətindən sərbəst istifadə etmək, bu və ya digər peşəni, fəaliyyət sahəsini seçmək, sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olmaq və ya muzdla işləmək imkanını ifadə edir. Alimlərin əksəriyyəti bu fikirdə yekdildirlər ki, subyektiv hüquqda başlıcası, sərbəst fəaliyyət göstərmək, şəxsi davranış növünü və onun həddini sərbəst seçmək imkanıdır. Bununla bərabər, bəzi tədqiqatçılar hesab edirlər ki, subyektiv hüquqların bu xarakteristikasına əlavələr etmək lazımdır. Məsələn, onlar müəyyən sosial rifahlardan istifadə etmək imkanını, başqa şəxslərdən müvafiq davranışı tələb etmək imkanını, habelə dövlət orqanlarına təsir etmək üçün bu və ya digər qanunla yol verilən tədbirlərə əl atmaq imkanlarını göstərirlər. Lakin bu əlavələr subyektiv hüquqları xarakterizə edən başlıca əlamətləri nəzərə alır: subyektiv hüquq – qanun çərçivəsində hərəkət etmək, öz davranış növünü və həddini seçmək imkanıdır.

Əgər subyektiv hüquq bu və ya digər qanunauyğun davranışı seçmək imkanını ifadə edirsə, vətəndaşın üzərinə qoyulan qanunvericiliklə müəyyən olunan və dövlət tərəfindən təmin olunan hüquqi vəzifələr zəruri davranışı nəzərdə tutur.

Belə ki, Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 72-ci maddəsinə görə hər kəs Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına və qanunlarına riayət etməli, başqa şəxslərin hüquq və azadlıqlarını pozmamalıdır.

Hüquq da dövlət kimi, müəyyən mərhələlərdə cəmiyyətin inkişafının məhsuludur. Hüquq sıx qarşılıqlı əlaqədə olduğu dövlətlə birlikdə inkişaf edir. Bu qarşılıqlı əlaqə aşağıda göstərilənlərdə təzahür edir:

1. Hüquq dövlətsiz inkişaf edə və fəaliyyət göstərə bilməz, ona görə ki, dövlət elə bir siyasi mexanizmdir ki, o, hüququ ümumməcburi davranış qaydaları (hüquq normaları) şəklində formalaşdırır. Qanun – dövlətin müvafiq səlahiyyətli orqanlarının (parlament, hökumət və s.) hüquqyaratma fəaliyyətinin nəticəsidir.

1. Dövlət hüquq normalarının həyata keçirilməsini təmin edir, hüququ qoruyur. Hüququn keşiyində duran məhz dövlət mühafizəsi, dövlət məcburetmə imkanları hüquq normalarını cəmiyyətdə fəaliyyət göstərən digər sosial normalardan (məsələn, adət, əxlaq və s.) fərqləndirir.
2. Yalnız hüququn dövlətə ehtiyacı yox, həmçinin dövlətin də hüquqa ehtiyacı var. O hüquqa arxalanmadan normal və səmərəli fəaliyyət göstərə bilməz.

Bütün bunlar dövlət orqanlarının özbaşınalığını aradan qaldıran vacib şərtlərdir, cəmiyyətdə qanunçuluq rejiminin elementləridir, vəzifəli şəxslə vətəndaş arasında qarşılıqlı əlaqənin əsasıdır.