Huseyn həsənov sinir sistemi

18 слайд Hərəki Sinirlər Hissi Sinirlər Qarışıq Sinirlər Hərəki neyroların aksonlarından ibarət olub,impulsları orqanlara ötürür Hissi və hərəki neyronların uzun çıxıntılarından ibarət olub,impulsları hər iki istiqamətə ötürür Hissi neyronların uzun çıxıntılarından ibarət olub,impulsları mərkəzi sinir sisteminə ötürür

SİNİR SİSTEMİ (SYSTEMA NERVOSUM) Hazırlayan Prof. Dr. Nihat Ekinci.

. konulu sunumlar: “SİNİR SİSTEMİ (SYSTEMA NERVOSUM) Hazırlayan Prof. Dr. Nihat Ekinci.”— Sunum transkripti:

1 SİNİR SİSTEMİ (SYSTEMA NERVOSUM) Hazırlayan Prof. Dr. Nihat Ekinci

2 Canlılar sürekli olarak iç ve dış ortamdan kaynaklanan uyaranların etkisi altında kalırlar.
Canlıların iç ve dış olaylarla uyarılabilme yeteneğine irritabilite denir. İrritabilite canlının temel özelliklerinden biridir. Gerek çevre ve vücuttan sinir sistemine ve gerekse sinir sisteminden organlara giden uyarılara impuls denir. İmpulsları merkezi sinir sisteminin herhangi bir kısmına getiren sinir liflerine afferent lifler, bu merkezlerden aldığı impulsları organlara götüren liflere efferent lifler denilir. Vücudun her hangi bir kısmının merkezi sinir sistemi ile olan bağlantısına innervasyon denir. Sinir sistemi içerisinde yapı ve fonksiyon bakımından iki tip hücre görülür. Bunlardan uyarıyı alabilen, nakledebilen ve verilecek cevabı oluşturan hücreye neuron, sinir hücrelerini destekleyen, besleyen ve hasarlı sinir dokusunun tamirini sağlayan hücrelere glia (neuroglia) hücreleri denir. Glia hücreleri neuronların 5-10 katı daha fazladır.

3 Sinir hücresi (neuron)
Tüm uzantılarıyla birlikte bir sinir hücresine neuron denir. Neuron’un bir gövdesi (perikaryon) ve bir de bu gövdeye bağlanan uzantıları vardır. Bunlara da neurit / sinir lifi denir. Sinir hücresinden çıkan tek ve uzun olan uzantıya akson, kısa ve çok sayıda olan uzantılara ise dentrit denir. Aksonlar hücre gövdesinden perifere impuls götürür, dentritler ise periferden hücre gövdesine impuls taşır. Dendrit ve akson genellikle sinir lifi olarak adlandırılır. Sinir liflerinin oluşturduğu demete; merkezi sinir sistemi içerisinde tractus, merkezi sinir sistemi dışında ise periferik sinir denir. Sinir hücrelerinin gövdeleri ya merkezi sinir sistemi içerisinde gri maddede, ya da beyaz madde içerisinde dağınık olarak bulunan nucleuslarda yerleşmişlerdir. Merkezi sinir sistemi dışında ise ganglionlarda bulunurlar.

4 Neuron çeşitleri Sinir hücreleri aksonlarının uzunluklarına göre iki gruba ayrılır. Uzun aksonlu olanlara Golgi I tipi, Kısa aksonlu olanlara ise Golgi II tipi neuron adı verilir. Sinir hücreleri sahip oldukları uzantıların sayısına ve dallanma özelliklerine göre 3 grutur. 1-Neuron bipolare: Hücre gövdesinden, birbirinin aksi kutuptan iki uzantı çıkar, bunlardan biri dendrit ve diğeri ise akson’dur. Bu tür neuronlar retinada, ggl. vestibulare’de ve ggl. cochleare’de bulunur. 2-Neuron unipolare: Sinir hücresinin gövdesinden tek bir uzantı çıkar. Bu uzantı kısa bir seyirden sonra iki dala ayrılır. Bu dalların biri periferik uzantıdır. Diğeri ise merkezi uzantıdır. Bu tip neuronlar kafa çiftlerinin sensitif ganglionlarında ve spinal ganglionlarda bulunur. 3-Neuron multipolare: Hücre gövdesinden bir çok uzantı çıkar. Bunlardan en uzun olanı akson, diğerleri ise dendrit’tir. Merkezi sinir sistemindeki neuronların çoğu bu tiptir.

5 Neuronlar fonksiyonlarına göre de 3 gruba ayrılırlar
1-Motor neuronlar: Merkezi sinir sisteminden aldığı impulsları kas, organ ve salgı bezlerine taşıyan neuronlar. 2-Duyu neuronları: Organlardan ve çevreden aldıkları duyuları merkezi sinir sistemine taşıyan neuronlar. 3-Ara neuronlar: Merkezi sinir sistemi içerisindeki neuronlar arasında bağlantıyı sağlayan neuronlar. Duyular: Canlılarda reseptörler tarafından algılanan dış veya iç kaynaklı uyartıların cortex’te oluşturduğu hisse duyu denir. Duyular genel duyular ve özel duyular olarak ikiye ayrılır.

6 Genel duyular: Genel duyular da kendi arasında yüzeyel,
derin ve visseral duyular diye üçe ayrılır. 1-Yüzeyel duyular: Deri ve mukozada bulunan reseptörlerin dıştan gelen uyartılarla uyarılması sonucu oluşan basınç, temas, ağrı ve iki nokta diskriminasyonu yüzeyel duyulardır. 2-Derin duyular: Kas, tendon ve derinin derinlerindeki reseptörler tarafından alınan proprioseptif, vibrasyon ve derin kas ağrısı duyularıdır. 3-Visseral duyular: Organlardan alınan ağrı, açlık, bulantı ve tiksinme duyuları visseral duyulardır.

7 Özel duyular: Göz, kulak, dil ve burunda bulunan özel reseptörler tarafından alınan görme, işitme, denge, tat ve koku duyularıdır. Reseptör: Uyarıldıklarında impuls üretebilen uç organlara reseptör denir. Reseptörler üç gruba ayrılır. 1-Ekstreceptor’lar: Vücut yüzeyinde yerleşmiş olan ve dış uyaranlara duyarlı reseptörlerdir. 2-Intereceptor’lar: Damarlar, organ duvarları ve bezlerde bulunan sinir sonlanmalarıdır. Bu tür reseptörler dış uyaranlara cevap vermezler ve uyaranın tam yerini de tespit edemezler. Bu reseptörler, ağrı, basınç, açlık, susuzluk, bulantı ve kanın kimyasal yapısı ile ilgili duyuları alırlar. 3-Proprioceptor’lar: Kas, kiriş, bağ, eklem kapsülü ve iç kulakta bulunurlar. Dengemizin korunmasında önemli rol oynarlar.

8 Sinir sisteminin kısımları
Sinir sistemi anatomik ve fizyolojik olarak farklı iki sınıftır. Anatomik olarak sınıflandırıldığında; merkezi sinir sistemi ve periferik sinir sistemi olarak iki kısma ayrılır. -Merkezi sinir sistemi: Beyin ve omurilikten oluşur. -Periferik sinir sistemi: Kranial sinirler ve spinal sinirlerden oluşur. Fizyolojik olarak sınıflandırıldığında ise sinir sistemi somatik sinir sistemi ve otonom sinir sistemi olarak iki grup -Somatik (vegetatif) sinir sistemi: Çizgili kaslar gibi isteğimiz dahilinde çalışan yapıları kontrol eden sinir sistemi. -Otonom sinir sistemi: İsteğimiz dışında çalışan yapıları (iç organlar, damarlar, düz kaslar vs.) kontrol eden sinir sistemi.

9 Merkezi sinir sistemi Encephalon (tüm beyin) ve
medulla spinalis (omurilik)’i ihtiva eder. Encephalon (tüm beyin) Kafatası içerisindeki tüm yapıları (cerebrum, cerebellum ve truncus encephali) kapsar. Üç kısma ayrılarak incelenir. 1-Rhombencephalon a) Myelencephalon: Medulla oblangata b) Metencephalon: Pons+ cerebellum 2-Mesencephalon 3-Prosencephalon a) Dincephalon b) Telencephalon Mesencephalon, pons ve bulbus’a birlikte truncus encephali (beyin sapı) denir.

10 Ortalama 40-45 cm uzunluğunda, 1 cm çapında ve 30 gr ağırlığındadır.
SYSTEMA NERVOSUM CENTRALE MERKEZİ SİNİR SİSTEMİ Birbiriyle bağlantılı olan medulla spinalis (omurilik) ve encephalon (tüm beyin)’dan meydana gelir. Medulla spinalis Merkezi sinir sisteminin canalis vertebralis içerisindeki bölümüne medulla spinalis (omurilik) denir. Atlas’ın üst kenarından başlayan medulla spinalis, L1-2 omurları arasında bulunan discus intervertebralis hizasında son bulur. Ortalama cm uzunluğunda, 1 cm çapında ve 30 gr ağırlığındadır. Üst ucu bulbus ile devam eden medulla spinalis’in alt ucu koni şeklindeki conus medullaris ile son bulur. Embriyonal dönemde 3. aya kadar medulla spinalis canalis vertebralis’in tamamını doldurur. Bundan sonra kemik ve sinir dokusundaki büyüme farklılığından dolayı medulla spinalis’in alt ucu yavaş, yavaş yukarı doğru yükselerek L1-2 seviyesine çıkar.

11 Bundan dolayı omuriliğin alt kısmından çıkan sinirler kendilerine ait foramen intervertebrale’ye ulaşıncaya kadar aşağıya doğru uzanırlar ve at kuyruğuna benzer bir görünüm oluştururlar. Bu yapıya cauda equina denir. Conus medullaris’in alt ucundan aşağıya doğru uzanan piamatere ait oluşuma filum terminale denir. Bu yapı I. koksigeal omura yapışarak sonlanır. Omurilik iki yerde kalınlaşma gösterir. Bunlardan boyun bölgesinde bulunanı intumescentia cervicalis adını alır. Burada üst ekstremite’ye ait sinirlerin neuronları bulunur. İkinci genişleme ise intumescentia lumbosacralis adını alır ve burada alt ekstremiteye ait sinirlerin neuronları bulunur.

12 Medulla spinalis’in önünde ve orta hatta bulunan yarığa fissura mediana anterior,
arkasında ve orta hatta bulunan oluğa sulcus medianus posterior denir. Bu oluklardan geçen sagittal bir kesit medulla spinalis’i sağ ve sol iki eşit parçaya ayırır. Bu oluklardan başka medulla spinalis’in dış yüzünde bulunan ve daha sığ olan oluklar da vardır. Bunlardan ön yan kısımda bulunanlar sulcus anterolateralis adını alır. Buradan spinal sinirlerin ön kökleri çıkar. Arka yan kısımda bulunan oluklara ise sulcus posterolateralis denir. Buradan ise spinal sinirlerin arka kökleri girer.

13 Medulla spinalis 33 segmenten oluşur.
Bu segmentlerin 8’i cervical, 12’si thoracal, 5’i lumbal, 5’i sacral ve 3’ü de coccygeal bölgede bulunur. Her bir segmentten 1 çift spinal sinir çıkar. Ancak son iki segment’in (2. ve 3. koksigeal segment) iyi gelişmemiş olmasından dolayı bunlardan sinir çıkmaz ve böylelikle medulla spinalis’ten 31 çift spinal sinir çıkar. Bu sinirlerin 8’i boyun, 12’si göğüs, 5’i bel, 5’i sakral ve 1’i de koksigeal segmentlerden çıkar. Her bir spinal sinir iki kökten oluşur. Arka kökler (radix posterior) duyusal karakterli olup üzerinde ganglion spinale bulunur, ön kökler (radix anterior) motor karakterlidir. Ön ve arka kökler for. intervertebrale içerisinde birleşerek spinal siniri oluşturur. Her bir spinal sinir for. intervertebrale’den çıktıktan sonra tekrar iki dala ayrılır. Ramus anterior ve ramus posterior denilen bu dallar periferik sinirleri oluşturur.

14 Medulla spinalis’in iç yapısı:
Medulla spinalisten transvers bir kesit yapıldığında ortada görülen H harfi şeklindeki gri cevher kitlesine substantia gricea, bunun etrafındaki beyaz cevher kitlesine substantia alba denilir. Gri cevher kitlesinin merkezinde yer alan ve tüm medulla spinalis boyunca uzanan kanala canalis centralis denir. Bu kanalın içerisinde BOS (beyin omurilik sıvısı) bulunur. H harfi şeklindeki gri cevher kitlesinin öne doğru uzanan çıkıntılarına cornu anterior arkaya doğru uzanan çıkıntılarına cornu posterior denir. Boyun ve göğüs bölgelerinde ön ve arka çıkıntılara ilave olarak cornu laterale bulunur. Cornu anteriorlarda motor nöronlar, cornu posteriorlarda duyu nöronları ve cornu lateralelerde otonom sistemle ilgili nöronlar bulunur.

15 Substantia alba içerisinde miyelinli sinir lifleri ve neuroglia hücreleri bulunur.
Aynı duyuları taşıyan sinir lifleri bir araya toplanarak traktusları oluştururlar. Substantia alba medulla spinalisin dışındaki oluklar dikkate alınarak 3’e ayrılır. Fissura mediana anterior ile sulcus anterolateralis arasında kalan beyaz cevhere fasciculus anterior, sulcus anterolateralis ile sulcus posterolateralis arasında kalan beyaz cevhere fasciculus lateralis, sulcus posterolateralis ile sulcus medianus posterior arasında kalan beyaz cevhere fasciculus posterior denir.

16 Reflex ve reflex kavsi Bir uyarana karşı isteğimiz dışında ortaya çıkan cevaplara reflex denir. Bir refleksin ortaya çıkabilmesi için en basit yol şu şekilde özetlenir. 1. reseptör, 2. afferent nöron, 3. efferent nöron, 4. effektör organ. Böyle bir reflex kavsinde 2 nöron bulunduğu için tek sinaps vardır. Bu tip reflex kavislerine monosinaptik reflex kavsi denir. 3 ve daha fazla nöronuun bulunduğu reflex kavislerinde 1’den fazla sinaps oluştuğu için polisinaptik reflex kavsi denir.

17 Nervi spinales (spinal sinirler
Servikal spinal sinirler (nervi cervicales) 8, torakal sipinal sinirler (nervi thoracales) 12, lumbal spinal sinirler (nervi lumbales) 5, sakral spinal sinirler (nervi sacrales) 5 ve koksigeal spinal sinirler (nervus coccygeus) 1 çifttir.

18 Spinal sinirlerin arka dalları (rami posteriores nervi spinales):
II. servikal spinal sinirin arka dalı n. suboccipitalis adını alır. II. servikal spinal sinirin arka dalı iç ve dış olamak üzere iki dala ayrılır. Spinal sinirlerin ön dalları (rami anteriores nervi spinales) plexus cervicalis, plexus brachialis, plexus lumbalis, plexus sacralis, plexus pudendalis ve plexus coccygeus’tur.

24 Encephalon (beyin) Merkezi sinir sisteminin kafatası içinde kalan bölümüne encephalon denir. Yaklaşık olarak 1400 gr ağırlığındadır (vücut ağırlığının %2’si kadar). Beyin embriyolojik olarak 3’e ayrılır. rhombencephalon mesencephalon prosencephalon

25 Pons ve cerebellum’a birlikte metencephalon denir.
Beyin sapının orta bölümünü oluşturan pons beyinciğin önünde, bulbus’un üstünde ve mesencephalon’un altında bulunur. C P B Rhombencephalon (arka beyin): Üç kısma ayrılır: Bulbus (B), pons (P) ve cerebellum (C) Bulbus (medulla oblangata: omurilik soğanı)

26 Mesencephalon: Orta beyin de denilen mesencephalon, beynin en küçük parçası olup yaklaşık 2 cm uzunluğundadır.

27 Prosencephalon Ön beyin kesesinden gelişen prosencephalon iki kısma ayrılır. hemispheriumcerebri diencephalon Diencephalon (ara beyin) Mesencephalon ile beyin yarım küreleri arasında bulunan diencephalon’un sadece alt yüzü görülebilir.

28 -Sulcus lateralis (Sylvius yarığı);
Sulcus centralis Beyin dış yüzündeki büyük oluklar: Beynin dış yüzünde bulunan ve lobları birbirinden ayıran oluklar şunlardır: -Sulcus centralis (Rolando yarığı); Hemisferlerin üst kenarının ortasına yakın olarak iç yüzden başlar ve üst kenarı çaprazlayarak dış yüzde aşağı doğru uzanır. Frontal ve parietal lobları birbirinden ayırır. -Sulcus lateralis (Sylvius yarığı); Sulcus lateralis Sylvius yarığı);

29 Beynin lobları (lobi cerebri):
Beyin yarım küreleri çeşitli oluklarla loblara ayrılır. lobus parietalis lobus frontalis lobus occipitalis lobus temporalis

30 Rhinencephalon Beyin yarım kürelerinin iç ve alt yüzlerinde yer alan ve koku duyusu ile ilgili olan oluşumların tamamı rhinencephalon (koku beyni) olarak adlandırılır. Rhinencephalon içerisinde bulbus olfactorius, tr. olfactorius, area olfactoria, Hippocampusformasyonu, bunlar arasındaki bağlantılar ve koku yolları bulunur.

31 Beyin hemisferlerinin beyaz cevheri
(substantia alba encephali): Beyin hemisferlerinden bir kesit alındığında dışta gri cevherin (cortex: substantia gricea), içte ise beyaz cevherin (substantia alba) yer aldığı görülür. Beyaz cevheri oluşturan sinir liflerinin meydana getirdiği yollar seyrettikleri yönlere göre üç grupta incelenirler. 1-Assosiasyon yolları 2-Commissural yollar 3-Projeksiyon yolları

32 BOS dolaşımı ve ventriküller
Liquor cebrospinalis Berrak ve renksiz bir sıvıdır. Canalis centralis, beyin karıncıkları ve cavum subarachnoidale’yi doldurur. Sıvının içerisinde az miktarda protein, glukoz ve inorganik tuzlar bulunur. Miktarı toplam cm3 kadardır. BOS merkezi sinir sistemini travmalara karşı korur.

33 Merkezi sinir sisteminin zarları: Merkezi sinir sistemi dıştan üç tabaka zar ile kuşatılmıştır. Bu zarlar dıştan içe doğru -Dura mater: Dura periostealis ve dura encephali olmak üzere iki tabakalıdır. -Arachnoidea mater -Pia mater’dir. falx cerebri, falx cerebelli, tentorium cerebelli, cavum trigeminale ve diaphragma sellae’dir.

34 Sinus durae matris (dura mater sinusları): Dura mater sinusları beyin ve kafatası kemiklerinden gelen kanın ve BOS’un toplandığı venöz kanallardır. Sinus sagittalis superior Sinus sagittalis inferior Sinus rectus Sinus transversus Sinus sigmoideus Sinus occipitalis Confluens sinium Sinus cavernosus Sinus petrosus superior Sinus petrosus inferior Sinus sphenoparietalis Plexus basilaris:

35 SYSTEMA NERVOSUM PERIFERICUM PERİFERİK SİNİR SİSTEMİ
Beyin tabanından çıkan 12 çift kranial sinir ve medulla spinalisten çıkan 31 çift spinal sinirden oluşmaktadır. Nervi craniales (kranial sinirler): I. n. olfactorius, II. n. opticus, III. n. oculomotorius, IV. n. trochlearis, V. n. trigeminus, VI. n. abducens, VII. n. facialis, VIII.n. vestibulocochlearis, IX. n. glossopharyngeus, X. n. vagus, XI. n. accessorius ve XII. n. hypoglossus

36 I. n. olfactorius, II. n. opticus, III. n. oculomotorius, IV. n. trochlearis, V. n. trigeminus, VI. n. abducens, VII. n. facialis, VIII.n.vestibulocochlearis IX. n. Glossopharyngeus X. n. vagus, XI. n. accessorius ve XII. n. hypoglossus olarak isimlendirilirler.

38 Sadece Duyu lifi Taşıyan Kranial Sinirler
1. CN: n. olfactorius, 2. CN. n. opticus ve 8. CN. n. vestibulocochlearis

39 Sadece Motor Lif Taşıyan Kranial Sinirler
4. CN: n. trochlearis, 6. CN: n. abducens, 11. CN: n. accessorius ve 12. CN: n. hypoglossus

40 Hem Duyu Hem de Motor Lif Taşıyan Kranial Sinirler
(somotomotor veya visceromotor); 3. CN: n. oculomotorius, 5. CN: n. trigeminus, 7. CN: n. facialis, 9. CN: n. glossopharyngeus ve 10. CN: n. vagus

41 SYSTEMA NERVOSUM AUTONOMICUM
OTONOM SİNİR SİSTEMi Sinir sistemi fonksiyon bakımından cerebrospinal ve autonom sinir sistemi olmak üzere iki kısma ayrılır. Cerebrospinal (somatik) sistem: Duyu organlarımız ile çevreden alınan uyarıları kortikal merkezlere (şuurumuza) nakleder, birçok uyarıları bir araya toplar, tanzim eder, bu uyarılara karşı vereceğimiz cevabı ve alacağımız durumu isteğimize göre tespit ve idare eder. Otonom sinir sistemi: Vücudumuzun büyümesi, beslenmesi ve neslin devamı gibi hayati faaliyetleri yerine getirir. Bu faaliyetleri yürütürken irademiz dışında çalışır. Ör: Kalbimizin hayat boyu durmadan çalışması kontrolümüz dışındadır. Bu organın çalışmasını isteğimizle ne durdurabiliriz ve ne de temposunu artırabiliriz, çalıştığını bile hissetmeyiz.

42 Simpatik sistem (pars sympathica): Enerji kaynaklarını harcamak suretiyle potansiyel enerjinin kinetik enerji haline çevrilmesini sağlar. Böylece isteğimizle çalışan organlarımızın harekete geçebilmesi ve çalışması için gerekli olan şartları temin eder. Bundan dolayı dış ortam ile olan ilişkilerimizde aktif rol alır. Simpatik sistemin merkezi medulla spinalis’in C8-L3 segmentleri arasında bulunur. Burada bulunan hücrelerin miyelinli aksonları ön kökler vasıtasıyla medulla spinalisten çıkar ve simpatik ganglionlara giderler. Periferik bölümü ise üç alt bölümden oluşur.

43 Parasimpatik sistem (pars parasympathica):
Otonom sinir sisteminin parasimpatik bölümünün merkezi kısmını parasimpatik sinirlerin çıkış merkezleri ve preganglionik lifler oluşturur. A-Cranial parasympaticus: B-Sacral parasympaticus:

44 Otonom sinir sisteminin organlar üzerindeki etkisi
Organlar Sempatik etki Parasempatik etki Kalp çalışmasını hızlandırır, çalışmasını yavaşlatır, koroner arterleri genişletir koroner arterleri daraltır. Damarlar daraltır genişletir Göz bebeği genişletir daraltır Mide, barsak peristaltik hareketleri ve peristaltik hareketleri ve bezlerin çalışmasını azaltır bezlerin çalışmasını artırır Bronchus’lar genişletir daraltır. Tükürük bezi az miktarda ve koyu tükrük bol miktarda sulu tükürük salgılanır salgılanır. Karaciğer glikojeni glikoza çevirir ve glikozu glikojene çevirir ve safra salgısını azaltır saf-ra salgısını arttırır. Ter bezleri salgısını artırır etki etmez Dalak küçülür ve kan miktarı azalır büyür ve kan depo eder. Erkek genital meni yollarını harekete damar genişletir Organları getirir (ejaculation) (ereksiyon).

Sinir sistemi

Canlı orqanizm daim onu əhatə edən mühitdən qıcıqları qəbul edərək, onlara qarşı müvafiq cavab verir. Bu proses sinir sistemi vasitəsilə həyata keçir. Sinir sistemi sinir toxumasından təşkil olunmuşdur. Bu toxuma oyanma və oyanmanı nəqletmə qabiliyyətinə malikdir. Oyanmanın sinir sistemində yayılmasına impuls deyilir. Sinir toxuması neyrondan (sinir hüceyrəsi) və neyroqliyadan təşkil olunmuşdur. Neyronlar arasında anatomik rabitə olmadığından, oyanma bir neyrondan digərinə mediator adlanan xüsusi kimyəvi maddələrin ifraz olunduğu sinapslar vasitəsilə ötürülür. Sinir hüceyrələrinin uzun çıxıntıları olan aksonları sinir liflərini əmələ gətirir. Sinir lifləri toplaşaraq sinir dəstələrini, kiçik sinir dəstələri isə böyük sinir dəstələrini, nəhayət bunlar da siniri təşkil edir.
Vəzifə cəhətdən hissi, hərəki və ara neyronlar ayırd edilir.
İnsanın vahid sinir sistemi şərti olaraq iki hissəyə bölünür: 1) somatik sinir sistemi, 2) vegetativ sinir sistemi.
Somatik sinir sistemi hərəkət aparatını, daxili orqanlarda olan eninəzolaqlı əzələləri, dərini, ağız və burun boşluğunun selikli qişasını və duyğu orqanlarını innervasiya edir. Vegetativ sinir sistemi isə bütün daxili orqanları (həzm, tənəffüs, sidik-cinsiyyət orqanlarını), vəziləri, dərinin saya əzələlərini, ürəyi və damarları innervasiya edir. Bundan başqa, vegetativ sinir sistemi eninəzolaqlı əzələlərə də liflər verərək onların tonusunu tənzim edir. Vegetativ sinir sistemi öz növbəsində simpatik və parasimpatik sinir sisteminə bölünür. Vegetativ sinir sisteminin sinirləri qarışıq sinirlər olub, eyni sinirin tərkibində həm simpatik, həm də parasimpatik liflər vardır.
Somatik sinir sistemi mərkəzi və periferik (ucqar) sinir sisteminə bölünür. Mərkəzi sinir sisteminə beyin (baş beyni) və onurğa beyni, periferik sinir sisteminə isə 12 cüt kəllə və 31 cüt onurğa beyni sinirləri aiddir.

Mərkəzi sinir sistemi. Baş beyin. Baş beyin kəllə boşluğunda yerləşərək, çəkisi orta hesabla 1360 qram olur.
Qeyd etmək lazımdır ki, zehni inkişaf dərəcəsi ilə beynin çəkisi arasında bilavasitə əlaqə yoxdur.
Baş beyni xaricdən üç qişa — sərt, hörümçək torunabənzər və yumşaq qişa ilə örtülmüşdür. Sərt qişa ikitəbəqəli olub, biri kəllə boşluğunu daxildən örtür, digəri baş beyninin xarici qişasını təşkil edir. Hörümçək torunabənzər qişa nisbətən nazik, şəffaf, qan damarları və sinirlərlə zəif təchiz olunmuşdur. Yumşaq qişa damar və sinir lifləri ilə zəngin olub, baş beyninin qidalanmasında bilavasitə iştirak edir. Baş beyin ağ və boz maddədən təşkil olunmuşdur. Ağ maddə aparıcı yollar əmələ gətirərək, baş beynini onurğa beyni və onun hissələrini bir-biri ilə birləşdirir. Boz maddə onurğa beyninin, uzunsov beyinin və Varolio körpüsünün dərinliyində ayrı-ayrı yığınlar — nüvələr şəklində ağ maddənin içərisində yerləşir, beyincik və böyük beyin yarımkürələrində isə ağ maddənin üzərini örtür.
İnsanın baş beyni üç əsas hissədən — beyin kötüyündən, beyincikdən və beyin yarımkürələrindən təşkil olunmuşdur. Beyin kötüyünə uzunsov beyin, Varolio körpüsü, rombabənzər boğaz, beyin ayaqcıqları, orta və ara beyin daxildir.
Baş beyində 12 cüt kəllə sinirinin, o cümlədən, qoxu, görmə, üçlü eşitmə-müvazinət, üz, azan, dilaltı, dil-udlaq və s. sinirlərin mərkəzləri yerləşir.

Onurğa beyni. Onurğa beyni 41-45 sm uzunluğunda olub, öndən arxaya doğru yastılaşmış silindr şəklindədir. O, onurğa kanalında yerləşmişdir. Yuxarı ucu birinci boyun fəqərəsinin yuxarı kənarı bərabərində uzunsov beyinə keçir. Aşağı ucu isə ikinci büzdüm fəqərəsinə qədər enir. Onurğa beyni quruluşca ağ və boz maddədən ibarətdir. Ağ maddə xaricdə, boz maddə isə daxildə yerləşir. En kəsiyində boz maddə qanadları açılmış kəpənək formasında görünür. Onun ön hissəsi ön buynuzları, arxa hissəsi isə arxa buynuzları əmələ gətirir. Döş və bel hissəsində yan buynuzlar da vardır. Ön buynuzlarda hərəki neyronların cismi, arxa buynuzlarda ara neyronlar və yan buynuzlarda simpatik mərkəzlər yerləşir. Onurğa beynindən çıxan və ona daxil olan sinir lifləri ön və arxa kökləri təşkil edir. Fəqərəarası dəlikdə ön və arxa köklər bir-biri ilə birləşərək, 31 cüt qarışıq onurğa beyni sinirlərini əmələ gətirir. Bunlardan 8 cütü boyun, 12 cütü döş, 5 cütü bel, 5 cütü oma və bir cütü büzdüm sinirləridir. Onurğa beynindən ətraflara gedən sinirlər çıxdıqları yerlərdə iki qalınlaşma: boyun qalınlaşması və bel qalınlaşması yaradır. Boyun qalınlaşması nahiyəsində yuxarı ətraflara, bel qalınlaşması nahiyəsində isə aşağı ətraflara gedən sinirlər çıxır. Onurğa beyninin hər bir cüt sinirə müvafiq hissəsi onurğa beyni seqmenti adlanır. Deməli, onurğa beyni 31 seqmentdən ibarətdir.
Onurğa beyni üç qişa ilə örtülmüşdür: sərt, hörümçək torunabənzər və yumşaq qişa. Sərt qişa onu xaricdən örtərək lifli birləşdirici toxumadan əmələ gəlmişdir. Hörümçək torunabənzər qişa damarsız olub, sərt qişanın altında yerləşir. Yumşaq qişa daxildə olub, onurğa beynini xaricdən əhatə edir. Bu qişa qan damarları ilə zəngin olub, onurğa beyninə bitişmişdir.
Onurğa beynindən çıxan 31 cüt sinirin arxa kökləri hissi neyronların aksonlarıdır. Bu neyronların cisimlərinin yığını onurğa beyni düyünlərini əmələ gətirir. Ön köklər hərəki neyronların aksonlarıdır.
Onurğa beyninin iki əsas funksiyası vardır: reflektor və nəqledici funksiya. Reflektor funksiyası hərəkəti təmin edir. Onurğa beyni baş beyni ilə birlikdə daxili orqanların: ürəyin, mədənin, sidik kisəsinin, cinsiyyət orqanlarının işini tənzim edir.
Onurğa beyninin ağ maddəsi nəqledici funksiyanı yerinə yetirməklə mərkəzi sinir sisteminin bütün şöbələri arasında əlaqə yaradır və bunların bir-biri ilə əlaqəli şəkildə işləməsini təmin edir.

Beyin kötüyü. Uzunsov beyin. Onurğa beyni birinci boyun fəqərəsi sərhədində uzunsov beyinə və Varolio körpüsünə keçir. Ağ maddənin müxtəlif sahələrində boz maddə topluları körpüdə V-VIII, uzunsov beyində IX-XII cüt kəllə sinirlərinin nüvələrini əmələ gətirir. Ağ maddə isə uzunsov beynin aparıcı yollarını təşkil edir.
Uzunsov beynin əsas fizioloji əhəmiyyəti reflektor funksiyaların icrasından, onurğa beynindən gələn impulsların baş beyninin digər şöbələrinə və əksinə nəql edilməsindən ibarətdir. Onun reflektor fəaliyyəti böyük əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, onun normal fəaliyyəti hesabına orqanizmdə mühüm funksiyaların, o cümlədən, ürək-damar, tənəffüs və həzm orqanlarının işinin nizamlanması, skelet əzələləri tonusunun saxlanılması təmin olunur.
Uzunsov beyində və Varolio körpüsündə bir sıra mühüm mərkəzlər yerləşmişdir. Burada tənəffüs mərkəzi yerləşir ki, karbon qazının qanda artması onun oyanmasına səbəb olur. Burada yerləşən azan sinirin nüvəsi parasimpatik sinirin mərkəzi daim oyanmış halda olur və ürək fəaliyyətinə ləngidici təsir göstərir. Əmmə, çeynəmə, udma, qusma mərkəzləri də burada yerləşir. Qusma mərkəzi reflektor və neyro-humoral yolla oyanır. Qusma aktı nəfəs verdikdə baş verir, bir neçə dəfə dərindən nəfəs aldıqda tormozlanır. Tər, gözyaşı ifrazı, asqırma, öskürmə mərkəzləri də buradadır.
Orta beyin. Orta beyinə böyük beyin ayaqcıqları və orta beyin qapağı aiddir. Boşluğunu isə beynin su kəməri təşkil edir. Orta beyində skelet əzələlərinə daim sinir impulsları göndərən nüvələr yerləşir, sinir impulsları həmin əzələlərin tonusunu (gərginliyini) təmin edir. Görmə və eşitmə, səs qıcıqlarına qarşı əmələ gələn oriyentasiya (səmtləşmə) reflekslərinin qövsləri də orta beyindən keçir. Bu reflekslər sayəsində biz başımızı və bədənimizi qıcığa tərəf çeviririk. Fəal qamətin saxlanılması reflekslərinin əmələ gəlməsində də orta beyinin böyük əhəmiyyəti vardır.
Beyincik. Uzunsov beyinin və Varolio körpüsünün üzərində yerləşir. Beyincik xaricdən boz maddədən əmələ gəlmiş qabıqla örtülmüşdür. Ağ maddə beyincik kütləsinin çox hissəsini təşkil edib, burada yerləşən afferent və efferent yolların hesabına baş beyninin digər şöbələri, dəri və əzələlərlə anatomik rabitə yaradır. Beyinciklə yarımkürələr arasında möhkəm ikitərəfli rabitə vardır. Bu rabitə hesabına beyincik iradi və qeyri-iradi hərəkət aktlarının koordinasiyasını (dəqiqliyini) tənzim edir. Bununla da skelet əzələlərinin tonusu, insanın bədən kütləsinin fəzada normal müvazinəti nizamlanır. Beyincik eyni zamanda orqanizmdə vegetativ funksiyaların nizamlanmasında bilavasitə iştirak edir.
Ara beyin. Görmə qabarlarından, qabarüstü, qabararxası və qabaraltı nahiyələrdən ibarətdir. Görmə qabarının alt hissəsində beyin ayaqcıqları arasında qabaraltı sahə — hipotalamus yerləşmişdir. Hipotalamusun aşağı sahəsinə xüsusi borucuq vasitəsilə daxili sekresiya vəzisi olan hipofiz birləşmişdir. Nüvələrdə əmələ gələn neyrosekretlər (vazopressin və oksitosin hormonları, mediatorlar) borucuq vasitəsilə hipofizə çatdırılır və onun fəaliyyətinə tənzimedici təsir göstərir. Bundan başqa, həmin yolla hipofizə baş beynindən sinir impulsları keçir. Beləliklə, baş beyni ilə daxili sekresiya vəziləri arasında qarşılıqlı anatomik və funksional əlaqələr yaradılır. Bütün duyğu orqanlarının reseptorlarından çıxan impulslar ara beyindən keçib yarımkürələr qabığına gəlir. Mürəkkəb hərəkət reflekslərinin çox hissəsi ara beyinlə əlaqədardır. Ara beyin maddələr mübadiləsinin, insanın qida və su qəbulunun, bədən temperaturunun daim bir qaydada olmasını tənzim edir.
Ön beyin. Sağ və sol yarımkürələrdən təşkil olunmuşdur. İnsanda beyin yarımkürələri daha çox inkişaf etmişdir. O, orta və ara beyinin üzərini örtür. Yarımkürələrin hər biri ağ və boz maddəyə ayrılır. Ağ maddə yarımkürələrin daxili hissəsini təşkil edir. Buradakı sinir lifləri qrupları yarımkürələrin qabığı ilə qabıqaltı şöbələr, görmə qabarı arasında və yarımkürələrin müxtəlif sahələri və ya iki yarımkürənin eyni sahələri arasında rabitə yaradır.
Böyük yarımkürələrin xarici təbəqəsini — beyin qabığını boz maddə təşkil edir. Burada baş beyinin ali mərkəzləri yerləşir. Bunlar qabığın hərəki, görmə, eşitmə, qoxu, dad və s. nahiyələrini əmələ gətirir.
Yetkin insanın beyin qabığının ümumi sahəsi orta hesabla 0,14-0,22 kv. metrə bərabərdir. Burada cəmi 14-18 milyard neyron vardır. Yarımkürələrin üzəri qırışıqdır. Hər yarımkürə şırımlarla alın, təpə, gicgah, ənsə paylarına bölünür Burada hissi və hərəki nahiyələr vardır. Duyğu orqanlarından, dəri, daxili orqanlar, əzələ və vətərlərdən gələn impulslar hissi nahiyəyə daxil olur. Bu nahiyələrin neyronları oyandıqda, müvafiq hissiyyat əmələ gəlir. Görmə nahiyəsi ənsə payında, arxada dəri-əzələ hissiyyatı nahiyəsi, təpə payında dad və qoxu nahiyəsi, mərkəzi şırımdan arxada hissi, öndə hərəki nahiyə yerləşmişdir.

Vegetativ sinir sistemi. Vegetativ sinir sisteminin fəaliyyəti vegetativ və trofik refleksləri əhatə edir. Vegetativ reflekslər vasitəsilə daxili orqanların fəaliyyəti müəyyən istiqamətdə dəyişilir. Trofik reflekslərin təsiri nəticəsində daxili orqanlarda və müəyyən qədər mərkəzi sinir sistemində maddələr mübadiləsi nizamlanır.

Vegetativ sinir sistemi bütün daxili orqanları, qan damarlarını, eləcə də tər vəzilərini innervasiya edir. O biri digərinə əks istiqamətdə təsir edən parasimpatik və simpatik hissələrə bölünür. Baş beyninin qabıqaltı sahələrindən və onurğa beynindən başlanğıcını alan vegetativ sinirlərin lifləri əvvəl onurğa beyni boyu yerləşmiş periferik qanqlionlara daxil olur və burada yerləşən neyronlarla rabitə yaradır. Həmin neyronlardan başlanan sinir lifləri (aksonlar) bilavasitə işçi orqanlara çatdırılır. Daxili orqanlar vegetativ sinir mərkəzlərindən daim oyadıcı və ya tormozlandırıcı impulslar alır, bunun hesabına onların həyat fəaliyyəti avtomatik şəkildə tənzim olunur.

Sinir sisteminin fəaliyyəti. Orqanizm xarici mühitlə daim təmasda olub, onunla vəhdət təşkil edir. Xarici mühitin fasiləsiz təsirini duyğu orqanları qəbul edir və onlara qarşı orqanizmdə daim uyğunlaşma reaksiyaları yaranır. Hər hansı canlı strukturun (toxumanın, hüceyrənin və s.) qıcığa qarşı cavab vermək qabiliyyətinə qıcıqlanma qabiliyyəti, verdiyi cavaba bioloji reaksiya deyilir. Canlı toxumaya təsir edib, cavab reaksiyası törədə bilən amillər qıcıqlandırıcı və ya qıcıq, qıcığın toxumaya təsir göstərməsi prosesi isə qıcıqlanma adlanır. Qıcıqlar fiziki, kimyəvi və ya fiziki-kimyəvi ola bilər.
Sinir, əzələ və vəzi toxumaları qıcığa qarşı spesifik cavab vermək qabiliyyətinə malikdir. Qıcığın təsirindən sinir toxumasında elektrik impulsu əmələ gəlib, sinir boyunca nəql olunur, əzələ təqəllüs edir (yığılır), vəzi isə sekret hasil edir. Bunlara oyanıcı toxumalar deyilir. Oyanıcı toxumaların qıcığa qarşı verdiyi spesifik cavaba oyanma, belə cavab vermək qabiliyyətinə isə oyanma qabiliyyəti və ya oyanıcılıq deyilir.
Qıcığı reseptorlar qəbul edir və onların membranında impuls (oyanma dalğası) yaranıb, sinirlə nəql olunaraq, müvafiq mərkəzə çatdırılır.
Reseptora təbii şəraitdə təsir göstərən, yəni onun üçün spesifik olan qıcıqlara adekvat, toxunmanı qəbul etmək üçün uyğunlaşmadığı qeyri-spesifik qıcıqlara isə qeyri-adekvat qıcıqlar deyilir. Məsələn, gözün tor qişasının çöpcük və kolbacıqları üçün günəş spektrinin görünən hissəsinin şüaları adekvat qıcıqlardır. Hüceyrələr öz adekvat qıcıqlarına qarşı daha həssasdır.

Sinir sisteminin əsas anatomik vahidini təşkil edən neyronun (sinir hüceyrəsinin) fəaliyyətində reseptor funksiya, yəni xarici mühitdən qıcığı qəbul etmək qabiliyyəti, inteqrativ funksiya, yəni xarici mühitdən alınan informasiyanı təhlil etmək qabiliyyəti və effektor funksiya, yəni sinir impulslarını işçi orqanlara çatdırmaq qabiliyyəti ayırd edilir.
Bütün bu funksiyalar reflekslər şəklində icra olunur.
Xarici və daxili mühit amillərinə qarşı mərkəzi sinir sisteminin iştirakı ilə orqanizmin verdiyi cavab reaksiyaları refleks adını daşıyır. Refleks qövsü aşağıdakı 5 hissədən ibarət olur:
1. Qıcığı qəbul edən reseptor.
2. Oyanmanı mərkəzi sinir sisteminə nəql edən hissi sınır.
3. Mərkəzi sinir sistemində oyanmanı təhlil edən sinir mərkəzi (neyron toplusu).
4. Sinir impulsunu işçi orqana çatdıran hərəki sinir.
5. İşçi orqan.

Teqlər:
somatik sinir sistemi
, mərkəzi sinir sistemi
, onurğa beyni
, beyni
, orta beyin
, beyincik
, ön beyin
, vegetativ sinir sistemi

Презентация биологии на тему Центральная нервная система

В настоящий момент дополнительные накопительные скидки (от 2% до 25%) предоставляются 56.250 образовательным учреждениям . Чтобы узнать, какая скидка действует для всех сотрудников Вашего образовательного учреждения, войдите в свой личный кабинет “Инфоурок”.

Курс повышения квалификации

Оценка и управление профессиональными рисками

от 1900 руб. от 950 руб.
Базовая скидка для всех: 40%
Дополнительная скидка: 10% ( только до 18 марта )

К данной скидке мы можем добавить скидку Вашего образовательного учреждения (она зависит от того, сколько Ваших коллег прошло курсы “Инфоурок”)

Курс повышения квалификации

Инновационные формы работы с читателями в современной библиотеке

от 1500 руб. от 750 руб.
Базовая скидка для всех: 40%
Дополнительная скидка: 10% ( только до 18 марта )

Сейчас обучается 28 человек из 19 регионов

Формирование семейных ценностей у школьников на уроках литературы в условиях реализации ФГОС ООО

240 руб. 120 руб.

Описание презентации по отдельным слайдам:

1 слайд İsmayıllı Şəhər İ.Həsənov adına 1 saylı tam orta məktəbin 8a sinif şagirdi Hacıyeva Nəzrin Hazırladı:

2 слайд Fənn : Biologiya Mövzu : Mərkəzi Sinir Sistemi

3 слайд Mərkəzi Sinir Sistemi Sxemdə sual işarəsinin yerinə nə olmalıdır? İnsanın Sinir Sistemi ? Periferik ? ? Somatik Vegetativ

4 слайд Somatik və Vegetativ Sinir Sistemi Somatik sinir sistemi eninəzolaqlı skelet əzələlərini və bir qisim daxili üzvlərin (dil, damaq, udlaq və qida borusunun yuxarı hissəsi) əzələlərini innervasiya edir və duyğu üzvləri vasitəsilə insan orqanizmini xarici mühitlə rabitədə saxlayır. Vegetativ sinir sistemi daxili üzvləri (həzm, tənəffüs, sidik-cinsiyyət aparatlarını), vəziləri, dərinin saya əzələlərini, ürəyi və damarları innervasiya edir. Bu sistem eyni zamanda sklet əzələlərini də təchiz edir, onların tonusunu nizama salır; bütün üzvlərin qidalanmasını təmin edir (trofik vəzifə daşıyır). Vegetativ sinir sistemi də iki hissəyə bölünür: simpatik hissə – lat. pars sympatica və parasimpatik hissə – lat. pars parasympatica. Digər bir təsnifata əsasən sinir sistemi iki şöbəyə bölünür: mərkəzi sinir sistemi – lat. systema nervosum centrale və ucqar ya periferik sinir sistemi – lat. gysema nevrosum periphericum.

5 слайд Onurğa beyni Onurğa beyni onurğa-sümük kanalının içərisində yerləşir.Yuxarıda uzunsov beyinlə birləşir,aşağıdan isə onurğanın bel şöbəsinə qədər uzunan ağ qaytan formasındadır.Xarici qatı uzun çıxıntılar yığınından ibarət ağ maddədən,daxili qatı isə neyronların cismi və qısa çıxıntılardan ibarət boz maddənin kəpənək formalı yığımından təşkil olunub. Onurğa beyninin ötürücü və reflektor funksiyaları var.Ötürücü yollar onurğa beyni ilə baş beynin Arasında əlaqə yaradır.Reflektor funksiyanı Əksəriyyəti baş beyinlə əlaqədardır.Onurğa beynindən 31 cüt qarışıq sinir çıxır. Onurğa Beynin Quruluşu

6 слайд Baş Beyinin Hissələri Ara Beyin Orta Beyin Beyin Körpüsü Uzunsov Beyin Beyincik

7 слайд Baş beyin Baş beyin kəllə boşluğunda yerləşərək, çəkisi orta hesabla 1360 qram olur. Qeyd etmək lazımdır ki, zehni inkişaf dərəcəsi ilə beynin çəkisi arasında bilavasitə əlaqə yoxdur. Baş beyni xaricdən üç qişa-sərt, hörümçək torunabənzər və yumşaq qişa ilə örtülmüşdür. Sərt qişa ikitəbəqəli olub, bir kəllə boşluğunu daxildən örtür, digəri baş beyninin xarici qişasını təşkil edir. Hörümçək torunabənzər qişa nisbətən nazik, şəfaf, qan damarları və sinirlərlə zəif təchiz olunmuşdur. Yumşaq qida damar və sinir lifləri ilə zəngin olub, baş beyninin qidalanmasında bilavasitə iştirak edir. Baş beyin ağ və boz maddədən təşkil olunmuşdur. Ağ maddə aparıcı yolar əmələ gətirərək, baş beynini onurğa beyni və onun hissələrini bir-biri ilə birləşdirir. Boz maddə onurğa beyninin, uzunsov beyinin və Varolio körpüsünün dərinliyində ayrı-ayrı yığınlar-nüvələr şəklində ağ maddənin içərisində yerləşir, beyincik və böyük beyin yarımkürələrində isə ağ maddənin üzərini örtür. İnsanın baş beyni üç əsas hissədən- beyin kötüyündən, beyincikdən və beyin yarımkürələrindən təşkil olunmuşdur. Beyin kötüyünə uzunsov beyin, Varolio körpüsü, rombabənzər boğaz, beyin ayaqcıqları, orta və ara beyin daxildir.Baş beyində 12 cüt kəllə sinirinin, o cümlədən, qoxu, görmə, üçlü eşitmə-müvazinət, üz, azan, dilaltı, dil-udlaq və s. sinirlərin mərkəzləri yerləşir. Baş Beyin

8 слайд Ara Beyin Ara beyin-Görmə qabarlarından, qabarüstü, qabararxası və qabaraltı nahiyələrdən ibarətdir. Görmə qabarının alt hissəsində beyin ayaqcıqları arasında qabaraltı sahə hipotalamus yerləşmişdir. Hipotalamusun aşağı sahəsinə xüsusi borucuq vasitəsilə daxilisekresiya vəzisi olan hipofiz birləşmişdir. Nüvələrdə əmələ gələn neyosekretlər (vazopressin və oksitosin hormonları, mediatorlar) borucuq vasitəsilə hipofizə çatdırılır və onun fəaliyyətinə tənzimedici təsir göstərir. Bundan başqa, həmin yolla hipofizə baş beynində sinir impulsları keçir. Beləliklə, baş beyni ilə daxili sekresiya vəziləri arasında qarşılıqlı anatomik və funksional əlaqələr yaradılır. Bütün duyğu orqanlarının reseptorlarından çıxan impulslar ara beyindən keçib yarımkürələr qabığına gəlir. Mürakkəb hərəkət reflekslərinin çox hissəsi ara beyinlə əlaqədardır. Ara beyin maddələr mübadiləsinin, insanın qida və su qəbulunun, bədən temperaturunun daim bir qaydada olmasını tənzim edir.

9 слайд Beyincik Beyincik Uzunsov beyinin və Varolio körpüsünün üzərində yerləşir. Beyincik xaricdən boz maddədən əmələ gəlmiş qabıqla örtülmüşdür. Ağ maddə beyincik kütləsinin çox hissəsini təşkil edib, burada yerləşən afferent və efferent yolların hesabına baş beyninin digər şöbələri, dəri və əzələlərlə anatomik rabitə yaradır. Beyinciklə yarımkürələr arasında möhkəm ikitərəfli rabitə vardır. Bu rabitə hesabına beyincik iradi və qeyri-iradi hərəkət aktlarının koordinasiyasını (dəqiqliyini) tənzim edir. Bununla da skelet əzələlərinin tonusu, insanın bədən kütləsinin fəzada normal müvazinəti nizamlanır. Beyincik eyni zamanda orqanizmdə vegetativ funksiyaların nizamlanmasında bilavasitə iştirak edir.

10 слайд Orta Beyin Orta beyin Orta beyinə böyük beyin ayaqcıqları və orta beyin qapağı aiddir. Boşluğuna isə beynin su kəməri təşkil edir. Orta beyində skelet əzələlərinə daim sinir impulsları göndərən nüvələr yerləşir, sinir impulsları həmin əzələlərin tonusunu (gərginliyini) təmin edir. Görmə və eşitmə, səs qıcıqlarına qarşı əmələ gələn oriyentasiya (səmtləşmə) reflekslərinin qövsləri də orta beyindən keçir. Bu reflekslər sayəsində biz başımızı və bədənimizi qıcığa tərəf çeviririk. Fəal qamətin saxlanılması reflekslərinin əmələ gəlməsində də orta beyinin böyük əhəmiyyəti vardır.

11 слайд Uzunsov Beyin Uzunsov beyin. Onurğa beyni birinci boyun fəqərəsi sərhəddində uzunsov beyinə və Varolio körpüsünə keçir. Ağ maddənin müxtəlif sahələrində boz maddə topluları körpüdə V-VIII, uzunsov beyində IX –XII cüt kəllə sinirlərinin nüvələrini əmələ gətirir. Ağ maddə isə uzunsov beyinin aparıcı yollarını təşgil edir. Uzunsov beynin əsas fizioloji əhəmiyyəti reflektor funksiyaların icrasından, onurğa beynindən gələn impulsların baş beynin digər şöbələrinə və əksinə nəql edilməsindən ibarətdir. Onun reflektor fəaliyyəti böyük əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, onun normal fəaliyyəti hesabına orqanizmdə mühüm funksiyaların, o cümlədən, ürək-damar, tənəffüs və həzm orqanlarının işinin nizamlanması, skelet əzələləri tonusunun saxlanması təmin olunur. Uzunsov beyində və Varolio körpüsündə bir sıra mühüm mərkəzlər yerləşmişdir. Burada tənəffüs mərkəzi yerləşir ki, karbon qazının qanda artması onun oyanmasına səbəb olur. Burada yerləşən azan sinirin nüvəsi-parasimpatik sinirin mərkəzi daim oyanmış halda olur və ürək fəaliyyətinə ləngidici təsir göstərir. Əmmə, çeynəmə, udma, çeynəmə, udma, qusma mərkəzləri də burada yerləşir. Qusma mərkəzi reflektor və neyro-humoral yolla oyanır. Qusma aktı nəfəs verdikdə baş verir, bir neçə dəfə dərindən nəfəs aldıqda tormozlanır. Tər, gözyaşı ifrazı, asqırma, öskürmə mərkəzləri də buradadır.

12 слайд Sinir Sistemi Hər bir canlı orqanizm yaşadığı xarici mühitdən qıcıq qəbul etməyə və həmin qıcığa qarşı müvafiq reaksiya törətməyə qadirdir. Bu xüsusiyyət həyati təzahürlərdən biri olub, qıcıqlanma adını daşıyır. İbtidai canlılarda qıcıq qəbuledici xüsusi törəmələr yoxdur, bu vəzifəni həmin canlıların vücudunu təşkil edən protoplazma ifa edir. Məsələn, birhüceyrəlilərdən – amöb hər bir qıcığa (kimyəvi, mexaniki, istilik, elektrik, işıq və s.) qarşı hərəkət edərək, ya qıcıq mənbəyinə yaxınlaşır, ya da ondan uzaqlaşır. Bu növ reaksiyaya taksis və ya tropizm deyilir. Əgər bu reaksiya nəticəsində canlının orqanizmi qıcıq mənbəyinə yaxınlaşarsa, ona müsbət taksis, qıcıq mənbəyindən uzaqlaşarsa mənfi taksis deyilir. Qıcıq növünə görə müxtəlif reaksiyalar (taksis) ayırd edilir. Məsələn, kimyəvi maddələrə qarşı reaksiyaya – xemotaksis, işığa qarşı reaksiyaya – fototaksis, suya qarşı reaksiyaya – hidrotaksis, havaya qarşı reaksiyaya – aerotaksis, elektrik qıcıqlarına qarşı reaksiyaya – qalvanotaksis deyilir. Sinir sisteminin ilk elementlərinə bağırsaqboşluqlularda təsadüf edilir.

13 слайд Sinirlər Sinir (lat. nervus qısa N.; cəmdə nervi; qısa Nn.) sinir liflərinin mərkəzi sinir sistemi xaricində toplanmasından əmələ gəlir. Müəyyən miqdar sinir lifləri bir yerə toplaşaraq sinir dəstələri əmələ gətirir; binlar xaricdən lat. endoneurium adlanan nazik birləşdirici toxuma qişası ilə örtülü olur. Kiçik sinir dəstələri də bir yerə toplaşıb böyük sinir dəstələri təşkil edir; bunlar da lat. perineurium deyilən birləşdirici toxuma qişası ilə əhatə olunmuşdur. Böyük sinir dəstələri öz növbəsində bir yerə toplaşaraq sinir – lat. nervus, ya sinir kötüyü – lat. truncus nervosus əmələ gətirir. Hər bir sinir xaricdən lat. epineurium deyilən sərt birləşdirici qişa ilə örtülü olur. Sinirlərin daxilində olan birləşdirici toxuma qatları onların istinad elementini təşkil etməklə bərabər, eyni zamanda qan və limfa damarlarını (lat. vasa nevrosum) və sinir kötüyünü innervasiya edən sinir liflərini (lat. nervi nervosum) müşayiət edir. Adətən kiçik sinirlər bir dəstədən, böyük sinirlər isə bir neçə dəstədən əmələ gəlir. Sinirlər şaxələndikcə onları təşkil edən dəstələrin miqdarı azalır.

14 слайд Neyron Neyron sinir sisteminin morfo-fizioloji və ya histo-fizioloji quruluş və genetik vahidi hesab olunur. XIX əsrin axırlarında meydana çıxmış bu nəzəriyyəyə neyron nəzəriyyəsi (R. Kaxal) deyilir. Bəzi müəlliflərin fikrincə neyronlar bir-birilə neyrofibrillər vasitəsilə rabitədədir, yəni neyrofibrillər qırılmadan bir neyrondan digər neyrona keçir. Bu nəzəriyyəyə neyrofibrilyar ya neyropil nəzəriyyə deyilir. Bu nəzəriyyə düzgün hesab edilmir. Neyron nəzəriyyəsinə görə sinir sistemi ayrı-ayrı neyronlardan təşkil olunmuşdur. lakinqeyd etmək lazımdır ki, neyronların arasında həmişə müəyyən bir əlaqə yaranır. Deməli neyronlarda olan müstəqillik şərtidir. Hər bir neyron hüceyrə cismindən, dendrit adlanan protoplazmatik çıxıntılardan və neyrit və akson deyilən uzun silindrik ox çıxıntıdan ibarətdir. Hər neyronun ancaq bir aksonu olur: dendritlərin miqdarı isə çox ola bilər. Hüceyrə cismi bir sıra törəmələrdən – neyroplazmadan, nüvədən və sinir fibrillərindən (neyrofibrillərdən) təşkil olunmuş və xaricdən qişa ilə örtülmüşdür. Hüceyrə cismində olan neyrofibrillərin ardı sinir hüceyrəsinin çıxıntılarına keçir.

15 слайд Sinaps Sinir sistemini təşkil edən neyronlar bir-birilə müəyyən nisbətdə olur. Bu və ya başqa yerdə qıcıq nəticəsində meydana çıxan oyanma bir neyrondan digər neyrona, buradan da üçüncü neyrona və s. verilir. Qıcığın bir neyrondan digər neyrona keçməsi üçün bir neyronun neyriti digər neyronun dendriti ilə rabitədə olmalıdır. Bu növ rabitə neyronlar arasına ifraz olunan xüsusi kimyəvi maddələr (mediatorlar) vasitəsilə əmələ gəlir ki, buna sinaps (lat. synapsis) deyilir. Sinaps yalnız neyritin dendritlə rabitədə olması ilə deyil, eyni zamanda neyritin bilavasitə neyronun hüceyrə cismi ilə rabitədə olması ilə əmələ gəlir; birinci halda aksodendritik sinaps, ikincisinə isə asosomatik sinaps deyilir. Aksodendrik sinapslara artıq miqdarda beyin qabığının yuxarı qatlarında təsadüf olunur.

16 слайд Neyron Nəzəriyyəsi Neyron nəzəriyyəsinə görə sinir sistemi ayrı-ayrı neyronlardan ibarətdir; lakin bunlar vəzifə etibarilə bir-birlə rabitədədir. neyrofibrillər isə bir neyrondan digərinə keçməyib, rabitədə olduqları yerdə qalırlar; həmin yerdə sinir çıxıntılarının uclarında xüsusi törəmələr – sinaptik aparatlar əmələ gəlir. Oyanma bu aparatlar vasitəsilə qeyd olunduğu kimi bir neyrondan digər neyrona verilir. Sinapslardakı bu ötürücülük kiyəvi və biofiziki hadisələrlə izah edilir. Beləliklə neyronların quruluşca bir-birindən ayrı olmalarına baxmayaraq, neyronarası rabitənin və onların arasındakı qarşılıqlı təsirin olması sayəsində sinir sistemi həm quruluş, həm də vəzifə etibarilə bir vəhdət təşkil edir. Adətən, orqanizmdə bir neyron başqalarından ayrı olaraq heç bir vəzifə icra etmir; o ancaq digər neyronlarla birlikdə silsilə təşkil edib müəyyən vəzifə daşıyır.

17 слайд Sinirin Növləri Sinirlər Hərəki Hissi Qarışıq