Azərbaycan dialektologiyası məktəbinin qurucusu – akademik Məmmədağa Şirəliyev

Dilçiliyimizin əksər sahələrinin yaranıb zənginləşməsində Məmmədağa müəllimin özünəməxsus, seçilən xidmətləri olsa da, o, dilçilik arenasında daha çox görkəmli dialektoloq kimi tanınıb, bu sahə ona dünya şöhrəti qazandırıb. Onun 1941-ci ildə müdafiəyə namizədlik dissertasiyası kimi təqdim etdiyi “Bakı dialekti” araşdırması Dissertasiya Şurası üzvləri tərəfindən yüksək qiymətləndirilib və o, birbaşa filologiya elmləri doktoru alimlik dərəcəsinə layiq görülüb. O, haqlı olaraq Azərbaycan dialektologiyası məktəbinin qurucusu sayılır. Bu gün onun bu sahədəki “Bakı dialekti” (1949, 1957), “Azərbaycan dialektologiyasının əsasları” (1962, 1968, 2006), “Dialektı i qovorı Azerbaydjanskoqo yazıka” (1983) və başqa əsərləri Azərbaycan dilçiliyinin nadir nüsxələrə çevrilmiş inciləri sırasındadır. M.Şirəliyev, həmçinin türk dillərinin dilçilik coğrafiyası üsulu ilə öyrənilməsi ideyasının müəllifidir. Onun rəhbərliyi və şəxsi təşəbbüsü ilə Azərbaycan dialektoloqları bu işə başlayıb və 20 il gərgin əmək sərf etməklə 128 xəritədən ibarət “Azərbaycan dilinin dialektoloji atlası”nı 1990-cı ildə nəşr etdirməyə müvəffəq olublar.

Əzizov E. İ. Azərbaycan dilinin tarixi dialektologiyası (1999)

▶▶▶▶▶Pulsuz yüklə◀◀◀◀◀ ? Yandex ?

Related posts:

• Гаркавец А. Н. Кыпчакский словарь (2023)
• Тихонов Д. И. Хозяйство и общественный строй уйгурского государства X-XIV вв. (1966)
• Насилов В. М. Язык тюркских памятников уйгурского письма XI-XV вв. (1974)
• Тугушева Л. Ю. Уйгурские деловые документы X-XIV вв. из Восточного Туркестана (2013)
• Насилов В. М. Древнеуйгурский язык (1963)
• Щербак А. М. Грамматический очерк языка тюркских текстов X-XIII вв. из Восточного Туркестана (1961)
• Ming Hanedanı Tercüme Odası. İdikut sözlüğü (2012)
• Turcologica Upsaliensia: an illustrated collection of essays (2020)
• Serkan Şen. Orhon, Uygur ve Karahanlı metinlerindeki meslekler bağlamında eski türk kültürü. Doktora tezi (2007)
• Hanife Gezer. Karahanlı Türkçesi temel söz varlığının eski Türkçeden Karluk grubu lehçelerine anlam incelemesi. Doktora tezi (2019)

Azərbaycan dialektologiyası məktəbinin qurucusu – akademik Məmmədağa Şirəliyev

Akademik Məmmədağa Şirəliyev mühüm elmi əhəmiyyətə malik sanballı tədqiqatları ilə Azərbaycan dilçiliyini zənginləşdirib, onun bir çox istiqamətlərinin müəyyənləşməsi və formalaşmasında təqdirəlayiq xidmətlər göstərib. Alimin dilçiliyin aktual problemlərinin öyrənilməsində, xüsusən Azərbaycan dialektologiyasının əsaslarının yaradılmasında və türkoloji dilçilik sahəsində ardıcıl nailiyyətlər qazanılmasında müstəsna rolu olub. Azərbaycan dilinin ilk dialektoloji atlası və lüğətlərinin tərtibi Məmmədağa Şirəliyevin adı ilə bağlıdır. Prezident İlham Əliyev 2019-cu il 19 iyul tarixli Sərəncamına əsasən, akademik Məmmədağa Şirəliyevin 110 illiyi respublika səviyyəsində qeyd edilib.

AZƏRTAC xəbər verir ki, sentyabrın 19-u görkəmli dilçi alim, Dövlət mükafatı laureatı, Əməkdar elm xadimi, filologiya elmləri doktoru, professor Məmmədağa Şirəli oğlu Şirəliyevin doğum günüdür.

Məmmədağa Şirəliyev 1909-cu il sentyabrın 13-də Şamaxı şəhərində doğulub. O, 1927-ci ildə Bakıda orta məktəbi bitirib və Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki BDU) Şərq fakültəsinin Dilçilik şöbəsinə qəbul olunub və 1931-ci ildə ali təhsilini başa vurub. Ömrünün iki ilini Ağdam rayonunda dil-ədəbiyyat müəllimi işlədikdən sonra 1933-cü ildə Azərbaycan dilçiliyi ixtisası üzrə Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun (indiki Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti) aspiranturasına qəbul olub. Aspirantura illərindən sonra həmin institutda Azərbaycan dili fənnindən dərs deyib.

Ömrünün 30 ilindən çoxunu respublikamızın müxtəlif ali təhsil ocaqlarında dilçilik kursu üzrə mühazirələr oxuyub. 1933-1941-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunda (indiki ADPU) müəllim, dekan müavini, dekan, 1941-1945-ci illərdə və 1949-1960-cı illərdə Azərbaycan Dövlət Universitetində Azərbaycan dilçiliyi kafedrasının müdiri, Filologiya fakültəsinin dekanı, universitetin rektor müavini, 1949-cu ildə Azərbaycan Elmlər Akademiyası Dil və Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru vəzifəsində çalışıb. Məmmədağa Şirəliyev ali məktəblərdə yüksək vəzifələr tutsa da, onun 1950-ci illərdən sonrakı fəaliyyəti (1950-1991) Azərbaycan dilçilik elminin inkişafı və zənginləşməsi işinə həsr olunub. Məmmədağa Şirəliyev 1949-cu ildə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının müxbir, 1962-ci ildə isə həqiqi üzvü seçilir, 1960-cı ildə Azərbaycanın Əməkdar elm xadimi adına, “Azərbaycan dialektologiyasının əsasları” monoqrafiyasına görə 1972-ci ildə Dövlət mükafatına layiq görülüb. Məmmədağa Şirəliyev 1944-cü ildə “Qafqazın müdafiəsinə görə” və “Əmək igidliyinə görə” medalları ilə, 1946-cı ildə “Qırmızı Əmək Bayrağı” ordeni, 1954-cü ildə “Şərəf nişanı” ordeni ilə təltif olunub.

Akademikin elmi yaradıcılığı olduqca geniş və çoxşaxəlidir. O, Azərbaycanda dilçilik elminin yaranması, inkişafı və çiçəklənməsində böyük xidmətlər göstərib. Görkəmli elm xadiminin adı dialektologiya, ədəbi dil tarixi, müasir Azərbaycan dili, türkoloji dilçilik, ümumi dilçilik, Azərbaycan dilinin qrammatikası və habelə nitq mədəniyyəti, orfoepiya məsələləri, üslubiyyat, Azərbaycan dilinin dialektoloji atlasının və başqa sahələrdən hər birinin mötəbər tədqiqatçıları sırasında iftixarla, şərəflə çəkilir. Onu elmi yaradıcılığı, elmi irsi, türkologiya elminin ən dəyərli əsərləri sırasına daxildir. Məmmədağa Şirəliyev 200-dən çox elmi əsərin, 8 kitabın müəllifi, 21 kollektiv monoqrafiyanın əsas müəlliflərindən biri və redaktoru olub.

Dilçiliyimizin əksər sahələrinin yaranıb zənginləşməsində Məmmədağa müəllimin özünəməxsus, seçilən xidmətləri olsa da, o, dilçilik arenasında daha çox görkəmli dialektoloq kimi tanınıb, bu sahə ona dünya şöhrəti qazandırıb. Onun 1941-ci ildə müdafiəyə namizədlik dissertasiyası kimi təqdim etdiyi “Bakı dialekti” araşdırması Dissertasiya Şurası üzvləri tərəfindən yüksək qiymətləndirilib və o, birbaşa filologiya elmləri doktoru alimlik dərəcəsinə layiq görülüb. O, haqlı olaraq Azərbaycan dialektologiyası məktəbinin qurucusu sayılır. Bu gün onun bu sahədəki “Bakı dialekti” (1949, 1957), “Azərbaycan dialektologiyasının əsasları” (1962, 1968, 2006), “Dialektı i qovorı Azerbaydjanskoqo yazıka” (1983) və başqa əsərləri Azərbaycan dilçiliyinin nadir nüsxələrə çevrilmiş inciləri sırasındadır. M.Şirəliyev, həmçinin türk dillərinin dilçilik coğrafiyası üsulu ilə öyrənilməsi ideyasının müəllifidir. Onun rəhbərliyi və şəxsi təşəbbüsü ilə Azərbaycan dialektoloqları bu işə başlayıb və 20 il gərgin əmək sərf etməklə 128 xəritədən ibarət “Azərbaycan dilinin dialektoloji atlası”nı 1990-cı ildə nəşr etdirməyə müvəffəq olublar.

Elmi fəaliyyəti ilə yanaşı, Məmmədağa Şirəliyev həm də pedaqoji işdə, təhsil sahəsində xalqımıza əvəzsiz xidmətlər göstərib. Onun professor Muxtar Hüseynzadə ilə birgə yazdıqları “Azərbaycan dilinin qrammatikası” (II hissə, sintaksis) orta məktəb dərsliyi 1940-cı ildən çap olunmağa başlayaraq 50 ildən artıq müddətdə tədris işinə alternativsiz xidmət edib. Həmin dərslik bu gün də elmi-pedaqoji dəyərini saxlamaqdadır.

Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğətlərinin tərtibi və nəşri sahəsində də M.Şirəliyev dəyərli xidmətlər göstərib. O, 1964-cü ildə çapdan çıxmış bircildlik “Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti”nin redaktoru olub. Sonralar bu lüğətin sözlüyü artırılaraq Ankarada 1999-2000-ci illərdə ikicildlik kimi nəşr olunub. Görkəmli elm xadiminin Azərbaycan dilinin tətbiqi məsələlərinə aid dəyərli araşdırmaları və kitabları var. Onun əlifba, terminologiya, orfoqrafiya, durğu işarələri, orfoepiya, bədii əsərlərin dili, nitq mədəniyyəti, lüğətçilik və dilçilik məsələlərinə aid apardığı tədqiqatlar Azərbaycan dilçiliyini zənginləşdirib.

Akademik yüksəkixtisaslı dilçi kadrların, xüsusən dialektoloqların hazırlanmasında da xidmətləri böyükdür. O, onlarla doktorların elmi məsləhətçisi və 40-dan yuxarı elmlər namizədinin elmi rəhbəri olub. Həmçinin onun rəhbərliyi ilə türkdilli respublika və vilayətlərdə çoxlu elmlər namizədi və elmlər doktorları yetişib.

Görkəmli elm adamı Məmmədağa Şirəliyev 1991-ci il aprelin 19-da uzun sürən xəstəlikdən sonra vəfat edib.

Dünyaşöhrətli türkoloq, böyük Azərbaycan dilçisi Məmmədağa Şirəliyevin əziz xatirəsi heç bir zaman unudulmayacaq, həmişə məhəbbətlə yad ediləcək, elmi ictimaiyyətin, onun tələbələrinin və onu tanıyanların qəlbində əbədi yaşayacaq.

0 6zbek dialektologiyasi

O Z B E K IS T O N R ESPU B LIK A SI
OLIY VA 0 ‘R T A MAXSUS T A ’L IM V A Z IR L IG I
N IZO M IY N O M ID A G I
TO SH K EN T DAVLAT PED A G O G IK A UN IV ERSITETI
A S H I R B O Y E V S a m i x o n
OZBEK DIALEKTOLOGIYASI
0 ‘zbek tili va adabiyoti ta’lim y o‘nalishi talabalari uchun
darslik
“N A V R O ‘Z ” nashriyoti
T O S H K E N T – 2 0 1 6

К В К 81.12(5 0 ‘zb) 7
U O ‘K: 119.5.3.
ISBN 978-9943-381-05-6
Ashirboyev Samixon. 0 ‘ZB EK D IA L EK TO LO G IY A SI // darslik //
Т.: > nashriyoti, 2 0 1 6 .-1 3 6 b.
Pedagogika oliy ta’lim muassasalarining o ‘zbek tili va adabiyoti bakalavriat
y o ‘nalishi ta’lim dasturida talabalarga o ‘zbek shevalari to ‘g ‘risida ilmiy va amaliy
bilim lami berish k o‘zda tutilgan. Ushbu darslikda o ‘zbek dialektologiyasining
nazariy asoslari aks ettiriigan. Darslik m a’ruza matnlari, am aliy m ashg’ulot
materiallari, mustaqil ishlar mazmuni, ushbu fandan malakaviy (o ‘quv) amaliyoti
dasturi materiallari hamda talabalar bilim ini nazorat qilish b o‘yicha testlam i o ‘z
ichiga olgan. Unda asosiy tushunchalar o ‘zbek va ingliz tillarida berilgan. Darslikdan
magistrantlar, ilmiy xodimlar ham foydalanishlari mumkin.
В образовательной программе направления бакалавриата узбекский язык и
литература предусмотрено дать студентам научные и практические знания по
узбекской
диалектологии.
Настоящий
учебник
отражает
основные
теоретические вопросы узбекской диалектолог ии, а структура учебника состоит
из текстов лекции, материалов для практических занятий, самообразования,
программы квалификационной (учебной) практики и тестов для контроля
знания по узбекской диалектологии. В нем основные термины даны на
узбекском и английском языках. Учебником могут пользоваться также
магистранты и научные работники.
In bachelor degree educational program o f “Uzbek language and literature” at
pedagogical higher educational institutions to give the scientific and practical
know ledge o f Uzbek language dielects for students is foreseen. In this textbook the
theoretical basis o f Uzbek dialectology is described. The textbook com prises the
lecture texts, practical traning materials, contents o f independent assignments,
programs o f qualificational (study) practices, and tests for know ledge assessm ent o f
the students. The main termins are given in U zbek and English languages. The
textbook can be used by the master degree students and researchers.
Taqrizchilar: T. E nazarov, filologiya fanlari doktori ( 0 ‘zMU)
S. M uham edova, filologiya faolari doktori (TDPU)
© “N A V R O ‘Z” nashriyoti 2016
© ASHIRBO YEV Samixon

K irish
“0 ‘zbek dialektologiyasi” ijtimoiy lingvistika fanlaridan biri bo’lib,
o’zbek shevalarini o‘rganadigan fandir. Dialektologiya so‘zi yunon tilidan
olingan bo‘lib, shevalar, dialektlar va lahjalar to‘g‘risidagi bilim degan
ma’noni bildiradi. 0 ‘zbek dialektologiyasi o‘zbek shevalarining fonetik,
leksik va grammatik xususiyatlarini, uning shakllanish va tarqalish
chegaralarini o’rganadi.
Shevalar har bir milliy tilning asosini tashkil etadi hamda u milliy-
m a’naviy qadriyatim iz hisoblanadi. Aslida ham ona tili deganda sheva
tushunilishi haqiqatga yaqindir. Shuning uchun ham uni asrab-avaylash,
qadrlash zarur. Bu haqda yurtboshimiz I. A. K arim ovning: “Jam iki ezgu
faiila tla r inson qalbiga, avvalo, ona allasi, ona tilining betakror jozibasi
bilan singadi Ona M i – bu m illatning ruhidir1”, – degan so’zlarini eslash
o‘rinlidir. Dernak, shevalar to‘g ‘risidagi fanni o’rganish talabalami milliy
g‘oya ruhida tarbiyalash imkoniyatini tug‘diradi. To‘g ‘ri, har bir
madaniyatli shaxs rasmiy doiralarda o‘zbek adabiy tilida muomala qilishi
shart, lekin bu o‘z shevasini unutishi kerak degan so‘z emas.
0 ‘zbeklar hozirgi 0 ‘zbekiston Respublikasi, Markaziy Osiyo
mamlakatlarida, Afg‘oniston, Turkiya, Saudiya Arabistoni, Avstraliya,
Xitoy, Uyg‘uristonida va boshqa mamlakatlarda istiqomat qiladilar.
Albatta, ularning tili o‘zbek tili bo‘lsa-da, o‘ziga xos mahalliy
xususiyatlarga ega. 0 ‘zbek shevalari o‘zbek tilining mahalliy ko’rinishlari
bo‘lib, uni o‘rganish fan uchun nazariy ahamiyat kasb etsa, boMajak til va
adabiyot o’qituvchisi uchun amaliy ahamiyatga ham molikdir. Bu fanni
o‘rganishdan maqsad o‘zbek shevalarining eng muhim xususiyatlari –
fonetik, leksik, morfologik va, qisman, sintaktik xususiyatlari haqida
talabalarga t o ia ma’lumot berishdir. Bu esa quyidagi vazifalami keltirib
chiqaradi:
– talabalarga o ‘zbek dialektologiyasi bo‘yicha tayanch bilimlarni
berish va shu asosda tayanch tushunchalar to ‘g ‘risida tasaw ur hosil qilish;
– o‘zbek shevalarining fonetik, leksik va grammatik qurilishi haqida
ma’lumot berish;
‘К арим ов И. Ватан ва халк мангу колади. – Тошкент: Алиишер Навоий номидаги
Узбекистан Миллий кутубхонаси нашриети, 2010. — Б. 123.
3

– shevalami o‘rganish metodlari to‘g ‘risida tushuncha berish hamda
sheva vakillaridan rna’lum bir sheva xususiyatlarini yozib olish malakasini
hosil qilish;
– adabiy til va sheva munosabatlari to‘g‘risida tushuncha hosil qilish;
maktab, akademik litsey va kasb-hunar kollejlari ta ’Iimida dialektal
xatolarning oldini olishga nazariy tayyorlash.
Har bir tilning shevalarini o‘rganuvchi fan tasviriy dialektologiya
deb yuritiladi. 0 ‘zbek dialektologiyasi hozir tasviriy dialektologiya
bosqichidadir. Bu fan boshqa fanlami, shu jumladan til tarixini
o ‘rganishda zaruriy manba ekanligini hisobga olsak, bu jarayonda tarixiy
dialektologiya to‘g ‘risida ham fikr yuritish lozim bo‘ladi. Tilning
rivojlanishi ayni o‘rinda shevalaming ham tarixiy rivojlanishi hisoblanadi.
Bu esa tarixiy dialektologiyaning tekshirish obyektidir.
0 ‘zbek
tilshunosligida tarixiy dialektologiya endigina shakllanib kelmoqda.
M avzu: 0 ‘zbek dialektologiyasining predm eti, m aqsad va
vazifalari
R eja:
1. Sheva, dialekt va lahja tushunchalari.
2. 0 ‘zbek tilining murakkab dialektal tarkibi.
3. 0 ‘zbek dialektologiyasining tilshunoslik va boshqa fanlar bilan
o’zaro aloqadorligi.
4. 0 ‘zbek dialektologiyasining nazariy va amaliy ahamiyati.
5. 0 ‘zbek shevalarini o‘rganish metodlari.
M atn
1
.
Sheva, dialekt va lahja tushunchalari 0 ‘zbek tili boshqa turkiy
tillardan ko‘p shevaliligi bilan farqlanadi. 0 ‘tgan tarixiy davr ichida
o ‘zbek shevalari to‘xt.ovsiz taraqqiy etdi. Uning taraqqiyot tarixi va hozirgi
davrini tushunish va izohlashda sheva, dialekt, lahja degan terminlar
qoMlanadiki, ulaming lug‘aviy va terminologik m a’nolarini bilish albatta
zarur.
Sheva forscha ravish, tarz, yo’sin degan m a’nolarni bildirib, fanda
o‘ziga xos leksik, fonetik va grammatik xususiyatlari bilan farqlanib

turadigan milliy (xalq) tilning kichik territoriyaga oid qismini anglatadi (1-
rasm).
1-rasm
Sheva
O ‘z ig a x o s leksik xususiyati
O’zige xos fonetik xususiyati
O’iiga xos gtanmiUik чимклчь
»i
M illiy tilning kichik territorivaga oid qisrai
2 ~
§p e
s
5
D ialekt so‘zi yunoncha bo’lib, sheva degan ma’noni anglatib (aslida
qabila tili demakdir), aksariyat til xususiyatlari o ‘xshash bo’lgan
shevalami birlashtiradi.
L a h ja
arabcha so‘z bo‘lib u ham ravish, tarz, yo’sin, sheva
ma’nolarini bildiradi. Dialektologik termin sifatida qadimdan o ‘zbek
tilining taraqqiyotiga asos bo‘lgan sheva va dialektlaming eng yirik
to‘dasini anglatadi.
O z b e k tili o‘z tarixiy taraqqiyotida uchta lahjaning birligidan tarkib
topgan. Ular: qarluq-chigil-uyg‘ur tahjasi, qipchoq lahjasi, o ‘g ‘uz
lahjasidir (2-rasm).
2-rasm
. .
( ) kz b e k tili
jjl
1
N
Qmluq-chigil-uy g* ur
lahjasi
Qipchoq lahjasi j
O lg ‘uz lahjasi
5

L a h ja termini o ‘zbek, turk tillarida iste’molda bor, boshqa aksariyat
millatlar dialektologiyasida dialekt va sheva (говор) terminlariga ko‘proq
murojaat qilinadi.
Bir dialect tarkibidagi shevalarda o ‘zaro bogiangan, lekin kichik va
muhim bo‘lgan farqlar bo‘ladi, uni 3-rasmdan anglab olish mumkin.
3-rasm
Shevaning farqlanishi
1 – Beshyog‘och dahasida: – borsambz.
2 – Xadra dahasida: – borsovuz.
3 – Chorsu dahasida: – borso://borsok.
4 – Eski Jo‘va dahasida: – borso. vuza
Dialektologiyada ikki xildagi dialekt to ‘grisida fikr yuritish mumkin,
ya’ni m ahalliy dialektlar va ijtimoiy dialektlar. M ahalliy dialekt
umumhalq (milliy) tilining muayyan territoriyaga oid ko‘rinishi, o ‘ziga
6

xos namoyon bo‘lishidir. 0 ‘zbek dialektologiyasi mahalliy sheva, dialekt
va lahjalami o‘rganish bilan shug‘ullanadi.
Ijtim oiy dialekt esa mahalliy sheva, dialekt va lahjalardan farq qilgan
holda, muayyan guruhdagi shaxslaming umumxalq tilidagi so‘zlarga o ‘z
manfaatlaridan kelib chiqib, o ‘zgacha m a’no kasb etishlari yoki muayyan
soha – kasb-hunar leksikasi, terminologiyasidan faqat shu soha
kishilarining o ‘zlarigina foydalanishlari asosida vujudga keladi. Ular biror
sheva yoki dialekt xususiyatiga teng emas. Ijtimoiy dialektda shevaga oid
so‘zlar ham b a’zan qatnashishi mumkin. Boshqacha aytganda ijtimoiy
dialektda o‘ziga xos fonetik va grammatik xususiyatlar boMmaydi, lekin
ayrim leksik xususiyatlari bo‘lishi mumkin.
0 ‘zbek dialektologiyasi ijtimoiy dialektni o‘rganmaydi, ijtimoiy
qatlamlar “til”i sotsiolingvistikaning boshqa bo‘limlari ob’yektidir.
2.
0
‘zbek tilining nturakkab dialektal tarkibL
Proftssor E. D. Polivanov “0 ‘zbek dialektologiyasi va o ‘zbek adabiy
tili” nomli asarida (1933) o‘tgan asming birinchi choragidayoq o‘zbek tili
o‘zining ko‘p shevaliligi bilan boshqa turkiy tillardan ajralib turishi haqida
ma’lumot bergan edi. Keyingi tadqiqotlar buni tasdiqlagan. Uning tub
sababiari bir necha omillarga borib taqaladi. Professor V. V. Reshetov
o’zbek tili dialektal kartasining rang-barangligini uning etnogenezisidan
qidirish lozimligini uqtiradi.
Tariximizga oid adabiyotlar qadimda turkiy urug‘ va qabilalar miqdori
ancha ko‘p bo‘lganligi to‘g‘risida xabar beradi. Ular ichida o‘zbek tili va
uning shevalari shakllanishida qarluq, chigil, uyg‘ur, qipchoq, urug‘lari,
qangli, qatag‘on urug‘ va qabilalari birlashmalarining tarixiy taraqqiyoti
katta rol o ‘ynagan.
0 ‘zbek tilining dialektal o ‘ziga xosligida qadimgi urug‘ va
qabilalaming turli territoriyada alohida-alohida mustaqil yashashlari
muhim ahamiyat kasb etgan. Ijtimoiy hayot tarzi, territorial mustaqilligi,
kasb-kori, etnografik xususiyatlari ularning tilida aks etmay qolmas edi va
bu holat tilda umumiylikni saqlab qolgan holda, boshqa territoriyada
yashovchi o ‘zbeklar tilidan ko‘pgina xususiyatlari bilan farqlanishiga olib
kelgan, bu esa shevaning o‘ziga xosligini keltirib chiqargan. Sheva va
dialekt xususiyatlarining tobora qat’iylashishiga aholi punktlarining bir-

biridan uzoq joylashishi m uhim rol o ‘ynagan. Shu tariqa bir til ichida turli
shevalam ing shakllanishiga olib kelgan.
Tarixchi olim K. Shoniyozovning k o ‘rsatishicha, qarluqlar va ularga
qon-qardosh bo ‘lgan chigil, xalaj qabilalari lie daryosi havzasida,
Sirdaryoning janubiy oqim lari, Isfijobda v a F arg‘ona vohasiga tarqalgan
keng territoriyada yashaganlar. Turgesh qabilalari ittifoqi Yettisuvni
egallagan. 766-yilda bu territoriyalar qarluqlar tom onidan ish g ‘o l qilingan.
IX-X asrlarda o ‘g ‘uzlar Sirdaryoning quyi va o ‘rta havzalarini ham da Orol
b o ‘ylarini ishg’ol qilgan. Q ipchoq qabilalari esa, asosan, Oltoy o ‘lkasida,
Irtish b o ‘ylarida yashaganlar va keyinchalik ular Sibir, Gurjiston, Volga,
Dunay daryolari bo ‘ylari ham da M arkaziy O siyoga tarqalganlar.
0
‘zbek tilida sheva va dialektlam ing kuchli farqlanib qolganligiga
o ‘zbek tili boshqa tillardan ajralib m ustaqil taraqqiy eta boshlagan davrdan
boshlab unga turkiy va forsiy tilning kuchli ta ’siri ham sabab boMgan.
Jum ladan, Q oraqalpog‘istondagi o ‘zbek shevalariga qoraqalpoq va qozoq
tillarining, Toshhovuz o ‘zbek shevalariga (X orazm shevalariga) turkm an
tilining, shimoliy o ‘zbek shevalariga qozoq tilining, Q irg‘izistondagi
o ‘zbek shevalariga q irg ‘iz tilining, Sam arqand, Buxoro, N am angan,
Sariosiyo va Tojikistondagi o ‘z b ek shevalariga tojik tilining t a ’siri
kuchlidir. Shu tufayli ham bu shevaiar boshqa shevalardan farqlanib
qolm oqda va o ‘ziga xoslikni vujudga keitirm oqda.
Avvalgi satriarda aytilganidek, o ‘zbek tili yirik uchta Iahjani qam rab
oigan, lekin har bir lahja orasiga b a ’zan q at’iy chegara q o ‘yib b o im a y d i,
y a ’ni aksariyat shevaiar ayni bir til qonuniyatlariga amal qilishi m um kin,
masalan, singarm onizm har uchala (M arkaziy shahar shevalarini hisobga
olm aganda)
lahjada
uchraydi,
shuningdek,
unlilam ing
birlamchi
ch o ‘ziqliklari qarluq va o‘g ‘uz lahjalarida ham qayd qilinadi.
3.
0 ‘zbek dialektologiyasining tilshunoslik va boshqa fanlarga
aloqadorligi.
0
‘zbek dialektologiyasi tilshunoslik fanlaridan biri sifatida, avvalo,
“H ozirgi o‘zbek tili” fani nazariy asoslariga tayanadi. Shuningdek,
“0 ‘zbek tili tarixi” fanining “Q adim gi turkiy til”, “0 ‘zbek tilining
tarixiy gram m atikasi”, “ 0 ‘zbek adabiy tili tarixi” boMimlari uchun
ham nazariy, ham amaliy asos vazifasini bajaradi. Aksincha, o ‘zbek

dialektologiyasi bu fanlarning nazariy va am aliy m ateriallariga asoslanadi.
To‘g ‘ri, tilshunoslikning bu fanlari o ‘quv rejalarida keyingi kurslardan jo y
olgan, demak, bu fanlar b o ‘yicha nazariy, am aliy m a’lum otlar
0
‘zbek
dialektologiyasi
b o ‘yicha
tegishli
m avzularni
mustaqil
tayyorlash
jarayonida, ulardan q o ‘shim cha m a’lum otlar olish chog‘ida o ‘rganib
boriladi.
“
0
‘z b e k d ialek to lo g iy asi” fani, ayniqsa, “
0
‘zb e k tili ta r ix i” fani
bilan uzviy bog‘langan. Shevalar va yozuv yodgorliklari til tarixi uchun
muhim m anba b o ‘lib xizm at qiladi. B uning boisi shundaki, o ‘zbek tili
uzoq yillarni boshidan kechirdi, buning natijasi o‘laroq o ‘zbek tiliga asos
boMgan shevalar hozirgi 0 ‘zbekiston, shuningdek, M arkaziy Osiyo,
Afg‘oniston m am lakatlariga yoyilib ketdi. Shevalarning bu hududlarda
tarqalishi, so ‘zsiz, o ‘zbek tili tarixini o‘rganishda o‘ziga xoslikni keltirib
chiqaradi. T a ’kidlash lozimki, bizgacha yetib kelgan o ‘zbek tili m anbalari
o ‘z davrining adabi tilida yozilgan b o ‘lsa-da, ayni zam onda, o ‘sha
davrning shevalariga xos xususiyatlarni ham aks ettirgan. Shuning uchun
ham, turli hududlarda yaratilgan yozm a yodgorliklarda dialektal o ‘ziga
xosliklar namayon boMadi, chunki asar m ualliflari yoki uni k o ‘chiruvchilar
muayyan shevaning vakillari boMganligi tufayli ham, ular shevasi
xususiyati u yoki bu tarzda asarlarda aks etm ay qolmas edi. Bu holat til
tarixi asarlarining o ‘ziga xosligini ta ’minlagan.
Hozirgi sheva faktlari esa til tarixini tushunish uchun ham xizmat
qiladi, chunki, avval aytilganidek, tilim iz tarixiga oid so ‘zlar, fonetik va
grammatik unsurlar tam om an yo ‘qolib ketm aydi, balki u yoki bu darajada
shevalarimizdan birida o ‘z m a’nosida yoki qism sn m a’nosi
0
‘zgaran
shaklda saqlanib qoladi, bu esa til tarixidagi ayrim tushunchalarni
oydinlashtirishga xizm at qilishi mumkin, m asalan, “Devonu lu g ‘atit turk”
asaridagi
анач
/
anac
so ‘zi (qizlam i erkalash shakli) Shim oliy o ‘zbek
shevalarida, a tiz (ekin m aydoni) so‘zi X orazm da,
эвдъ&ь / avdidi
(terdi)
so’zi
эвдэдъ
/
avdadi
tarzida Shim oliy o ‘zbek shevalarida,
кьзлэдъ I
kizladi
(yashirdi) so‘zi
гъзлэдъ
/
gizlddi
tarzida Xorazm da va Shimoliy
o’zbek shevalarida hozir ham qoMlanadi.
Кэшур
/
Kdsiir
so ‘zi “D evon”da
turp
m a’nosini anglatgan boMsa, X orazm shevalarida
гэшър
/
gasir
9

variantida
sabzhn
bildiradi. Demak, u qism an m a’no o ‘zgarishiga
uchragan.
0
‘zbek dialektologiyasi g eo g rafly a fani bilan uzviy aloqador, y a ’ni
har bir sheva haqida m a’lum ot to ‘planganda, shu sheva vakillari
joylashgan territoriyaning koMami, aholisining m iqdori, shu territoriya
iqlimi va boshqa m a’lum otlar ham e ’tiborga olinadi, y a’ni geografik
muhiti ham yoritiladi. Shuningdek, o‘zbek dialektologiyasi o ‘z b e k x a lq i
ta rix i,
ad a b iy o ti,
fo lk lo ri,
etn o g ra fiy asi,
s a n ’a ti
fanlarining
m a’lum otlariga ham tayanadi va, ayni o ‘rinda, ular uchun ham boy
m aterial beradi.
4.
O’zbek dialektologiyasining nazariy va amaliy ahamiyati
0 ‘zbek
dialektologiyasi o ‘zbek tili va adabiyoti o ‘qituvchisi uchun ham nazariy,
ham am aliy aham iyatga m olik b o ‘lgan fandir. Bu fan bo‘yicha olinga
nazariy bilim lar, yuqorida ta ’kidlanganidek, keyingi kurslarda o ‘tiladigan
fanlarga nazariy asos b o ii b xizm at qilsa, ayni zamonda, til va adabiyot
o ‘qituvchilarini o ‘zbek dialektologiyasi bilimlari bilan qurollantirib, o ‘z
pedagogik faoliyatida dialektal xatolar ustida ishlash faoliyatiga ham
tayyorlaydi, y a’ni o ‘quvchilarning yozm a va o g ‘zaki nutqida uchraydigan
dialektal xatolarning m anbalarini aniqlash v a t o ‘g ‘ri y o ‘l tutishiga yordam
beradi.
5.
0 ‘zbek shevalarini о ‘rganish metodlari.
0
‘zbek shevalari
tasviriy (tavsifiy), qiyosiy, qiyosiy-tarixiy, lingvistik
geograflya
m etodlarida o ‘rganib kelinmoqda.
M uayyan shevaning fonetik, leksik va gram m atik xususiyalarini
tuzilgan savolnom a asosida ta v sif qilib chiqish asosida o‘rganish
tasviriy
(tavsifiy) metoddir.
B unda o ‘zbek adabiy tili xususiyatlari asos qilib
olinadi.
Shevaga xos xususiyatlar yondosh shevalarga, qarindosh tillaga
qiyoslab o ‘rganilishi
qiyosiy metoddir.

0
‘zbek shevalarini o ‘rganishda,
asosan,
tasviriy
va
qiyosiy
m etoddan foydalanilgan ham da boy material
to ‘plangan.
0 ‘zbek shevalarini o ‘rganishda XIX asm ing oxirlarida paydo b o ‘lgan
qiyosiy-tarixiy metoddan
ham foydalanilgan. Bu m etodga k o ‘ra, o ‘zbek
shevalari m ateriallari boshqa turkiy tillar, “D evonu lug‘atit turk” ,
10

“Qutadg‘u bilig”, A lisher N avoiy asarlari tili va boshqa til tarixi m anbalari
liliga qiyoslab o ‘rganib borilgan, lekin bu raetod asosiy m etod hisoblangan
emas, balki tahlil talab o ‘rinlardagina va ayrim til tarixiga oid m aqola va
tisiirlarda uchrab turadi.
Shuningdek, shevalar
lingvistik geografiya
metodi bilan ham
o’rganiladi (bu haqda “Areal tilshunoslik (Lingvistik geografiya)”
mavzusida fikr yuritiladi),
T a k ro rla s h u c h u n sa v o ila r:
1. Sheva deb nim aga ataladi?
2. Dialekt deb nim aga ataladi?
3. Lahja deb nim aga aytiladi?
4. 0 ‘zbek shevalarining m urakkab tarkibi qaysi om illar bilan
bogMangan?
5. 0 ‘zbek shevalari qaysi m etodlar bilan o ‘rganiladi?
6
.
0
‘zbek dialektologiyasi fani qaysi fanlar bilan o ‘zaro b og ‘langan?
T a y a n c h tu s h u n c h a la r:
0 ‘z b e k d ialek tologiyasi [Uzbek dialectology] – o ‘zbek shevalarini
ilmiy ravishda o ‘rganadigan fan.
S heva [pronounciation, accent, dialect] – o ‘zbek tilining kichik
territoriyadagi m uom ala vositasi.
D ialekt [dialect] – o ‘zaro bir-biriga yaqin shevalar tizimi.
L a h ja [dialect] – shakllanishi jihatidan umumiy tarixga ega boMgan
dialektlar jam i.
Q arlu q -ch ig il-u y g ‘u r la h ja si [Karluk-chigil-uygur dialect] – o‘zbek
tilining shu nom lar bilan ataladigan uru g ‘-qabila ittifoqi negizida
shakllangan sheva va dialektlar to ‘dasi.
Q ipchoq la h ja si [Kipchak dialect] – o ‘zbek tilining qipchoq urug‘ va
qabilalari negizida shakllangan sheva va dialektlar to ‘dasi.
0 ‘g ‘u z la h ja si [Uguz dialect] – o ‘zbek tilining o ‘g ‘uz u rug‘ va
qabilalari negizida shakllangan sheva va dialektlar to’dasi.
T avsifiy (sin x ro n ) m eto d [descriptive method] – shevaning hozirgi
holatini yozib olish metodi.
11

Q iy o siy -tarix iy m eto d [comparative historical m ethod] – tillam i ham
tarixiy taraqqiyot, ham boshqa yondash tillarga qiyoslab o ‘rganish metodi,
bu m etoddan shevaiarni o ‘rganishda ham foydalaniladi.
Mavzu:
T ra n s k rip s iy a
R e ja :
1. Transkripsiya haqida um um iy m a’lumot.
2. Unli va undosh tovushlarda qo ‘llaniladigan transkripsion belgilar.
3. Yangi o ‘zbek transkripsiyasi.
4. D iakritik belgilar.
M a tn
1.
Transkripsiya haqida umumiy m a ’lumot.
Transkripsiya lotincha
qayta yozish
degan m a’noni bildiradi.
Transkripsiya ta ’rifi:
“Shevalardagi konkret nutq tovushlarini, y a ’ni
fonem aning variaisiyalari, variantlarini yozuvda ifodalash uchun
qo ‘llaniladigan harflar, ishoralar sistemasiga transkripsiya deyiladi”.
Bu
ta ’rif ayni o ‘rinda fonetik transkripsiyani anglatadi, chunki konkret nutq
tovushini yozib olishda fonetik transkripsiyadan foydalaniladi (4-rasm).
4-rasm