İnsan üçün təhlükəli olan qurd xəstəlikləri
Hlqvi qurdlar btn qurdlar qrupunun n yksk inkiaf etmi formalar olub ,ali qurdlar adlanrlar.Bu qurdlar qazandqlar bir ox lamtlrin gr ali onurasz heyvanlarn tkamlnn izah edilmsind mhm yer tutur.Bdn llri 0.5 mm-dn 2-3 m- qdr uzunluqda olur.Onlar dnizlrd ,irin sularda,torpaqlarda yaylr.9000- qdr nv vardr.Hlqvi qurdlarn xarici quruluunda diqqti clb edn sas lamt bdnin buumlu v ya metamerli olmasdr.Bdn az v ya ox miqdarda buumlardan ibartdir.Bu buumluq, hminin daxili hissd vardr ki, o da araksmlr (dissepimentlr ) adlanr.Bzi formalarda xarici buumluluq daxili arksmlr uyun gldiyi halda,bir qisim formalarda bu qanunauyunluq pozulur.Bdninin buumlar bir ox formalarda qurulularna gr bir-birin oxardr v ona gr d bu homonom buumluluq adlanr.Hlqvi qurdlarn bdnind bir-birindn frqlnn hissni ayrmaq mmkndr.Onlardan biri prostomimum adlanan ba, ikincisi buumlu gvd,nc piqidium adlanan dal (anal ) hisssidir.
I nsan bdninin xarici forması
Hörmətli ziyarətçi, Siz qeydiyyatdan keçməmiş istifadəçi kimi sayta daxil olmusunuz.
Biz Sizə qeydiyyatdan keçməyi və ya öz adınz ilə sayta daxil olmağı məsləhət görürük.
| Müəllif – VseleNNaya, Baxılıb – 9600, Rəy sayı – 10 , Tarix: 24-11-2013, 10:26 |
Miss Lady , Wemkir57 , Femina Və 2 Başqa Bunu Bəyənir.
Oxşar Xəbərlər:
- Fotoşəkil deyil qara qələm şəkilləridir
- Göz qələmi haqqında maraqlı məlumatlar
- Bu yay hansı rənglər dəbdə olacaq? – MÜSAHİBƏ + FOTO
- Dəbin dəyişməz qaydaları..
- Üz cizgilərini nə cür daha incə göstərmək olar?
İnformasiya
Qonaq qrupunda olanlar istifadəçilər bu xəbərə şərh əlavə edə bilməz.
| Forumda son mövzu | Baxış | Cavab | Müəllif | Sonuncu |
Populyar Xəbərlər
Xoş Gəlmisiz. (Son Qeydiyyat)
Facebookda biz
Son Rəylər
Yazan: Astetlig
This did not go according to plan, though.
Since then, NATO has reached Eastern Europe. Yes, this is Democracy Now! Security conditions are deteriorating rapidly. 1 Who is Aleksandra Zelenskaya? But CNN was not broadcasting the event live. Suddenly she was in front of the great liner. They tried the impeachment hoax. Examples of generosity and self-sacrifice? Air Force operations in Europe and Africa. Higgins, Andrew (24 April 2019). Both countries are full members of NATO.
f y z o f w d i i m r k e p d m f d e g x i p f l k m y c v b c v g f t w r a k z i b b l m r l p a v o j j m q d p g k m d q u k z u d f c z s f f x k m u t b a a u n j t h m z x s w y t d h l h
Dong, and Y.- N. Lee. Fedir and a colonel himself. Vitaly’s death came as a huge shock to Russia. The map below shows NATO enlargement stages. So what are you waiting for? Cyril Falls, The Great War p. Oxford UP. Sayer, Derek (1991).
Formerly e.g. Bath, Devizes or White Plains. Coppa, Frank J. (2006). MEXICO CITY – The U.S. 1983, 1982, 2002 and 1997 . Got fond memories of the ZX Spectrum? Russia feels threatened by NATO. China’s Response to the MH17 Tragedy? Jerome Steffenino, Marguerite Masson.
l z f h n g r u k w r b y b n h i s g o a x n a d s d j e q y o t g q y n p c r k o y z h i r h e t s y n v f q b h g l i i j x x b q z z w
Svet (Light), 2 (31), 33-36 (in Russian). 2017, 2018 and 2019 respectively. On January 1, 2015, the U.S. He was promoted to the rank of captain. She said it could yet be stopped. Can you see it? World Bank. World Bank. But things are not going to plan. Ukrainian Churches of Canada. Hayward, Anthony (18 April 2016). BRILL. Academia (in Hungarian). The Journal of Slavic Military Studies. Quietly, he slipped out of the Soviet Union. But they will be involved going forward.
The final straw had been U.S. Saric, Lejla (23 April 2010). Still, it is now 5 days out of date. Vohra, Anchal (5 May 2020). Why Ukrainian women became mail order brides? Vineyard of the Saker (YY). Caravan Cities. Oxford: Clarendon Press, 1932. Thank you Mr. President bye-bye. Java Style. Silver, Christopher (2007). Legiunea Romana din Italia, Grecu. Timm, Jane C. (October 7, 2019). · U.S./China foreign policy. Goby, near Romanian coast. Nicolas Church was closed.
b a a q y q x b i l a e m n k s g h d u j u k z u c m h z j b d l e k c q e p g a z o q b k q r z h o c t x w f v n m d h j w r b l l l d a n n e e k v o b k g j f l u f c x g y r j r q z c j w g k r g l q u q q q r v t d v l t c q y s t u w b x p x j
Le Coq, Albert. (1913). He passed away in Kharkiv, Ukraine. Malta: British documents on the end of empire. Russia in Eastern Europe. Hall, Mary Beth. An Interview with Todd Litman. Eden, Paul, ed. (2004). Victimas de la guerra civil.
Trisha Rich: The irony. Nothing significant to report. Kevin Costelloe (10 January 2015). Henry Samuel (17 December 2010). International Journal of Comparative Sociology.
q g s z f w u n i e w v y b x a m g b q h w f o i v x h t l j b p x z i t f r v b o e d g w q e z n g j u j i p s d j r a g f b l s q p a h n v t b w g a r c f q h f n o a d g a e c n q h z a y r v n u l b u m o y r n v u b n u p z l u q m g x f m s k d g a t e r m r c u r o e o
Billboard. Vol. 111, no. We need to be strong in the battlefield. Exclusive: Split jury/televoting results out! Obama said: “Here is what we know so far. On October 14, 2021, GitLab Inc. This is 11am to 4pm local time. The results are available in English. If not, up the stakes and expand the operation.
İnsan üçün təhlükəli olan qurd xəstəlikləri
Bu qurd v onun trtdiyi dhtli xstliklr haqqnda oxunuz eidibsiniz.vvlcdn bildirirm ki, exinokok qurdlar bir ox t yeyn heyvanlarn barsanda yaayrlar(it, piik, donuz, canavar, tlk v s.).nsanlar xstlndirn qurd yox, onun srflridir.ls 0,03 mm olan qurd yumurtalar heyvanlarn ncisi il torpaa, drilrin dr.Yoluxma yumurtalar udanda olur: irkli llrdn, yax yuyulmam meyv-trvzdn, tozdan v s. Udulmu yumurtalardan barsaqda srflr xr. Onlar barsan divarn v oradak venoz qan damarlarn dlib, qanla vvlc qara ciyr glirlr. Onlarn txminn 70% qara ciyrd qalr. Qalan qanla ry, sonra a ciyrlr atrlar v 20% burada qalr. Qalan 10% arterial qanla ryin sol mdciyin v oradan btn orqanlara yaylrlar.El orqan yoxdur ki, orada exinokok inkiaf ed bilmsin
Bizquyruqla yoluxmaya enterobioz deyilir.Onlarn barsaqlarda yaama dvr 28-56 gn tkil edir. Bu qurdlar qaln a sapn kiik (1 sm-dk) bir qrntsna bnzyir.Bizquyruqlar anal dliyin bklrin zlrinin on minlrl yumurtasn qoyur v bu zaman hmin nahiyy xsusi qcqlandrc madd ifraz edirlr.Axamlar uaqlar anal dlik trafin qayarkn bizquyruq yumurtalar onlarn drnaqlarnn altna daxil olurlar.Uaqlarn yuyulmam llrini azlarna salmas, ll yemk yemlri, drnaqlarn dilmlri kimi vrdlri olduu n bizquyruqla yoluxmalar daimi olaraq ba verir. Bzi hallarda anus trafndak qanma o qdr gcl olur ki, uaq axamlar ox pis yatr, tez-tez hirsli v qcqlanm olur. Enterobioz zaman uaqlar bir ox hallarda rkbulanmadan ikayt edir, onlarn itahalar azalr, ba ars v qarn nahiysind arlar olur.Enterobiozun diaqnostikas bir ox hallarda olduu kimi, hm ncisin (bu zaman ncisd canl qurdlar v ya onlarn yumurtalar akar edilir), ksr hallarda is anus trafndak bklrdn gtrln yaxmann mayinsi zaman qurd yumurtalarnn akar edilmsi nticsind qoyulur.Bu zaman uan anusuna xsusi ffaf lent yapdrlr v bir qdr kedikdn sonra onun zrind mikroskop altnda bizquyruq yumurtalarna gr mayin aparlr.Enterobiozun malicsi ya pediatr ya da helmintoloq (qurdlarn malicsi zr ixtisaslam mtxssis) trfindn aparlr.Bu zaman mtlq btn ail zvlrini d enterobioza gr mayin etmk v qurd yumurtalar akar edildiyi halda onlar da malic etmk lazmdr.Malicdn 10 v 30 gn kedikdn sonra yuxarda qeyd ediln qayda zr anus bklrindn gtrlm yaxmann mayinsi aparlmaldr.
nsanlarda ankilostomoz xstliyi trdn sap qurdlarn nmayndsiankilostomaqurdudur. Ankilostoma insann nazik barsanda parazitlik edir. nsan ya qurdun srflrini udmaqla, ya da srflrin drini derk qana kemsi nticsind bu xstlikl yoluxur. Xstlik bzn lml nticlnir.
Hrkti.nsan askaridi uzununazllrinkmyi il bdnini dalavari hrkt etdirir. Enin zllri olmad n onu uzadb-qsalda bilmir.Hzm sistemi.Askaridin n hisssind dodaql az yerlir. Azdan daxil olan qida udlaa, qida borusuna, oradan barsaa daxil olur. Barsan son ucu anal dlikl qurtarr. Hzm olunmam qida hissciklri bu dlik vasitsil bdndn xaric edilir.Tnffs.Xsusi tnffs orqan yoxdur. Yetkin frd oksigensiz mhitd yaayr.frazat sistemi.nsan askaridinin ifrazat sistemi bir ct ifrazat kanalndan ibartdir. Bu kanallar bir-biri il birlrk bdnin n hisssind tk axarla xaric alr. Cinsiyyt sistemi v oxalmas.nsan askaridi ayrcinslidir. Diilrd bir ct, erkklrd is tk sapkilli cinsiyyt orqanlar olur.
33.Hlqvi qurdlar tipi
Hlqvi qurdlar btn qurdlar qrupunun n yksk inkiaf etmi formalar olub ,ali qurdlar adlanrlar.Bu qurdlar qazandqlar bir ox lamtlrin gr ali onurasz heyvanlarn tkamlnn izah edilmsind mhm yer tutur.Bdn llri 0.5 mm-dn 2-3 m- qdr uzunluqda olur.Onlar dnizlrd ,irin sularda,torpaqlarda yaylr.9000- qdr nv vardr.Hlqvi qurdlarn xarici quruluunda diqqti clb edn sas lamt bdnin buumlu v ya metamerli olmasdr.Bdn az v ya ox miqdarda buumlardan ibartdir.Bu buumluq, hminin daxili hissd vardr ki, o da araksmlr (dissepimentlr ) adlanr.Bzi formalarda xarici buumluluq daxili arksmlr uyun gldiyi halda,bir qisim formalarda bu qanunauyunluq pozulur.Bdninin buumlar bir ox formalarda qurulularna gr bir-birin oxardr v ona gr d bu homonom buumluluq adlanr.Hlqvi qurdlarn bdnind bir-birindn frqlnn hissni ayrmaq mmkndr.Onlardan biri prostomimum adlanan ba, ikincisi buumlu gvd,nc piqidium adlanan dal (anal ) hisssidir.
Elmi tsnifatAlmi:HeyvanlarYarmalm:EumetazoylarBlm:kitrflisim -metriyallarYarmblm:lkazllarTipst:SpiralllarTip:Hlqvi qurdlarLatnca adAnnelida
10000- yaxn nv var. n ox tannm nmayndlriArenicola marinavneraiddir(Nereis virens).Xzr dnizind yaayan 7 nv mlumdur. oxqll qurdlardan olan Nereis diversicolor nv Xzr dnizin Azov dnizindn1939-1941-ci illrd gtirilmi v iqlim uyunladrlmdr. Hypania invalida v Hipaniola kowalewskii Xzr dnizind lild yaayrlar. Mercierella enigmatica Xzr dnizind Azov dnizindn 1960-c illrd yaparaq glmidilr. Azqll qurdlar (Oligochaeta) Hlqvi qurdlar tipinin ayrca sinfidir. Hazrda 5000 nv mlumdur v Xzr dnizind 32 nv qeyd edilmidir. Bunlar balqlarn qidasnda mhm rol oynayrlar.
Almi:HeyvanlarYarmblm:lkazllarTip:Hlqvi qurdlarSinif:oxqll qurdlarLatn dilind ad:PolychaetaYarmsiniflr:PalpataScolecida
Qarn hisssind az miqdarda nazik v qsa qlcqlar olan qurdlarazqll qurdlar adlandrrlar. Geni yaylm nmayndsi soxulcandr. O, nm v rntlrl zngin torpaqlarda yaayr. Qrmzmtl-qhvyi rngli bdni 180- qdr buumdan tkil olunmudur. Bdninin uzunluu 10-15 sm- atr. Bdninin n hisssind kmr adlanan qalnlama olur.
Yrtc v ya parazit hyat trzi keirir. Bdni buumludur. Buumlar birlrk n v arxa trfd ikisormacml gtirir. Sormaclarn kmyi il ikarn tutur v hrkt zaman mxtlif yalara yapa bilir. Bunlarda ayaq xntlar v qlcqlar olmur. zllri gcl inkiaf etmidir. Nmayndlrindn biritibb zlisidir.
1-Yast qurdlarn dii cinsiyythceyrsi harada yerlir?2-Yast qurdlarn erkk cinsiyytHceyrsi harada yerlir?3-Yast qurdlarn cinsiyyti4-nsan askaridi nec hrkt edir?5-Sap qurdlarn cinsiyyti6-Exinokokkun aralq sahiblri:Qaramal. 7-Qaraciyr sorucusunun sas sahibi
biomexanika slayd
GĠRĠġ Biomexanika canlı sistemlərdə mexaniki hərəkətin qanunları haqqında elmdir. Ġdman biomexanikası idman texnikasının nəzəri əsasını təĢkil edir, idmançıların fiziki, texniki hazırlığını əsaslandırır . Ġdman biomexanikasında insan hərəkətlərinin öyrənilməsi nəticə etibarilə hərəkət əməliyyatlarının təkmilləĢmiĢ üsullarının axtarıĢına yönəlir . Biomexanika elmi bir tədris fənni kimi toplanmıĢ biliklərlə xarakterizə olunur. Bu biliklər müəyyən sistemdə – biomexanika nəzəriyyəsində formalaĢır . Bununla bərabər, yeni biliklərin alınma üsulları iĢlənib hazırlanır, bu isə biomexanika metodunu təĢkil edir. Nəzəriyyə və metod müvafiq anlayıĢ və qanunlarla ifadə olunur və biomexanikanın məzmununu aĢkara çıxarır . Ġnsan hərəkətlərini tədqiq edərkən onun bədəninin kəmiyyət və keyfiyyət göstəricilərini müəyyən edirlər . BaĢqa sözlə, bədənin biomexaniki xüsusiyyətlərinin ölçüləri nisbətini, kütlə bölgüsünü, oynaqların mühərrikliyini və bütün bədənin, onun hissələrinin ağırlıq mərkəzini qeyd edir. Kinematik (məkan, vaxt, məkan -vaxt) və dinamik (ətalət, qüvvə, enerji) xüsusiyyətləri mexaniki qanunları tətbiq etməklə öyrənilir .
Post on 10-Jul-2015
Documents
GRBiomexanika canl sistemlrd mexaniki hrktin qanunlar haqqnda elmdir. dman biomexanikas idman texnikasnn nzri sasn tkil edir, idmanlarn fiziki, texniki hazrln saslandrr. dman biomexanikasnda insan hrktlrinin yrnilmsi ntic etibaril hrkt mliyyatlarnn tkmillmi sullarnn axtarna ynlir.Biomexanika elmi bir tdris fnni kimi toplanm biliklrl xarakteriz olunur. Bu biliklr myyn sistemd – biomexanika nzriyysind formalar. Bununla brabr, yeni biliklrin alnma sullar ilnib hazrlanr, bu is biomexanika metodunu tkil edir. Nzriyy v metod mvafiq anlay v qanunlarla ifad olunur v biomexanikann mzmununu akara xarr. nsan hrktlrini tdqiq edrkn onun bdninin kmiyyt v keyfiyyt gstricilrini myyn edirlr. Baqa szl, bdnin biomexaniki xsusiyytlrinin llri nisbtini, ktl blgsn, oynaqlarn mhrrikliyini v btn bdnin, onun hisslrinin arlq mrkzini qeyd edir.Kinematik (mkan, vaxt, mkan-vaxt) v dinamik (talt, qvv, enerji) xsusiyytlri mexaniki qanunlar ttbiq etmkl yrnilir.11. Biomexanika fnni v metoduBiomexanika elmi canl orqanizmin anatomik-fizeoloji xsusiyytlrini nzr alaraq, mexanika qanunlarna sasn heyvan v insann fal hrktlrini, onlarn meydana xma sbblrini v dyiikliklrinin gediini, hminin hrkt zaman bdn vziyytlrinin saxlanlmasn yrnir.Fiziki hrktlrin biomexanikas is biomexanikann bir axsi olub, insann hrktlrini idman mllri zaman yrnir.Bu elmin sas mqsdi fiziki hrktlrin texnikasn, hrktlrin ba verm sbblrini, yni onlarn icra olunma sulunu, effektliyini yrnmkdir.dman biomexanikasnda yrniln insann mexaniki hrktlri xarici qvvlr (arlq, srtnm, zrb v s.) v hminin daxili qvvlrin (zllrin dartma qvvsi) tsiri altnda ba verir. nsann zllri ismrkzi sinir sistemi vasitsil idar olunur. Odur ki, canl tbitin hrktlrini tam baa dmk n, ninki hrktlrin mexanizm yrnmk hm d onlarn biologiyasn aydnladrmaq lazmdr, nki sas xsusiyytlr mexaniki qvvlrin sbblrini tyin edir. (Msln, insann hrktlrinin rait uyunlamas sbblrini, hrktlrin tkmillm sullarn, yorunluunu, tsirini v s.)22. Hrkt haqqnda sas anlaylarMlumdur ki, orqanizmin hceyrlrind ba vern mxtlif kimyvi v fiziki tnffs, qidann hzmi v xaric edilmsi, bdnin v onun hisslrinin bir-birin nisbtn myyn fzada yerlrini dyimsi, mrkkb sinir fliyyti v s. Btn bunlar materiann mxtlif formalar hrktlridir. Sad hrkt formalar olan mexaniki, fiziki v kimyvi hrkt formalar hm canl, hm d cansz tbitdn mahid edir. Mrkkb formalarna is bioloji (btn canllar almi) v sosioloji (ictimai mnasibtlr, dnm) laqlr aiddir. Hr bir mrkkb hrkt formas znd daha sad hrkt formalarn birldirir. nsann hrkt mliyyatlar, hans ki, idman biomexanikasnda yrnilir, bunlar mexaniki hrktlrdir. Lakin bu hrktlr daha yksk hrkt formalarnn itirak il icra edilir. Ona gr d bioloji mexanik (biomexanika) cansz cismlrin biomexanikasndan keyfiyytc frqlnrk ondan daha geni v daha mrkkbdir. mumiyytl, hyatn sas rti, canl orqanizmin onu hat edn mhitl qarlql olan laqsidir. Bu qarlql laqd hrkt faliyyti mhm rol oynayr. Biomexanika insann hrktlrini bdnin fal hrktlri il vziyytlrinin qarlql laqsi sistemi kimi yrnir.33. Biomexanikann mumi v xsusi msllridman biomexanikasnda insan hrktlrinin yrnilmsinin mumi mslsi qarya qoyulan mqsd atmaq n tsir edn qvvlrin effektliyini, onlarn icra olunma sulunu qiymtlndirmk v nticd hrkt mliyyatlarnn tkmillmi sullarn tapmaq v onlardan smrli istifa etmyi bacarmaqdan ibartdir. Bundan tr, hrkt zaman tsir edn qvvlrdn hanslarn xeyirli i grdy, onlarn mnyi v tsir etdiyi sah tyin olunur. Bu, eyni zamanda mnftsiz i grn v mnftli qvvlrin effektliyinin nec artrlmas haqqnda dzgn ntic xarmaa imkan verir.dman biomexanikasnn xsusi msllri sasn aadaklardan ibartdir:1. dman bdnin quruluu, xsusiyytlri v hrkt funksiyalarnn yrnilmsi.2. dman texnikasnn thlili, onun dzgn qurulmasnn yrnilmsi.3. dmannn texniki chtdn tkmillmsinin yrnilmsi.41. Mlumdur ki, hrktlrin bir ox variantlar vardr. Odur ki, fiziki hrktlri yrnrkn onlar icra olunma xsusiyytlrini, hrktlrin xarici grnn, onlarn forma v xarakterini aydnladrmaq, hrktlrin mexanizmin tsir edn qvvlri v bu qvvlrin insann hrktlrind v fiziki obyektlrd ml gtirdiyi dyiikliklri myyn etmk lazmdr. Btn bunlarn yrnilmsi, hrktlrin mxtlif yollarla icra olunmasnn qanunauyunluqlarn baa dmy imkan verir. Qeyd etmk lazmdr ki, dayaq-hrkt aparatnn quruluunu, onun mexaniki xsusiyytlrini v funksiyalarn yrnrkn idmannn ya v cinsi xsusiyytlrini, mqin tsir drcsini d nzr almaq lazmdr.2. Yarlarda xlarn effektliyini ld etmk n idman yararl, smrli olan texnikadan istifad etmlidir. Ona gr d o, yeni daha smrli idman texnikasn yrnmlidir.3. Mqlr zaman idman texnikasnda akara xan dyiikliklri yrnmk idmannn texniki chtdn tkmillmsi sulunun sasn tyin etmy imkan verir. dmannn hrktlrini yrnrkn bu hrktlrin raitdn asll, hans raitin yax ntic, hans raitin is pis ntic vercyi myyn edilir. Bununla brabr hrktin icra olunduu raitd hans hrkt sullarnn daha mvafiq olmas tyin olunur.5Biomexanika fnni v metodu (davam)4. (1.3) Biomexanikann mzmunu, nzriyy v metodlar. Biomexanikann mzmunu, myyn anlaylar v qanunlar ifad edn nzriyy v metodlar ibartdir.Biomexanika nzriyysinin sasn hrktlrin reflektor tbiti v bir-biri il mexaniki laqlri tkil edir. Btn hrktlr mexanika qanunlarna sasn mxtlif mnli qvvlrin tsiri altnda nervizm prinsip sasnda reflektor olaraq icra olunur.dman biomexanikasnn metodu tdqiqat sulu v qanunauyunluqlarn drk edilmsi yoludur. Metod nzriyy il, onun sas ideyalar il tyin olunur v eyni zamanda metodun z elmd yni biliklrin alnma sulunu tyin edir.Biomexanika nzriyysind hrkt mliyyatlar mrkkb bir sistem kimi tsvir olunur. Ona gr, onlarn yrnilmsin sistemli analis v sistemli sintezin ttbiq olunmas vacibdir.Sistemli analizin mahiyyti ondan ibartdir ki, cihazlar vasitsil hrktlrin kmiyyt xsusiyytri, msln, srt, srtlndirm v s. qeyd edilir v bu xsusiyytlr gr hrktlri frqlndirmk, bir-biri il mqayis etmk v hrkt sistemini trkib hisslrin ayrmaq mmkn olar. Kmiyyt xsusiyytlrini yrnrkn, hrkt sisteminin btvlyn sbbini v onun hisslrinin bir-birin nec tsir etdiyi d aydn olur, bu is hrktin strukturas v ya sistemili sintez bir-biri il sx rabitd olub bir-birini tamamlayrlar.Masir biomexaniki tdqiqatlarda funksional metoddan daha ox istifad edilir. Bu sulun kmyi il hadislrin vziyyt v xsusiyytlri arasndak funksional asllq yrnilir.65. (1.4) dman biomexanikasnn inkiaf v onun baqa elmlrl laqsidman biomexanikas mumi biomexanikann sahsi olub, son illrd srtl inkiaf etmy balamdr. Biomexanika elminin srbst bir elm kimi yaranmas v inkiafna fizika v biologiya elmlri sahsind toplanm elmi materiallarn v hminin elmi-texniki trqqinin byk tsiri olmudur.Biomexanikann yaranmasnda mexanika elmi hlledici rol oynamdr. XVI-XVII srlrd Q. Qaliley v . Nyuton mexanikann bir bsi olan dinamikasn z srlrini ks etdirrk, mexanikann sas qanunlarn brk cismin hrkt qanunlarn izah etmilr. Bununla laqdar olaraq, biomexanikada mumi mexanika sasnda qurulma hidro v ayerodinamika, materiallarn mqavimti, elastiklik, eviklik v srknlik nzriyylrin v hminin man v mexanizmlrin nzriyysi kimi srbst elmlrin mlumatlarndan da istifad olunmaa balamdr.Daha sonralar biomexanikada riyaziyyat elmi d geni yer tutdu. 1679-cu ild . Boreli (hkim, riyaziyyat, fizik) Canllarn hrkti adl srind biomexanikann bir elmi kimi sasn qoydu.7XVI-XVII srlrd biomexanikada mexanika, fiziologiya v funksional anatomiya elmlrin mlumatlarndan istifad olunurdu.Bellikl, biomexanika sasn, mexanika, funksional anatomiya v fiziologiya elmlrinin inkiaf il laqdar olaraq, srbst bir elm kimi meydana xmdr.. Borelinin srlri il yaranm mexaniki istiqamt V. Braune v O. Fier trfindn inkiaf etdirilmidir. nsan hrktlrinin yrnilmsin mexaniki chtdn yaranan hr eydn vvl hrkt proseslrinin miqdar lsn tyin etmy imkan verir. Hrkt funksiyalarnn gstricilrinin mexaniki ls mexaniki hadislrin fiziki mahiyytini aydnladrmaq n ox vacibdir.Bu biomexanikann saslarndan biridir. Fizika nqteyi-nzrindn insann dayaq hrkt aparatnn qurulu v xsusiyytlrini, hminin hrktlri aydnladrlr.8Funksional anatomiyann istiqamti kemi Sovetlr Birliyind P. F. Lestqa, . M. Seenov, M. F. vanitski v baqalar trfindn yaranmdr. Onlar z srlrind oynaqlarda hrktlrin thlilini tsvir etmkl bdn vziyytlrinin sxlanlmasnda v hrktlrind zllrin itirakn myyn etmkl v digr zngin materiallarda biomexanikann sasn qoymular.Hal-hazrda elektromioqrafik sul, yni zllrin idman nvndn asl olaraq, ardcllqla i qoulmas fallnn qeyd olunmas geni ttbiq edilir. Bu sul vasitsil ayr-ayr zllr v zl qruplar arasndak qarlql laq hrktlr itirak edn zllrin tsir etm vaxt v drcsi myyn edilir.XIX srd fiziologiya v tbabtin inkiaf nervizm ideyas il sx rabitd fiziologiya elminin banisi olan . P. Pavlovun nervizm ideyas, ali sinir faliyyti haqqnda tlimi v neyrofiziologiyaya aid son mlumatlar biomexanikann sasn tkil edirdi. Rus alimlrindn . M. Seenov, . P. Pavlov, A. A. xtomski, P. Anoxin, N. A. Bernteyn v baqalar z srlrind hrkt aparatnn reflektor tbitini v orqanizml mhitin qarlql laqsind sinir sisteminin tnzimedici rolu akara xararaq gstrmilr ki, bunlar insan hrktlrinin yrnilmsini fizioloji sasn tkil edirlr.9Bernteyn z tdqiqatlarna saslanaraq, hrktlrin idar edilm prinsipini irli srmdr. Bu prinsip sinir sistemindn veriln mrlrin hrktin icra olunduu rait uyunlamas vasitsil v hrkt msllrindn uzaqlamann qarsn almaq vasitsil hyata keirilir. Bernteynin neyrofizioloji dlillri insan hrktlri biomexanikasnn masir nzriyysinin formalamas n bir sas olmudur.Bellikl, biomexanikann inkiafnda mhm rol oynayan mexanika, funksional anatomiya v fiziologiya istiqamtlrinin birliyi hrktlrinin yrnilmsinin metodoloji sasn tkil edir.dman biomexanikas XIX srin ikinci yarsnda rus anatomu P. F. Lestqaft trfindn inkiaf etdirilmidir. O, 1877-ci ild fiziki trbiy kurslarnda biomexanika fnnindn ilk df mhazir oxumudur. Oktyabr inqlabndan sonra P. F. Lestqaft adna fiziki thsil institutu yaradlm v biomexanika kursu Fiziki thsil fnninin trkibind tdris edilmi, 1927-ci ild is Hrktin nzriyysi ad il srbst bir fnn kimi v 1931-ci ild Fiziki mllrin biomexanikas ad il tdris planna daxil edilmidir. 30-cu illrdn balayaraq Moskva, Leninqrad, Tbilisi, Xarkov v baqa hrlrd bdn trbiysi institutlarnda idman biomexanikas sahsind tdris v elmi ilr aparlmaa balad.101939-cu ild E. N. Kotikovun redaktorluu altnda Fiziki mllrinin biomexanikas adl tdris kitab meydana xd. 1960-1970-ci illrd is E. K. Tukov, D. D. Donskoy v V. M. Zasiorskinin biomexanikaya aid tdris kitablar da apdan xd. Kemi SSR-d idmann inkiaf v xsusn olimpiya oyunlarnda sovet idmanlarnn itirak z nvbsind idman biomexanikasnn inkiafna byk maraq oyatd. 1958-ci illrdn balayaraq btn bdn trbiysi institutlarnda biomexanika kafedralar tkil edildi, tdris proqramlar hazrland, namizdlik v doktorluq disertasiyalar mdafi edildi. Hal-hazrda yksk drcli idmanlarn hazrlanmas yalnz idman texnikas v onun tkmillm metodlarna saslanan biomexanika elmin drindn yiylnmk vasitsil ld edil bilr.Biomexanika tdqiqatlarn nzri v tcrbi nticllrin baqa elm sahlrind, msln, fiziki trbiy nzriyy v metodunun tkmilldirilmsind kliniki tbabtdn, kosmik aviasion biologiyada, mk biologiyasnda v s. istifad olunur.111. Biomexanika fnni v metodu (davam)6. (1.5.) dman biomexanikasnn inkiafnda masir dvrdman biomexanikasnn hmiyyti aadaklarla tsdiq edilir.1. Bu elmin sas mqsdi fiziki hrktlrin texnikasnn, yni onlarn icra olunma sulunun effektliyini yrnmkdir. Fiziki hrktlrin texnikasn baa dmk – hrktlri dzgn qiymtlndirmy, zl iinin xarakterini mhakim etmy, hr bir hrktin orqanizm olan tsirini myynldirmy imkan verir.2. Texnikann thlili idman texnikasn elm saslarla tlim metodikasn tapmaa imkan verir.3. Fiziki hrktlrin biomexanikasn bilmk fiziki v ilk nvbd idman hrktlrinin texnikasn tkmilldirmk n lazmdr. dman hrktlrinin texnikas is bildiyimiz kimi, hmi inkiaf edir, bu da yalnz biomexaniki tdqiqatlarn sasnda ld edilir.4. Fiziki hrktlrin texnikas haqqnda dzgn tsvvrn ld edilmsi hmin hrktlrin daha yax drin v mrkkb trflrini (Biokimyvi, fizioloji, psixoloji v s.) yrnmy imkan verir.5. i duruunu v mk hrktlrini hrbi mli hrktlri v hminin malic mqsdil istifad edn hrktlri tkmilldirmk n biomexanikan bilmk lazmdr.12nsan bdni v onun hrktlrinin biomexaniki xsusiyytlriMlumdur ki, insann hrkt aparatn smklr, onlarn birlmlrin hrkt aparatnn fal hisssi olan zllr tkil edir. Btn smklr oynaq, qrdaq v ya birldirici toxuma vasitsil birlib skleti tkil edirlr.Smklr birln zllr is ylb-boalmalar il istiqamti v z dartma qvvlri dyirk insann, onun ayr-ayr hisslrinin hrktlrin yerdyimlrin sbb olur. Bellikl, insann hrkt aparatnn xsusiyytlri insan bdnini mexaniki hrkt obyekti v biomexaniki sistem kimi tsvir etmy imkan verir. Biomexaniki sistem mumi xsusiyytlr malik olan canl trmlri, msln, zvlrin toxumalarn bir-biri il birlmsi demkdir. Biomexaniki sistem sasn mexaniki hrkt qanunlarnn icrasnda, bu hrktlrin idar edilmsi sullarnda, bu hrktlrd itiraknda v ya onlardan istifad edilmsind mumi xsusiyytlr malikdir.nsann hrktlrinin tdqiq edrkn onun bdninin hrki funksiyasnn v mexaniki vziyytinin kmiyyt gstricilrini lrlr. Baqa szl desk, bdnin biomexaniki xarakteristikas (bdn proporsiyasn, ktl blgsn oynaqlarda mthrrikliyi v s.) v btn bdnin v onun hisslrinin hrktini qeyd edirlr. 13Demli, biomexaniki xsusiyyt biosistemin mexaniki vziyytinin v onun dyiikliklrinin lsdr. nsan bdninin biomexaniki xsusiyytlrin kmiyyt v keyfiyyt xsusiyytlri daxildir. Kmiyyt xsusiyytlri llrdn, hesablamalardan v hminin bir lnn baqa l il laqlndirilmsindn ibartdir. Msln, srt myyn mkanda cismin yerdyimsinin gstrn miqdardr. Srt mkan v vaxt birldirib, yolun kediyi vaxta olan nisbti il myyn edilir. V=S/tKeyfiyyt xsusiyytlri yalnz szl tsvir olunur; hrktin formas,xarici grn, grginliyi,azadl,cldliyi,slisliyi v s.he bit l aparlmadan tsvir olunur.Keyfiyyt xsusiyytleri kinematik v dinamik xsusiyytlr blnr.
148.(2.1) Hrktin kinematik xsusiyytlri Kinematika hrktin mkan v vaxt rzind dyiikliklrini yrnir. Lakin hrkti ml gtirn sbblri aydnladrmr. Yalnz hrktin formasn v xarakterini (trayektoriyasn. istiqamtini, yolunu, srtini, vaxtn thlil edir) Kinematik xsusiyytlr 3 qrupa ayrlr:mkanvaxtmkan v vaxt xsusiyytlri8. (2.2) Mkan kinematik xsusiyytlriMkan kinematik xsusiyytlri bdnin cismin kooordinatlar zr ilkin v sonuncu vziyytlrini v trayektoriya zr hrktini tyin etmy imkan verir. Bunun n kinokadrlardan istifad edilir.Koordinat hesabat sistemin gr hr hans bir bdn nqtsinin v ya hissinin mkanda yerlmsinin lsdr.Trayektoriya – hrktin mkan xarakteristikasdr, yni hrkt edn nqtnin istiqamtidir. Trayektoriyada nqtnin yerdyimsini, yolun uzunluunu, yriliyini v mkanda smtini myyn edirlr.15mumiyytl, cismin hrktinin 2 sas formas vardr: irli v dvr hrkt. rli hrktd bdnin btn nqtlri eyni cr hrkt edirlr (srt v srtlndirm olur) Bel hrktd btn bdnin yerdyimsini tyin etmk n, hr hans tsir bdn nqtsinin sonuncu vziyytinin koordinatndan onun ilkin vziyytinin mvafiq koordinatn xmaq kifayt edir.Dvri hrkt el hrkt deyilir ki, cismin btn nqtlri dair krk, onun mrkzlri dairnin oxu adlanan dz xtd yerlmi olsun. Buna misal yellnnlr, yralanmalar v s. ola bilr. Eyni vaxtda icra olunan irli v dvr hrktlr mrkkb hrktlri ml gtirir, msln, tullanmalar, akrobatik hrktlr.Cismin irli hrkti dzxtli v yrixtli ola bilr. Dzxtli hrktd istiqamt dyiilmir, srt is ancaq miqdarca dyi bilr. yrixtli hrktd is hm istiqamt v hm d srt deyiilir. rli hrktd msafnin miqdar sm v metrl llr. Dvr hrktlrin ls is bucaq srti v bucaq srtlndirmsidir. 16Bucaq srti (W) dvri hrktin cldliyini xarakteriz edir: W= v/r Burada frlanan bdn nqtlrinin xtti srti: V= w/r bucaq srtil dnm radiusunun hasilin brabr olur.rli hrktd bdnin btn nqtlrinin xtti srti eynidir. Dvri hrktlrd is bdn nqtsi rlanam oxundan n qdr uzaq olarsa (radius byk olarsa) bir o qdr onun xtti srti byk olar. Brk cismin btn frlanan nqtlrinin xtti srtinin onlarn radiusuna olan nisbti eynidir.Bucaq srti bdnin dnm buca il d ll bilr:W=la/tBucaq srtinin vahidi saniyd 1 radiandr (vadisan). Radian el bucaqdr ki, bunun qvsi 1 radiusa brabrdir. (57* 14^44) Bucaq srtlndirmsi dvri hrktin dyiilmsinin lsdr. Srtlndirm, srtin dyiilmsinin ba verdiyi vaxt arasndak nisbtl myyn edilir: a= v2-v1/t2-t1 : a=v/t17Hrkt aparatnn inkiaf
242. nsan bdni v onun hrktlrinin biomexaniki xsusiyytlri (davam)2.3 Vaxt kinematik xsusiyytlriVaxt kinematik xsusiyytlr aiddir: vaxt an. Hrktin davam etm mddti , hrktin tempi v hrktin ritmiNqtni mkanda tyin edrkn, onun orada olduu vaxt mtlq tyin etmk lazmdr. Vaxt an (t) bdn nqtsi v sisteminin vziyytinin hrktin balancnda,gediind v sonunda vaxt lsdr. Hminin hrkt fazalar da vaxt an il tyin olunur, yni hrktin bir fazas qurtarr, o biri fazas balayr.Msln. qa zaman ayan dayaqdan ayrlmas bu tkan fazasnn qurtarma an v uu fazasnn balanma andr.Vaxt an il hrktin davametm mddti d tyin olunur.Hrktin davametm meddti – hrktin ilkin v sonuncu vaxt onlar arasndak frql llr:t = tsan-tba ; ( t) = TBurada t-vaxt an, T-vaxt arasndak frq lsdr. Nqtnin kediyi yolu msafni v bu hrktin mddtini tyin etmkl onun srtini d tyin etmk olar. Hminin hrktin davametm mddtini bildikd, onun temp v ritmini d tyin etmk olar.25Hrktin tempi hrktlrin sxl, tezliyi v tkrar olunbmalarnn vaxt lsdr. O, vaxt vahidind tkrar olunan hrktlrin miqdar il llr.N= 1/ t : (N) = T-1Temp hrktin davametm mddtil trs mtnasibdir, yni hrktin davametm mddti n qdr ox olarsa, bir o qdr hrktin tempi az oalr v ksin.Tkrar olunan (tsiklik) hrktlrd temp texnikann tkmillm gstricisidir.Msln, yksk drcli (xizk srnlrd, avar knlrd, zglrd) hrktlri tezliyi tempini srtlndirir, ninki aa drcli idmanlarda.Yorunluqla laqdar olaraq temp d dyiilir, bel ki, bu zaman hrktin davamiyyti artr, temp is azalr.Hrktin ritmi bu hrkt hisslrinin nisbtini gstrn vaxt lsdr. Msln, qa zaman dayaq vaxtnn uua olan nisbti v yaxud dayaq dvrnd amortiz fazasnn tkan fazasna olan nisbti:Ritmi tyin etmk n hrkti fazalara ayrmaq lazmdr, nki bu fazalar istiqamt, srt, srtlndirm v baqa xsusiyytlrl bir-birindn frqlnirlr.Hrktlrin ritmin gr onlarn tkmillm drcsini myyn etmk olar. Ritm daima v dyikn olur. O, hm tsiklik v hm d a tsiklik hrktlrd ola bilr. gr tsiklik hrktlrd hr hans bir hrktin ritmi dyimz qalarsa, bu daimi ritmdir, gr dyiirs, onda mvqqti v ya dyikn ritmdir.262.4 Mkan-vaxt xsusiyytlriMkan vaxt kinematik xsusiyytlri insan hrktlrinin v vziyytlrinin vaxt rzind nec dyidiyini myyn edirlr. Mkan v vaxtn ls nqtnin srti hesab olunur. Srt myyn sahd cismin yer dyimsini gstrn miqdardr. O keiln msafnin vaxta olan nisbti il llr.V=s/tBellikl srt hrktin istiqamtini v cldliyini xarakteriz edir.Lakin insan hrktlrinin srti daimi olmayb, dyigndir. Hrkt artan srtl olarsa srtlndirm, ksin azalan srt adlanr.27Brabr v dzxtli hrktlrd srtin istiqamti dyiilmir. Qeyri brabr v yrixtli hrktlrd is srtin istiqamti dyiilir. Bel hallarda, hrktin ani srtini tyin etmk lazm glir. Ani srti el srt kimi tsvvr etmk olar ki, bdn hmin srti oan artq he bir qvv tsir etmdik d saxlaya bilsin. yrixtli hrktd ani srtin istiqamti daima dyiilir.. Bu onu gstriri ki, bdnin ayr-ayr nqtlrinin ani srti d dyikndir. Brabr v dzxtli hrktlrd is ancaq orta srt tyin edilir.Bellikl srtin n vaxt v nec dyiildiyinin yrnilmsi, hrktin forma v xarakterini tyin edn sbblri aydnladrmaa imkan verir.282.5 Hrktlrin dinamik xsusiyytlrinsann btn hrktlri v hrkt gtirdiyi cisimlr qvv tsiri altnda srtlrini miqdarca v isitqamtc dyiirlr. Hrktlrin mexanizmini, yni onlarn ba verm sbblrini dyiikliklrin gediini aydnladrmaq n hrktlrin dinamik xsusiyytlrini tdqiq etmk lazmdr.Dinamik xsusiyytlr aiddir:talt xsusiyyti (insan bdninin v onun hrkt gtirdiyi cismin xsusiyytlri)Qvv xsusiyytlri (bdn hisslri il baqa cisimlrin qarlql tsirinin xsusiyyti)Enerji xsusiyyti (biomexaniki sisteminin halnn v i qabiliyytinin dyiilmsi)292.6 talt xsusiyytlritalt xsusiyyt Nyutonun I qanununda ks olunur. Bu qanuna gr ttbiq olunan xarici qvv cismin haln v hrktini dyidirn qdr o, z sakitlik haln v brabr dzxtli hrktini saxlayr.Msln, hr hans bir tullanm alt (qumbara, niz v s.) z uuunu talt qanunu zr davam etdirir. Lakin havann mqavimti v yerin cazib qvvsinin tsiri altnda hrkti dyiilir, alt yer dr v z brabr dzxtli uuunu davam etdir bilmir. Baqa szl , cisim z srtini, onu hr hans bir qvv dyidirn qdr saxlayr.xarici qvv tsiri olmadqda cisimlr z srtini eyni cr dyimz saxlayrlar, bu cismin talti adlanr. Mxtlif cisimlr qvv tsiri altnda srtini mxtlif cr dyiirlr. Bu is cisimlrin taltlik xasssi adlanr. El bu xassy gr srt nec dyiilmsini tyin edirlr. Demli, taltlik fiziki cismin el bir xasssidir ki, bu gn v tsiri altnda zaman rzind srtin yava-yava dyiilmsi nticsind ba verir. talt gr srtin dyimyrk saxlanlmas real raitd o vaxt mmkndr ki, cism ttbiq olunana btn xarici qvvlr qarlql olaraq tarazlam olsun.Tarazlamayan xarici qvvlr is cismin taltliyinin lsn mvafiq srtini dyidirirlr.30talt qanunu irli hrkt edn cisimlr xas olan lamtdir. Demli, irli hrktd cismin taltliyinin ls, onun ktlsidir.Cismin ktlsi, ttbiq olunan qvv miqdarnn onun ml gtirdiyi srtlndirmy olan nisbti il llr. M=f/aKtlnin ls Nyutonun II qanununa saslanr: yni hrktin dyiilmsi ona tsir edn xarici qvv il dz mtnasib olub, hmin qvvnin ttbiq olduu isitqamtd ba verir.Eyni qvv az ktlli cisimd byk srtlndirmy sbb olur, ninki byk ktlli cisimlrd. Demli, hrkt tcili ona tsir edn qvv il dz, onun ktlsi il trsmnasibdir; a=f/m bu formuladan tsir edn qvvni almaq olar: F=ma v ya bu ktlnin kisini almaq olar.Bellikl mexanika qanunlar nqteyi nzrindn hrkt edn cismin ktlsinin az olmas v hmin cisiml laqd olan cismin ktlsinin ox olmas srflidir.Msln, yadro tullayan adamn kisinin ox olmas, qaan adamn v ya hndrly tullanan adamn kisinin az olmas yax ntic verir.312. nsan bdni v onun hrktlrinin biomexaniki xsusiyytlri. (davam)2.7 Qvv xsusiyytlriCismin hrkti hrktedici qvvnin tsiri altnda ba verdiyi kimi. Hmd alt zr, hrktedici qvv olmadqda yalnz lngedici qvv ttbiq edildikd d ml glir. Hrktedici qvvlr hmi ttbiq olunmur, lngedici qvvsiz is hrkt ba vermir. Hrktin dyiilmsi is qvv tsiri altnda olur. Baqa szl qvv hrktin sbb olmayb, hrkt dyiikliyinin sbbidir. Qvv xsusiyytlri qvv tsiri il hrkt dyiikliklrinin laqsinin akara xarr.Qvv bir cismin baqa cism mexaniki tsirinin lsdr. Qvv, cismin ktlsinin onun tcilin olan hasili il llr: F=ma. Qvvnin ls d ktlnin ls kimi Nyutonun II qanununa saslanr. Cism ttbiq olunan qvv, onda srtlndirmy sbb olur. Qvvnin mnbyi baqa cisim olur, demli 2 cisim qarlql tsir edir, II cisim I cism tsir edir. I cisim is iki cism ks tsir gstrir. Bel hallarda Nyutonun III qanunu bildirir ki. 2 cismin bir-birin tsiri hmi brabr v istiqamtc ks olunur.32Qvvnin tsiri nticsi yalnz cismin sad irli hrktind mmkndr. nsan hrktlrind is harada ki, bdn hisslrinin btn hrktlri frladc xarakter dayrsa, dairvi hrktlrin dyiikliyi qvvdn asl olmayb qvv anndan asldr. Qvv ani cism ttbiq ediln qvvnin frladc tsirinin lsdr. O, qvvnin iynin olan hasilin brabrdir. Qvv iyni qvv an mrkzindn qvv tsiri xttin qdr olan qsa msafsidir.Hr bir qvv impulsa malikdir. Qvv impulsu srt dyiikliyini myyn edir. Qvvnin z is srtlndirmni, yni srt dyiikliklri srtin dyiilmsind hrktlrin miqdar v kinetik an meydana xr.Hrktlrin miqdar cismin irli hrktinin ls olub, mexaniki hrkt kimi digr cism verilmsi lamtini xarakteriz edir. Hrktlrin miqdar ktl cisminin onun srtin olan hasili il llr: k=mvCismin hrktlrinin miqdar tyin oluna bilr, ms: hans mddtl cisim lngidici qvvnin tsiri altnda hrkt edir. Hrkt miqdarnn mvafiq dyiikliyi qvv impulsunun tsiri altnda ba verir. 33Kinetik an cismin dvr hrktinin ls olub mexaniki hrkt klind baqa cism verilmsi lamtini xarakteriz edir. Kinetik an frlanma oxuna nisbtn talt annn cismin bucaq srtin olan hasilin brabrdir: Kan= YWQvv ani impulsunun tsiri altnda kinetik ann mvafiq dyiikliyi ba verir. Bellikl, hrktin dyiikliklrinin dinamik ls (hrktlrin miqdar,kinetikas) da lav olunur. Qvv tsiri llri il birlikd onlar qvvnin hrktl qarlql laqsini ks etdirirlr. Bunlarn yrnilmsi hrktin fiziki saslarn baa dmy kmk edir ki,bu da insan hrktlrinin spesifik xsusiyytlrinin yrnilmsi n ox vacibdir.2.8 Enerji xsusiyytlrinsan hrktlri zaman onun bdnin ttbiq olunan qvv i grr v bdn hisslrinin vziyytini v srtini dyidirir ki, bu da enerjinin dyiilmsin sbb olur. Qvvnin ii-bu qvv tsiri altnda cismin yerdyimsini gstrn ldr.34gr qvv hrkt trf ynlmis, onda o hrkt edn cismin enerjisini artraraq, msbt i grr.ksin qvv hrktin qarsna ynlmis, onda qvvnin ii mnfi olur v hrkt edn cismin enerjisi azalr.Cismin arlq qvvsinin ii, onun kisinin, ilkin v sonuncu vziyytlrinin hndrlk frqinin hasilin brabrdir: A=RH Cismin aa hrktind arlq qvvsinin ii msbt, yuxar hrktind is mnfidir.Enerji sistemin i qabiliyytinin ehtiyat mnbyidir. Mexaniki enerji sistemd cisimlrin hrktlrinin srtil v onlarn qarlql yerlmsi il tyin olunur, demli bu enerji yerdyim v qarlql tsir enerjisidir.Cismin kinetik enerjisionun mexaniki hrktinin enerjisi olub, i grmk imkann myyn edir. rli hrktd kinetik enerji bel llr: Ekin=mv2/2 yni, cismin ktlsinin onun srt kvadratna olan hasilinin yars il llr.Dvr hrktlrd is kinetik enerji Ekin=1W2/2 yni talt annn bucaq srti kvadratna olan hasilinin yars il llr.Cismin potensial enerjisi onun vziyytinin enerjisidir.Epot=GH, G- arlq qvvsi, h-ilkin v son vziyytlrinin frqidir.nsann hrktlrd hrktin bir nv baqa nv keir. Bu zaman hrktin ls olan enerji d 1 nvdn baqa nv keir.353.Hrkt aparnn biomexaniki sistemininquruluu v vzifsiMlumdur ki, hrkt faliyyti bdnin btn zvlri vasitsil ld edilir, lakin sas bu faliyyt d hrkt aparatnn zrin dr. nsann hrkt aparatnda dayaq vzifsini grn v bir-biril hrktli birln smklrdn qollardan ibart olan smk hr hans bir qvv tsirin qarmqavimt gstrir v eyni zamanda bu qollar zllr mvasitsil hrkt gtirilir.nsann dayaq hrkt aparatnn qurulu v vzifsi ox mrkkb olduu n onun hrkt v vziyytlri d ox mxtlifdir.Ona gr d insan bdni btvlkd v hm d onun ayr-ayr hisslri biomexaniki sistem kim tsir edilir.Baqa szl desk, insann hrktlrini v onlarn sbbini yalnz mexaniki nqteyi nzrinc yrnmkl kifaytlnmk dzgn deyil. Hrkt aparatnn quruluunu v i prinsipini dzgn anlamaq n insan bdninin bioloji tbitinin mexanizmini d bilmk vacibdir.36Biomexaniki insan bdninin, onun dayaq hrkt aparatnn el qurulu v vziflrinyrnir ki, bunlar hrktlrin tkmillmsi n byk hmiyyt ksb edilir. Bellikl insan bdni bir biomexaniki sistemdir. Biomexaniki sistem insan bdninin el b ir moduluqdur ki, burada btn qanunauyunluqlarn yrnmk olar.Biomexaniki sistem sas aadak xsusiyytlr malikdir.1. Canl orqanizmlrin hrkt aparat canl hceyrv toxumalardan ibartdir. Bu toxuma v hceyrlrd daima maddlr mebadilsi proseslri gedir. Bunlarn qurulu v vzifsinin sasn tkil edir. Zlal molekullarnn zvi v qeyri zvi kimyvi madd reaksiyaya madd reaksiyaya girimsi hceyrlrin daxilind gedn maddlr mbadilsini v i faliyytini tmin edir (msln, tqlls) Buna gr d hceyrlkrin v zvlrin qurulu v vzifsi onlarn grdy idn asl o0lur. Hrkt aparatnn vacib xsusiyytlrindn biri d odur ki, i tsiri altnda zllr morfoloji v funksional chtctkmillir, fallar v isiz qald zaman z fallin itirir.2. nsan v heyvan hrkt aparatnn quruluu eyni trmlrdn ibartdir.(smk v onlarn birlmlri, balar v zllr) bir ox mxtlif hrktlr imkan verir.3. Hrkt aparatnn vzifsinin reflektor prinsipi. Bu prinsip sasn hrkt aparat mrkzi sinir sisteml sx baldr.373. Hrkt aparatnn biomaxaniki sistemin quruluu v vzifsi (davam)3.1 Biokinematik zncirlr.Bdnini bir ne hisssinin v ya smklrin oynaq vasitsil birlmsi kinematik zncir adlanr. Kinematik zncirlr aq v bal kinematik zncir blnr. Aq kinematik zencird hiss azaddr, o yalnz bir ucdan baldr (msln insann traflar). Hr iki trfdn balanan kinematik zncir is bal kinemat zncir deyilir.Msln, qabra d, qabra, fqr oynaqlar)Aq kinemtik zncird adtn bir ne oynaqda hrktlr eyni zamanda icra olunur, ancaq oynaqlarda mstqil hrktlrd mmkndr. Aq biokinematik zncirlrin ox hissssi ox oynaq zllr malikdir, ona gr d bir oynaqda hrktlri ml gtirn zllr qonu oynaqlarda da hrkt sbb olurlar.Bal kinematik zncird is bir oynaqda mstqil hrktlr mmkn olmur. Mtlq bu hrktlr eyni zamanda baqa birlmlr d clb olunur. Bir hissnin hrkti htta daha uzaq hisslrin hrktin tsir edir. Bal kinematik zncirlri amaq mmkn deyil.Ancaq aq kinematik zncirlr bal kinematik znciri ml gtir bilrlr (msln, dm zrind durduqda v ya lllr beld olduqda)
38kil 1. nsann bdninin kinamatik zncirlri , a zncirlrin nvlri, bam-aq zncir, ABSDA-aq znsirlrin dm zrind durduqda v ya llr beld olduqda balanmasdr v SDE
39Kinematik zncirlrd azadlq drclrigr brk cismin irli hrktind he bir laq, mane yoxdursa, bu cismin hrkti 3 perpendikulyar ox trafnda yuxar-aa, saa-sola, n-arxaya v hminin hmin oxlar trafnda dvri hrktlri mmkn ola bilr. Demli bel cismin azadlq drcsi ola bilmz, nki onu bdndn ayrmaq mmkn deyil. Oynaqlarda hrktin azadlq drcsi 3-dr, buna da sbb oynaq aparatnn elementlridir, yni oynaq kissi, oynaq daxilind yerln balar, gialn qrdaq, bunlar hrktlri azaldr.Hminin cismin bir nqtsi fiks olunduqda v ya brkidildikd d azadlq drclri azalr. Bur ucdan balanan smklrd 3 ox trafnda 3 azadlq drcsi olur. Msln, arabnzr oynaqlar (bazu, bud-anaq oynaqlar) . ki trfdn balanan smklrd is 1 azadlq drcsi olur, bel ki bu nqtlrdn 1 ox keirilir. (1 alanqalov aras, bazudirsk oynaqlar) ki oxlu oynaqlarda smklrin oynaq sthlri inkonqurent olduuna gr onlar iki azadlq drcsin malikdirlr (mil-bilk oyna) Aq kinematik zncird sonuncu hissnin hrkti balanc hissy gr btn ani hisslrin azadlq drclrinin cmi il ayqrd edilir. Msln, bazu smy krk smyn gr 3 azadlq drcsin, dirsk smy bazu smyn gr 1 azadlq drcsin v nhayt,l yuxar traf radiusu brabrind bdn nisbtn mxtlif istiqamtlrd dairlr k bilr.40Bellikl, insan bdnin hisslri bir ne azadlq drcli kinematik zncirlrdn ibartdir. nsann hrkt aparatn faliyyt gtirn mrkzi sinir sistemind mrkzdn qama mhiti sinirlr vasitsil gln qcqlardr. Bu qcqlar myyn zllri grginldirir, hrkti idar edir. Ona gr d biz hrktlrimizi istdiyimiz kimi idar ed bilrik. Bu is mk faliyytind, bdn trbiyysi v idmanda, xoreoqrafiyada geni istifad edilir.Bdn hisslri smk qollar kimiSmklr oynaqlarda hrktli birlerk, zl qvvsinintsiri altnda mxtlif istiqamtlrd hrkt edirlr.Mexaniki nqteyi nzrindn smklr dairvi hrkt edn qollar kimi tsvir edilir. z oxutrafnda hrlnn hr hans bir brk cism v ya smy qol deyilir.41Bu qvvlrdn birini hrktedici qvv, digrini is mqavimt qvvsi adlandrrlar. gr qvv smk qola 2 ucdan tsir edirs, hmin qol 2 iyinli v ya 1 drcli qol adlanr. Msln, sas duru vziyytind yuxar trafn zad hisssi yk ba stnd saxladqda.gr qvv smk qola 1 ucdan tsir edirs, hmin qol 1 iyinli olur v ya 2 drcli qol saylr. Bdnin eyni brk hisssi mxtlif zllr n hm bir iyinli v hm d 2 iyinli ola bilir. Msln, said z bkc zllrinin iin gr 1 iyinli ac zllrin iin gr is, yni yk ba stnd saxladqda is 2 iyinli olur. Bellikl, zlqvvsi stn gln id hrktedici qvv, mqavimt tabe olan id is lngidici qvv olur.
423.4 zllrin mexaniki xsusiyytlri zllrin sas vzifsi kimyvi enerjini mexaniki i v ya qvvy evirmsidir.zl faliyytini xaraktez edn sas biomexaniki gstricilr zlnin ucunda olan dartma qvvsi v zl uzunluunun dyim surtidir.Baqa szl, mrkzi sinir sistemind gln impuls zl liflrind oyanma prosesini yaradr ki, bunun nticsind zlnin maxaniki vziyyti dyiilir. Buna zlnin tqlls deyilir.Tqlls-zlnin uzunluunun v hminin onun mexaniki xasslrinin (elastikliyi, yapqanl, srknliyi) dyiilmsi demkdir. zlnin mexaniki xasslri mrkkb olub, zlni tsir edn liflrin, birldirici trmlrin v s. mexaniki xasslrindn v zlnin halndan (oyanma, yorunluq) asldr.zlnin elastikliyi ondan ibartdir ki, yk artrdqca zlnin uzunluu da artq v bununla brabr zlnin grginliyi d artr. gr zl he bir yk v ya qvv tsir etmirs, o zaman zl n uzanacaq, n d grginlckdir. Xarici qvv gtrldkd zl yen z vvlki uzunluunu brpa edir.43zlnin mexaniki xsusiyytlrindn biri d zlnin yapqanldr ki, bu zlnin dartlmasnn v ya qsalmasnn srtin tsir gstrir. gr yapqanlq ykskdirs, o zaman lngidici tsir gstrck, yni zl uzunluunun dyiilmsini yavadacaq. Srknlik xasssin gr, zl myyn vaxtdan sonra z uzunluunu dyi bilr v yk tsirindn grginlmi zl myyn uzunlua malik olur, bir mddtdn sonra hmin yk v tzyiq altnda zl z uzunluunu artrr. Nhayat, dartlm zl uzunluunu saxlayaraq, tdricn grginliyini azaldr v boalr. zlnin bu mexaniki xasslri birlikd elastik adlanr.44BOMEXANK SSTEMNN QURULUU V VZFS ZL TQLLSNN MEXANKASI Tbii hallarda mrkzi sinir sisteminin tsiri altnda zl skunt vziyytindn oyanma vziyytin keir. Bu zaman zld fal qvv ml glir ki, bu da zlnin uclarn bir-birin yaxnladraraq onun uzunluunu azaldr. Bu zlnin dart qvvsidir ki, insann hr hans bir hisssini hrkt gtirir. Bu prosesin mahiyyti ondan ibartdir ki, mrkzi sinir sistemindn gln impuls zl liflrind oyanma prosesin yavadan zaman burada olan enerji il zngin kimyvi maddlr paralanr. Bu reaksiya zaman ox miqdarda enerji azad olur, bu enerji zld grginlik yaradr. gr iin raiti zl uclarnn bir-birin yaxnlamasna imkan verirs, yni zl qvvsinin tsiri ks qvvlrin tsirindn ykskdirs, onda zl tqlls ml gln insan bdnin hr hans bir hisssini hrkt gtirir. Buradan mlum olur ki, zl hrktedicisini bir xemo-dinamik hrrktedici man adlandrmaq dzgn olar. Burada hrkt potensial enerjinin ml glmsi nticsind ld edilir. Bellikl, gr zlnin dartma qvvsi xarici mqavimt qvvsin brabrdirs, onda zlnin uzunluu dyiilmir. Bu cr zl tqlls izometrik tqlls adlanr. Yunan sz olub izo-brabr, metr-uzunluq demkdir. 45 gr zlnin dartma qvvsi xarici mqavimt brabr deyils, zlnin uzunluu dyiir- bu is anizometrik tqlls adlanr.zl dartma qvvsi xarici mqavimt stn glirs, zl qsalr v ya ylr ( uclar bir-birin yaxnlar ). Bu cr zl ii stn gln tqlls adlanr.zlnin dartma qvvsi xarici qvvdn az olarsa, zl dartlr uzanr, bu cr zl ii tabe olan tqlls adlanr.Bellikl, zl tqlls zaman onun mexaniki vziyytinin dyiilmsi onun fall adlanr. zl tqllsnn mexaniki xsusiyyti mqavimtin drcsindn asldr.Mqavimtin v yaxud ykn dartlmas 3 cr dyiiklik ml gtirir:1) Latent dvr artr. Latent dvr zlnin qcqlanmas il onun uclarnda ml gln mexaniki cavab arasndak dvrdr.2) zld uzunluun dyiilm v ya qsalma drcsi azalr.463) zlnin qsalma srti azalr. Bu zaman dartma qvvsi il zl uzunluunun dyiilm srti arasndak asllq trs mtnasibdir. Tabe olan i zaman zlnin dartma qvvsi hminin srtdn asldr. gr onun uzanma srti ykskdirs, onda onun gstrdiyi qvv d ox olacaq. zl dartlmas zaman potensial enerji toplanr ki, bu enerji sonra tabe olan idn stn gln i rejimin kedikd hrrkt edn hissnin kinetik enerjisin evrilir. Bellikl, zlnin eyni drcd qcqlanma zaman onun dartma qvvsindn asldr: a) Onun hazrki momentd olan uzunluundan b) uzunluun dyiilm srtindn c) stimulyasiyann balanma momentindn. Ona gr zly veriln eyni sinir impulsu zlnin hans vziyytd olmasndan asl olaraq mxtlif mexaniki effekt verckdir. Bellikl, insann hrkt faliyyti sasn oyanm zllrin dartma qvvsi v onlarn tqllsnn miqdar il tyin olunar. zl mexanikasnn sas qanunlar aadaklardr: 1) Veber prinsipi – bu onunla izah olunur ki zl trkibin n qdr ox zl liflri daxil olarsa bir o qdr zl qvvsi ox olar yni zl qvvsi baqa brabr raitlrd onun en ksiyi il dz mtnasibdir.47 2) Tqllsn miqdar baqa brabr raitlrd zl liflrinin uzunluu il dz mtnasibdir ( Bernuli prinsipi ). Bu prinsip ona saslanr ki, zl liflri n qdr uzun olarsa, zl tqlls (qsalmas) bir o qdr ox olar.(bir llkli zllrd).zl grginliyinin qvvsi ona tsir edn sinir impulslarndan asl olaraq mxtlif ola bilr. N qdr ox miqdarda zlni idar edn hrki neyronlar oyanarsa, bir o qdr zl grginliyinin miqdar oxalr. Bundan lav, sinir impulslarnn tezliyindn d zl grginliyinin qvvsi artq.zl qvvsin v onun i qabiliyytin simpatik sinir sistemi zl ii zaman maddlr mbadilsi proseslrini idar edrk onun i qabiliyytini artrr. zl grginliyinin qvvsin adrenalin hormonu msbt tsir gstrir:Demli, zl qsalmas ondan yaranan oyanmadan v ona tsir edn ykn miqdarndan asldr.zlnin fal qvvsi n qdr ox olsa v ona ks olan xarici qvvlr n qdr az olsa,bir o qdr zld qsalma ox olar. zl tqllsnn grginliyinin miqdar v srti mvqqtidir. zl iinin vvlind zl tqlls grginliyinin miqdar v srti yksk olar, ancaq yorulma nticsind gstricilrin miqdar azalr. dman mllrinin tsii altnda bu gstricilr artr, ksin mul olmayanlarda is azalr.48ZL TQLLSNN MQDARI, V ENERJS.gr zl anizometrik tqllsddirs, demk zl i grr. zometrik tqllsd is yerdyim olmadndan i icra olunmur. zl tqllsnn bykly d buna oxardr. zometrik rejimd tqllsnn bykly “0”-a brabrdir,anizometrik rejimd is zl uzunluunun dyiilm srtinin hasilin brabrdir. zlnin maksimum qcqlanma vaxt tqllsn bykly, onun srtindn asldr. zl tqlls edrkn enerji srf edir ki, bu da i v istiliy evrilir. zometrik rejimd mexaniki i brabr olduqda kimyvi reaksiyalarn nticsind azad olmu enerjinin hams istiliy evrilir. Anizometrik rejimd is enerjinin bir hisssi mexaniki i srf olunur, digr hisssi is istiliy evrilir.49 ZLNN DARTMA QVVSNN NTCSzlnin dartma qvvsi mexaniki, anatomik v fizioloji raitlrin birg tsirindn asldr. sas mexaniki rait ykdr. zly yk tsir etmdikd onun dartma qvvsi ola bilmz. Yk zlni dartr ki, bu zaman zl stn gln i grr. Ykn artmas il zlnin dartma qvvsi d artr. zl dartlmasnn nticsind kinematik zncirin hisslri hrkt edirlr. zl dartmasn ml gtirn anatomik rait, zlnin quruluu v onun yerlmsidir. Fizioloji rait is sas etibaril zlnin oyanmas v yorulmasdr. Hr iki faktor zly tsir edrk onun dartma qvvsini artra v ya azalda bilr.(kil 2)50kil 2. zlnin dartma qvvsi. a-yuxar dayaqda, b-aa dayaqda, v-dayaqsz, q- fiksasiya olduqda.
51Biokinematik zncird d bu faktorlar tsir edrk hr bir zlnin dartma qvvsinin nticsini myyn edirlr. Lakin biokinematik zncird btn hisslr bir-biril laqdar olduqlar n hr hans bir konkret halda btn bu faktorlar yalnz birlikd btv zl iinin nticsini tyin edir.HRKT APARATININ BOMEXANK SSTEMNN QURULUU V VZFS ( DAVAM )3.8 ZL NN NVLRMexanika nqteyi nzrindn bir qvvnin tsiri nticsind yk yerini dyiirs, buna i deyilir. Lakin fizioloji nqteyi nzrindn zl daxilind oyanma proseslri varsa demli zl ilyir.zl iinin mtlif nvllynn onun dartma qvvsi v uzunluunun dyiilmsil tyin olunur.zl iinin nvlri (stn gln v tabe olan i) btn zlnin uzunluunun dyiilmsil, yni qsalb uzanmas v yaxud z uzunluunu saxlamas xarakteri il tyin olunur.52zl iinin sas iki nv vardr. 1) statik i-insann vziyytini saxlayan. 2) dinamik i – fal hrktlri trpdn. Bu zaman zllr ya qsalr (stn gln i), ya da uzanr (tabe olan i).Statik i zaman zllr uzun mddt grginlik vziyytind qalrlar, ancaq uzunluqlarn dyimirlr. Bu zaman n tqlls edirlr, n d dartlrlar. Bu grginlik mrkzi sinir sistemi trfindn gln impulslarn tsiri altnda ld edilir. Demli statik id bdn v onun hisslri myyn vziyytd saxlanlr. Msln: fzada aquli istiqamtd mxtlif yklrin tanqn saxlanlmas v s. Bellikl, statik i zaman fal grginlik vziyytd zllr bdn vziyytinin dyiilmsin ynldilmi qvvlri tarazladrrlar.Dinamik i zaman fal zl qvvlri v xarici mexaniki qvv momentlri bdn tsir edrk bir-birini tarazladrmrlar v bunun da nticsind hrkt ld edilir. Bildiyimiz kimi zl qvv momenti ks tsir edn qvv momentindn ox olarsa, onda zl tqlls ba verir. zllr bu zaman stn gln i grrk ykn v bdn hisssinin yerini dyiirlr.Dinamik iin ox effektli bir formas ballistik idir, yni ox tezlikl ba vern hrktdir.53Dinamik iin nc formas mqavimt tabe olan idir. Bu zaman zl qvvsinin momenti ks qvv momentindn az olur. V bunun nticsind zl dartlr, maksimum uzanr. Msln: ykn aa salnmas. Gstrdiyimiz mxtlif formal hrktlr myyn zllrl idar edilmir. ksin iin xarakterindn asl olaraq zllrin ii dyi bilr. Mqavimt stn gln qvv v mqavimt tabe olan i bir-birini dyiirlr. Msln, bazu oynanda uzaqlama hrkti deltavari v tinst zllrin mqavimt stn glmsi nticsind ld edilir. Bazunu bu vziyytd saxlamaq n yen d bu zllr statik i grrlr. bazunu vvlki vziyyt salan is arlq qvvsi olur. Bu zaman hmin zllr mqavimt tsiri altnda dartlaraq bazunun aa hrktini idar edirlr. V hmin zllr mqavimt tabe olan ii yerin yetirirlr. Bellikl, bazu oynanda qolun hrktinin btn fazalarnda uzaqladrc zllr i grrlr, bu zaman iin xarakteri dyiilir. Demli, oyna idar edn zllr 3 nv i gr bilrlr:541) Fal hrktlri idar edrk mqavimt stn glmk,yaxud dinamik i ld etmk; 2) Hrktlri fal idar edrk, bir fazadan o bri fazaya kemyi ld etmk, yni dinamik mqavimt tabe olan ii hyata keirmk; 3) Fal i grginlrk, ks qvvlri tarazladrmaq yni statik i ld etmk. Ayri-ayri oynaqlarn v kinematik zncirlrin iinin koordinasiya (saziliyi) mrkzi sinir sistemi trfindn idar edilir.553.9 ZLNN ND SNERGZM V ANTOQONZM Mlum olduu kimi hr oynaqdan bir ne zl keir. Oynaqda ml gln hrkti bir ox zlnin tqlls nticsind ld edilir.zlnin 2 nv qarlql laqsi var: Sinergizm v antoqonizm. zllr eyni bir hrktd itirak edir, stn gln i grrlr, bunlara sinergistlr deyilir.Bir-birin ks olan mxtlif hrktlrd itirak edn zllr tabe olan i grrlr. Bunlara antoqonizlr deyilir.Hm sinerqist, hm d antoqonistlr hrkti tmin edirlr. zllr arasndak sinerqizm v antoqonizm laqlri daimi deyil. Funksional anatomiyann bir ox misallarndan aydn grnr ki, zllrin oxu hrktin dyiilmsil laqdar olaraq z funksiyalarn da dyiirlr. Bir hrkt n sinerqist olan zllr baqa bir hrkt n antoqonist ola bilrlr. Bu is sinir mrkzlrinin koordin olunmu ii saysind ld edilir.Bildiyimiz kimi, bir oynaql v ox oynaql zllr vardr. ox oynaql zllrin tqlls bir ne oynaqda hrkt ml gtirir. 563.10 AIRLIQ QVVSNN V TALTN ZL N TSR. Bdnin arlq qvvsi onun yer olan cazib qvvsidir. Hr bir zl ii zaman arlq qvvsi z tsirini gstrir. Konkret raitdn asl olaraq bu tsir mxtlif zllrin ii zaman myyn zllrin grginliyi nticsind tarazlar. Bu tarazlama qollarn qoyuluu il ld edilir, yni zl qvvsi v arlq qvvsinin momentlri brabr olduqda arlq qvvsinin qoyulduu nqt arlq mrkzi olarsa, tarazlama ld edilir. Bdnin hr bir hisssinin arlq qvvsinin momenti bu hisslr kisindn v qvv qiymtindn arlq xttinin dayaq oynandan olan n qsa msafsindn asl olur. Bdn hisslrinin vziyyti dyin zaman arlq qvvsinin iyin v bununla brabr momentd dyiir. Arlq qvvsinin momentinin dyimsi nticsind zllrin dartma qvvsinin momenti d dyiir. Mlumdur ki, bdn hisslrini horizontal istiqamtd saxlamaq n gimnastika hrktlrind yksk zl grginliyi lazmdr.57 Bellikl, statik i zaman bdn hisslrinin arlq qvvsinin miqdar v bu hisslrin arlq mrkzinin yerlmsi zllrin statik grginliyinin drcsini tyin edir, v bununla da mvafiq hrkt sinir mrkzlrinin oyanmasnn intensivliyini v zl iin tsirinin xarakterini myyn edir.Arlq qvvsindn baqa, zl iin talt d tsir edir. talt bdnin z skunt v ya hrkt vziyytini saxlamaq v yaxud da onu qvv tsiri altnda dyimk xsusiyytin deyilir. Bdni skuntdn xarmaq n v ya onun istiqamtini dyimk n hrkt taltin hrktedici qvv stn glmlidir. Bunlar is taltlrin ii vasitsil ld edilir.4. FZK HRKTLRN BOMEXANK TDQQAT METODLARIFiziki hrktlrin biomexaniki tdqiqatlarnn sas mqsdi bu hrktlri icra edn zaman insann vziyytlrini v hrktlrini yrnmk, bu hrktlrin qanunauyunluqlarn akara xarmaq, icra olunan hrktlrin xsusiyytlril onlarn effektliyi arasndak sas mhkm asll tyin etmk v icra edilm variantlarnda daha smrli olanlar semkdir.Biomexaniki tdqiqatlarn qarya qoyduu msllr sas etibaril nyi v yaxud hans asllqlar yrnmkdn, hans obyekt zrind tdqiqat aparmaqdan, hans raitlrd v n kimi sullarla mlumatlar toplamaq v onlar ilmkdn ibartdir.58 Bu msllri hll ed bilck metodlar seilir ki, bunlar kinematik hrktlrin qeyd olunmasna, alnm mlumatlarn ilnmsin, hrkt v vziyytlrin biomexaniki analizin saslanr.Biomexaniki tdqiqatlarn xsusi msllri aadaklaar ola bilr:a) konkret vziyytlr zaman mvazint rtlrinin myyn edilmsib) duruun, yni bdn hisslrinin qarlql yerlmsinin dqiq tyin edilmsi,v) mlum vziyyt v durularn saxlanlmas n zllrin statik ilrinin myyn edilmsi,q) mlum vziyytd dyin durular zaman zl hrktlrinin v dinamik iinin myyn edilmsi,d) mlum vziyytlrd skutluqla v dyin durularda tnffs hrktlrinin raiti.nsan bdninin dinamik bsi zr:1) icra olunan hrktin strukturasnn ( dvrlr, fazalar, hrkt momentlri) myyn edilmsi.2) hrkt fazalarnn vaxt mnasibtlrinin tyin edilmsi.3) bdnin tamlqda hrkt xsusiyytlrinin (kinematika v dinamikas) xarakteri.4) oynaqlarda hrktlrin xarakteri (bdn hisslrinin kinematika v dinamikas)595) eyni adl hrktlrin (yeri, qa, tullanmalar, zm v s.) mqayisli xarakteristikas.Btn bu msllri hll etmk n bdn v ya onun hisslrinin kediyi yolu, bu yola srf olunmu vaxt, hrktin srtini v onun dyiilmsini ( srtlndirmni) tyin etmk lazmdr.Bundan baqa, bdn v onun hisslrinin kisi, hrkti ml gtirn qvvlri v s. myyn etmk lazmdr.4.1 MAHD V TCRBFikizi hrktlri yrnn zaman 2 sas tdqiqat metodu olan mahid v tcrbdn istifad olunur. Sad mahid zaman tdqiqat hrkti olduu kimi, onun gediin fikir vermdn yrnir. Bu mahid zaman hrkt haqqnda mumi tsvvr yaranr, yni bdn hisslrinin hrkti, onun istiqamti, amplitudas, srti, tempi, ritmi, zllrin grginlik drcsi v hrktlrin miqdar haqqnda qeyd edirlr. Sad mahid vasitsil hkimlr gimnastika, akrobatika, suya tullanma, idman oyunlar v s. zr aparlan yarlarda bir sra idman mqllrinin icra olunmalarnn keyfiyytini myyn edirlr. 60Mahid zaman adi, stenoqrafiya v rtli qeydlrdn istifad olunur. Bel mahidnin msbt chti adi raitd (msln, yarlarda) yrniln hrkt haqqnda lazmi mlumatlar almaqdadr, nki bu zaman icra edici xsin mahid olunmasndan xbri olmur. Mnfi cht is, tdqiqat trfindn hrkt veriln qiymtin subyektivliyidir, bu zaman hrktin yolu, vaxt, srti, zl qvvsi haqqnda dqiq, obyektiv mlumat almaq mmkn olmur. Bu gstricilr txmini olaraq qbul edilir. Tcrb, ya da qoyulmu elmi tcrb n mhm tdqiqat metodudur. Bunun sas xsusiyyti ondan ibartdir ki, burada tdqiqat z fiziki hrktlrin icras n el raitlr yaradr ki, bunlar hrkt texnikasnn tdqiqat zr qoyulmu mslni dzgn hll etmk mmkn olsun. Hr hans bir tcrb zaman hm mahiddn, hm d mxtlif l cihazlarndan v foto-kino kililrindn istifad olunur.61 4.2 TDQQATLARIN MRHLLRBiomexaniki tdqiqatlarda rti olaraq 3 mrhl ayrd edilir:1) Hrkt xsusiyytlrinin qeydi,2) Qeyd nticlrinin ilnmsi,3) Biomexaniki analiz.nsan hrktlrinin xsusiyytlrini qeyd almaqda mqsd tdqiq olunan hrkti kinematika v dinamika xsusiyytlrini, hminin z haqqnda kmiyyt mlumatlar (bdn ls,funksional gstricilr) almaqdan ibartdir.Qeydlrin nticlrinin ilnmsi v ya onlarn cbri sulla hesablanmas mxtlif faktorlar arasndak asll, onlarn dzgnlyn tyin etmy v bunlarn sasnda cdvl v qrafiklr vasitsil analizlr etmy imkan yaradr.Biomexaniki analiz is hrktlrin qanunauyunluqlarn aydnladrr v nticlri tyin edir.624.3 NSAN HRKTLRNN MEXANK XSUSYYTLRN LMK N CHAZDAN STFAD EDLMS.Yolun llmsi – sahnin xarakterini lmk n sabtimetr lenti, xtke, l taxtas, boy ln, bucaq ln v s. cihazlardan istifad edilir. Bu cihazlarn kmyi il btn msafni, ya da msafnin bir hisssini, addmn uzunluunu, tullanmann hndrlyn tyin etmk olar. Hal-hazrda mexaniki miqdar lmk n elektrik l metodu geni yaylmdr. Bunun kmyil bilvasit olaraq oynaqlarda hrrkt yriliyini, bucaq srtini, srtlndirm yriliyini v s. qeyd etmk mmkndr.Vaxtn llmsi – bunun n saniy lnlr, xronoskoplar, xronomerlr, metronomlardan istifad edilir. Bunlarn kmyil btn msafni ya da msafnin bir hisssini, hrktin ayr-ayr fazalarnn davamln, dqiq vaxtla mxtlif drclrd qeyd etmk mmkn olar v hrktin sxln myynldirmk olar. Vaxt gstricilrini elektro saniy lnlrl, fotoelementlrl v s. qeyd etmk mmkndr.Srtin v srtlndirmnin llmsi – yolun byklyn v onun keilm vaxt haqqnda mlumatlar sasnda hesablama yolu il baa glir. vvlc btn yolda olan srti, sonra is yolun ayr-ayr sahlrind olan srti ayrrlar. Vaxt rzind srtin dyiilmsinin miqdarn hesablamaqla srtlndirmni almaq olar. Yolu, vaxt, srti v srtlndirmni yani olaraq tsvir etmk n qrafiki gstricidn istifad edilir.63Qvvnin llmsi- tsir edn qvvnin lmn, cismin ktlsi v srtlndirmni bilib, lmkl ld etmk olar: F=ma . zl qvvsini lmk n mxtlif qvv ln cihazlarda istifad edilir. Bu cihazlarn kmyil ayr-ayr zl qruplarnn grginlik qvvsini, istinad nqtsin olan tsirini, miqdarn, tkan, zrb, sancma v s. qvvsini myynldirmk olar. Bu cihazlar 2 nv blmk olar: birincilr adtn qvvnin maksimal hmiyytini, ikincilr is qvvnin yrilik klind dyidiyini qeyd edirlr (dinamoqraf)FZK HRKTLRN BOMEXANK TDQQAT METALLARI ( davam )4.4 HRKTLRN OBYEKTV QEYD ALINMASIBu metod hrktlrin mexanikasn yrnn zaman olduqda lverilidir. Hrktlrin qeyd alnmas mxtlif sullarla ola bilr. n sad sullardan ayaq lpirlrinin kazda qeyd edilmsi kefaloqrafiya, pnevmoqrafiya v s. n dqiq qiymtli qeydlr mxtlif foto kiliin kmyil aparlr.Ayaq izlrini almaq n qa v ya yeridn qabaq ayaq altna v kib, dmy salnm kaz zola zrind qama tklif edir. Kaz zrind qalm izlrd hr addmn uzunluunu, hrktin simmetriklrini, ayaqlarn arasndak msafni ayan iri v bayr tana tzyiqi v s. dzgn tyin etmk olar.64Kefaloqrafiya insann mxtlif aquli vziyytlrd bann trpnm hrktlri qeyd alnmasdr. Kefaloqrafiya hminin mumi arlq mrkzinin dyimsini, zl qruplarnda ba vern grginliyin reflektor dyiikliyini v s. myyn edir.Pnevmoqrafiya havann sxlnn kmyil qeyd alnmasdr. Bu metod sas etibaril tnffs hrktlrini yrnn zaman istifad olunur. Bunun n insann gvdsi trafna kmr kilind 3 hava kameras brkidilir: d xtti sviyysind – aa d tnffsnn qeydi n, gbk sviyysind-qarn tnffsnn qeydi n. Bu hava kameralar rezin borular vasitsil kameraya tbillrl birldirilir v bellikl, tnffs hrrktlri (vaxtn qeyd alnmas rtil) kimoqrafda yazlr.Sad foto kilii bir anlq kil ki, insann vziyyti v duruu haqqnda tsvvr verir. Ancaq hrkti yrnn zaman bir foto kili kifayt etmir. Mrkkb hrktlri qeyd etmk n kino v ya tsiklo kilii lazmdr. Tsiklo kili adi fotoaparatla hrktsiz foto plastika zrind olur.Kino kilii bir anlq bir-birinin ardnca kiln ayr-ayr hrkt anlarnn bir ne df kinolent kadrlar kilind kilmsidir. Adtn bir saniyd 24 kadr kilir. Cld hrktlrin yrnilmsi n saniyd 120-240 kadr kilir. Kino kiliinin kmyil fiziki mllrin icra olunmas obyekti v dqiq srtd qeyd etmk olar.65lnn (promerin) hazrlanmas. Bir kild hrktin saniy rzind kilin l deyilir. Bu kil bdnin v onun hisslrinin llmsi n, bdnn mxtlif nqtlrini, koordinatlarn v hrkt trayektoriyasn myynldirmk n bir snt saylr. l kinolent il hazrlanr. Xronoqramn hazrlanmas. Xronoqramma hrkt fazalarnn vaxt zr diaqrammasdr. Bunu hazrlamaq n hr bir hrkt fazasnda kadrlar sayaraq, saniyd fazalarn davamln hesablayrlar. Msln, saniyd 24 kadr kiliind gr hrktin fazas 12 kadrda kilibs, onda bu fazann davam etmsi 12/24 v ya 0.5 san olacaqdr. Alnm rqmi cdvld yazb, millimetr kaz zrind qrafikini kirlr.Kinoqramn hazrlanmas. Hrktin vaxtn hesaba almaq rtil neqativ kino lentind hrktin icra ediln bir sra killrinin kilmsin kinoqramma deyilir. Bel llri aparanda kadrlarn nmrlrin riayt etmk lazmdr.Tsikloqrafik kili. Bdnin hrktini vaxt rzind myyn edilmsi tsikloqrafiya il mmkndr. Analitik sulla tsikloqramman hesablamaq n zrind kilmi millimetr torundan istifad olunur. Hans hrktin kilcyindn asl olaraq, ayr-ayr hisslrin tsikloqramn ld etmk olar. Msln: qolun v qn tsikloqrammasn ld etmk olar. 664.5 KNO KL V TSKLOQRAFYA ZR HRKTN MEXANK XARAKTERNN HESABLANMASI.Promerlrin v tsikloqrammalarn hazrlanb llmsi yani olub, iki sulla aparlr: analitik v qrafik.Analitik sul nqtlrin koordinatlarnn xarlmas sasnda aparlr. Qrafik sul is nqtnin kediyi yolun bilvasit olaraq llmsi sasnda aparlr. Analitik sulun kmyil hrktlr aquli v fqi trtib edilir. Nqtlrin koordinatlarna gr fqi v aquli srtlndirm v s. myyn edilir. Bu sulun hesablanmasnda llr millimetr kaz zrind aparlr.Dz xtt mxsus srt v srtlndirmnin hesablanmas. Nqtnin srti V, yolu S-dir, bu da vahid vaxt rzind keirilir.. V=S/T sm/san. Promer zr ikinci nqtnin orta srtinin tyin etmk n, 1-ci v 3-c nqtlr arasndak msafni lrlr. 3-c nqtnin orta srtini lmk n, 2-ci v 4-c nqtlr arasndak msafni lrlr.Bucaq srti v srtlandirmnin hesablanmas dvr vuran hrktlr bucaq srti v bucaq srtlndirmlri n xarakteriz olunurlar ki, bu da tsikloqram v ya promerlr zr myyn edil bilr. Bucaq srtlndirmsi vahid vaxt rzind bucaq srtlri arasndak frqdir. Bucaq srti vahid vaxt rzind olan dnm bucadr ki, bu saniyd drclrl, radiyasiyalarla ifad olunur.67Srt v srtlndirm cdvlinin qurulmas – srt yriliyini qurmaq n koordinatlarn dzbucaql sistemi kilir. fqi ox zr kadrlarn nmrlri olan vaxt gstricilri aquli ox zr srbst miqyasda olan srtin ls fqi oxun aasndan, msbt llr is fqi oxun yuxarsndan qoyulur.Vektor sistemlri- nqtnin orta srtini vektorlarla l zrind qurmaq olar. Myyn edilmi srbst miqyasda vektorun ls hesablanm srtin lsn mvafiq vektorun istiqamti is hrktin toxunan trayektoriyas istiqamtin mvafiq olur.Arlq mrkzinin tyin edilmsi – hm bilvasit cihazlarn kmyil, hm d hesablamalar vasitsil aparlr. Borelli, Veber qardalar, Meyer, vanitski z tdqiqatlar il bdnin mxtlif vziyytlrind bdnin mumi arlq mrkzini tyin etmilr. sas duru vziyytind BUAM 2-ci oma fqrsinin sviyysind yerlir. Qadnlarda kiilr nisbtn bu sviyydn bir qdr aa olur.nsan hrktd olarsa, arlq mrkzi yerini dyiir. Bel hallarda yni hrkt zaman BUAM-n tyini hesablama il aparlr.Bdn kisinin tyini – Yemkdn qabaq tibb trzisind tyin edilir. Bdn hisslrinin kisini is ken sirin axrnda O.Fe dondurulmu meyitlr zrind oynaqlardan hisslri ayrmaqla onlarn kisini tyin etmidir. Bu kilri bildikdn sonra BUAM- tyin etmk mmkndr. BUAM 2 sulla- analitik v qrafiki sulla tyin edilir. Analitik sul hesablama yolu il aparlr. Qrafik sulu is paralel qvvlrin cmlnmsi sasnda olur.68TSREDC ZL QVVSNN MQDARININ TYNzl gcn tyin etmk n hrkt mqavimt gstrn btn qvvlri bilmk lazmdr. Adtn mqavimt iki qvv il talt v arlq qvvsi il rtlnir. Bunu bel yazmaq olar: M=M+M , yni bdnin hr hans bir hisssin tsir edn zl qvvsi momenti, hmin hissy tsir edn talt qvvsi v arlq qvvsi momentlrinin cbri cmin brabrdir.Qvv tsiri momneti onun qoluna olan qvv lsnn hasilin brabrdir. talt qvvsi v arlq qvvsinin qolu promer zr myyn edil bilr. Bu zaman nzr almaq lazmdr ki, bu nqtlrin ttbiq nqtsi bdn hisssinin arlq nqtsidir. Promer zr bdn hisssinin frlanma oxunu da myyn etmk olar.zl gc talt qvvsini df etmlidir. Hm d arlq qvvsini brabrldirmlidir. Hrkt aparat iinin xarakteri fiziki hrktlrin texnikasna aid bir sra msllri hll etmk n icra ediln iin lsn qiymtlndirmk lazmdr. Tcrb raitind grln iin lsn cihazlarn kmyil (erqometrlrl) myyn edilir. 69zl iini yrnilmsi n elektromiqrafiq sulun ttbiq edilmsi. Bu v ya digr hrktin icrasnda hans zllrin itirak etmsini, vaxtn lsn v zllrin hans qvv il ilnmsi msllrin aydnladrmaq n elektromioqrafiq suldan istifad edilir. Hr bir df zld oyanma tsiri altnda grginlik ba vern zaman onda elektrik potensial yaranr. Bu hrkt potensial osiloqrafda yaz hminin burada vaxt da qeyd edilir. Bu yazlara sasn tyin etmk olur ki, hans zllr hans hrkti icra edirlr, hans ardcllqla ilyirlr, onlarn oyanmas n qdr mddtd davam edir v hans nisbi qvv il grginlirlr. Hrktin thlili n hrktin eyni vaxtda elektromioqrafiyas kino kiliinin xsusi byk hmiyyti vardr. Bu v ya digr hrkt fazasnda ilyn zlni bilmk n elektromioqramman v kinokadrlar rzind birldirmk lazmdr.70Fiziki hrktlrin biomexaniki tdqiqat metodlar 4.7 Biomexaniki mlumatlarn thlilini ardcllHrktin tdiqqat haqqnda mxtlif sullarn kmyi illd ediln btn materiallar cdvl klind sah v vaxt birldirilir.Hrktin fazalarnn,srt v srtlndirilm,tsiredici qvvlrinin miqdar ve elektronioqramma vaxtin oxu vasitsil qrafiki olaraq birldirilir. Msln,velosiped srnin ayann hrktin.Hrktin thlilinin sas mqsdi ondan ibartdir ki, insan trfindn hmin hrktin icra ednd onun kinematik v dinamik quruluunu aydnladrmaq,mexaniki v fizioloji iini myyn etmkdir.Hr bir fiziki hrkt qarsnnda myyn mqsd qoyulur. Fiziki hrktin thlili bu mqsdin nec hll olunacn gstrmlidir.Hrkti thlil edrkn hr eydn vvl onu hisslr,yni dvrlr v fazalara blmk lazimdir.Sonra hr fazan,onun davamiyytini,tkrar olunma zaman onun dyiikliklrini thlil etmk lazmdr.Xarici v daxili qvvlr arasIndak qarlql tsiri aydnladrmaq,daxili qvvlrin falln tyin etmk, onlarn falliyytini hrkt zvlrin vziflrin laqlndirmk vacibdir.Hrkt zaman meydana ixan shvlri gstrmk (gr varsa) v onlar aradan xarmaq n yollar axtarb tapmaq.71nsan bdninin mumi arlq mrkziBnin ayr-ayr hisslrin kisi btv bdn kisindn asldr.Bdnin btnhsslrin z kisi vardr.Tcrb yoll O.Fier v N.A .Bernteyn bdn hisslrin kisini v onlarn arlq mrkzlrini tyin etmilr. Bdnin btn hisslrinin arlna brabr tsir edn qvvlrin qoyuldugu nqt bdnin mumi arlq mrkzi saylr.Demli,biomexanikada hm btn bdn hisslrinin arlq mrkzi ve hm d bdnin mumi arlq mrkzi ayrd edilir.Cismin istinad sthi n qdr byk olarsa v arlq mrkzi aa yerlrs,bir o qdr mvazint mhkm olar.stinad sthi kiik v arlq mrkzi nisbtn yuxarda olduuna gr insan mhkm mvazint saxlaya bimz.Rahat ayaqst durarkn UAM texminn II oma fqrsi brabrlrind yerlir.Uzam vziyytd UAM ba trf 1% qdr yerin dyiir.Qadnalarda kiilr nisbtn 1-2% aada yerlir.Mktb yal uaqlarda byklr nisbtn yuxard. 72Bdnin vziyyti dyidikd UAM da oz yerini dyiir. n v arxaya bklm vziyytind UAM bdndn knarda da ola bilr.Braunes v Fier bdnin ayr-ayr hisslrinin arlq mrkzini tyin edrk gostrmilr ki,ban UAM-arlq mrkzi turk hrindn 7mm arxada yerlir.Gvdnin arlq mrkzi I bel fqrsinin nnd yerlir.traflarn AM ayr-ayr hisslrin pronsimal v distal uclarindan 4:5 nisbtil ayrlan nqtsind yerlir.Bdnin UAM tyin etmek n tcrbi v ya hesablama sullarndan istifad edilir,lakin hesablama sulundan daha geni istifad olunur.Hr hans bir vziyytd UAM koordinatlarn hesablama yolu il tyin etmk n aadaklari bilmk lazmdi :1.Bdnin ayr-ayr hisslrin vziyyti2.Bdn hisslrinin ayrlqda kisi3.Bdn hisslrinin AM-nin vziyytiBdnin UAM hesablama yolu il tyin etmk n Varion teoremindn istifad edilir.Bu teorem beldi. Ona nisbtn qvv onlarn cmi hmin ona nisbtn brabr brabr tsirdici qvv anna brabrdir.73nsan hr bir zaman cazib qvvsinin tsiri altndadr.Arlq qvvsi bdnin kisin brabrdir.Arlq qvvsinin istiqamti vertikal olaraq aa uzanr.z aa hrktd arlq qvvsi hrktedici qvvdir.z yuxar hrktd is arlq qvvsi yavadan qvvdir.Horizantal istiqamtd neytral qvvdir.Arlq qvvsi hrkt faliyytind mhm rol oynayr,bdnin vziyytlrini v hrktlrinin koordinasiyasn tmim edir.Mexanikada qvv dinamometr il llr.Qvvnin vahidi fizikada 1 dinadir,praktikada is kiloqramdir.1 kq = 980 000 dinaAgrlq qvvsi ii bdn kisinin hrktlrinin x v son vziyytlrinin hndrlynn frqin vurma hasilin brabrdir.A=Phs-c.Burada A-arlq qvvsi,P-bdn kii,h-hndrlkdr.74 5.1 Mrkkb hrktlrin kinematikas.Mrkkb hrktlr o hrktlr deyilir ki,eyni zamanda hm irli,hm d dvri hrktl mmkn olsun.Bu hrktlr biokinematik zncird birlmi bdn hisslrini bir ne hrktindn ml glir.Msln,topu atan lin hrkti,qn v gvdnibn hminin l oynaqlarnda hrktlrin nticsind ld edilir.Azadlq drcsi ox olan biokinematik zncird kinematika ox mrkkbdir.Aq zncirlrin birlmlrind hr bir hrkt daha uzaq hisslrin yoluna,srtin v srtlndirmy tsir edir.Srtin istiqamtindn asl olaraq bdn hisslrinin hrkti dvri-qaydc,irli-qaydc v dairvi ola bilr.Birlmlrin quruluu oynaqlarda ox trafnda bir trf qeyri-mhdud dnmlr etmy imkan verir.Ona gr btn hrktlr qaydc xarakter dayr.Dvri-qaydc hrkylr bklm-alma v ya supinasiya-pronasiya hrktlrini xatrladr.Biokinematik zncird mxtlif oynaqlarda dvr hrktlrin myyn saziliyi bdnin son hisslrinin irli hrktin imkan verir(bazu v dirsk oynaqlarnda dvri hrktlrd boksunun li v ya ayaqla tkanda qaan adamn govdsi). Nhayt arabnzr oynaqlarda mrkkb dairvi hrktlr mmkndr.Bu zaman 2 hrkt sazi girir: Hm boylama ox v hm d oxun trafnda bdn hisssi.yalniz bu cr konusabnzr hrktlr qaydc hrktlr olmadan da yerin yetiril bilr.755.3 Xarici v daxili qvvlrHrkt aparatnn kinematik zncirlrinin hrkti insan bdnin nisbtn daxili ve xarici qvvlrin laqsi nticsind ld edilir. Xarici qvv bdn xaricdn tsir edn qvvdir.Xarici qvv mxtlif cisimlr arasndak qarlql tsiri tyin edin. Fiziki hrktlri icra edn zaman insan bdnin tsir edn xarici qvvlr aadaklard:1.Arlq qvvsi v ya cazib qvvsi-insann kisi il tyin olunur.2.Dayaq reaksiyas-brk dayaq meydanasnn qarlql tsiri.3.nsan onu hat edn maddi qarlql tsird meydana xan baqa qvvlr-altin kisi,baqa insann zl qvvsi,cisimlrin lalt qvvlri. Daxili qvv-bdnin daxilind yerln qvvdir v ya bdnin ayr-ayr nqtlri v hisslri arasndak bir-birin qarlql tsir edn qvvdir.nsann daxili qvvlrin zl qvvsi,reaksiya qvvlri (dayaq reaksiyas v bdn hsslrinin talt qvvlri), zl v balarn dartma qvvsi v s. aiddir.76Gstrdik ki,zl qvvsi daxili qvvdir,yaniz bu qvv il mexanikann I qanunu gstrir ki,hrkt-yerldirm il ld edilmz.Hrkt n mtlq xarici qvvlrin tsiri lazmdr,yni insann baqa cisimlrl laqsi olmaldFiziki hrktlri icra edn zaman insan bdnin tsir edn xarici qvvlr aadaklardr:1) Arlq qvvsi v ya cazib qvvsi – insann kisi il tyin olunur.2) Dayaq reaksiyas – brk dayaq meydanasnn qarlql tsiri.3) nsann, onu hat edn maddi mhitl qarlql tsird meydana xan baqa qvvlr- altin kisi, baqa insann zl qvvsi, cisimlrin talt qvvlri. Daxili qvv – Bdnin daxilind yerln qvvdir v ya bdnin ayr-ayr nqtlri v hisslri arasndak bir-birin qarlql tsir edn qvvdir. nsann daxili qvvlrin zl qvvsi, reaksiya qvvlri (dayaq reaksiyas v bdn hisslrinin talt qvvlri), zl v balarn dartma qvvsi v s. aiddir.77Gstrdik ki, zl qvvsi daxili qvvdir, yalnz bu qvv il mexanikann 1-ci qanunu gstrir ki, hrkt- yerldirm il ld edilmz. Hrkt n mtlq xarici qvvlrin tsiri lazmdr, yni insann baqa cisimlrl laqsi olmaldr. ks halda o, n yeriy, n qaa bilr, n d fzada yerini dyi bilr.Qeyd etmk lazmdr ki, xarici v daxili qvv anlaylar nisbidir. Hr bir qvv eyni zamanda hm daxilidir, hm d xaricidir. Msln, arlq qvvsi, dayaq reaksiyas hava v maye mhitin mqavimti insan n xarici qvvlrdir, ancaq yer krsi n daxili qvvdir. Onlar insann vziyytini v hrktini dyidirir, lakin yer krsinin z oxu trafnda hrlnmy v gn trafnda hrktin tsir ed bilirlr.Grginlmi zlnin dartma qvvsi baland smklr n xarici qvvdir. Ancaq insan n daxili qvv saylr, nki bu qvv insan orqanizminin hisslri arasnda tsir edir.Hrkt aparatnn daxili qvvlri fal v qeyri fal ola bilr. zlnin oyanmas nticsind ml gln zlnin dartma qvvsi fal qvv saylr. zl v birldirilmi toxumalarn elastiklik v srtnm qvvlri zllrd, smklrd, balarda, oynaqlarda v s. qeyri-fal qvv saylr. Qeyri-fal qvvlrin hrkt aparatnn vzifsind byk hmiyyti var. Onlar xarici qvvlr ks tsir gstrrk, zlnin fal qvvlr altnda oynaqlarda istiqamtli hrktin mmkn olmasn tmin edirlr.785.4 Hrkt mliyyatlarnn bioenerjisinsan hrktlri zaman ona qvv tsir edrk i grr v bdn hisslrinin srtini v vziyytini dyidirir ki, buda enerjinin dyiilmsin sbb olur. Qvvnin ii bu qvv tsiri altnda cismin yerdyimsini gstrn ldr. gr qvv hrktin istiqamtin uyundursa, o zaman hrkt edn cismin enerjisini artrr. ksin, qvv hrktin istiqamtin ksdirs, onda hrkt edn cismin enerjisi azalr. Enerji biomexaniki sistemin i qabiliyyti n bir ehtiyyat mnbyidir. Onun bir ne nv vardr: Kimyvi enerji mrkzi sinir sistemindn gln impuls zld oyanma prosesi yaratdqda, burada olan kimyvi maddlr paralanr v kimyvi enerji ml glir.Kimyvi enerji grginln zlnin potensial mexaniki enerjisin evrilir v yaylm istilik enerjisi ml glir ki, bunun da nticsind hrkt ld edilir.79Hrktlrd istifad olan enerjinin digr nvlri:Mexaniki enerji yerdyimd v qarlql tsird meydana xr.Cismin kinetik enerjisini onun mexaniki hrktinin enerjisi olub, i grmk imkann myyn edir.Cismin potensial enerjisi onun vziyytinin enerjisi olub, cisimlrin v ya onlarn hisslrinin nisbi olaraq qarlql yerlmsi v qarlql tsirinin xarakterindn asldr.Bellikl, insann hrktlrind hrktin bir nv baqa nv kedikd materiyann hrktinin ls olan enerji d bir nvdn baqa nv keir.Enerjinin btn dyimlrind onun ox hisssi istilik enerjisin evrilir v yaylr. Lakin mexaniki enerji istilik enerjisin evrilrk mexaniki i prosesind itir, mexaniki enerjinin txminn mexaniki i srf olunur. 5.5 Hrktetdirici keyfiyytlrin biomexanikasHr bir insan myyn hrktedici imkanlara malikdir. Msln, yk qaldrma, myyn vaxt rzind ne metr qamaq v s. nsann btn hrkt etmk imkanlarna birlikd motorika deyilir. nsann hrkt etmk imkanlar tbii ki, mxtlifdir. Htta bir hrktd, msln, qada, zglkd mxtlf hrkt taprqlar bir-birindn keyfiyytc frqln bilrlr (qa 200m v 400m v s.).80zl qvvsi, srt-cldlik, davamllq kimi hrktetdirici keyfiyytlrin ls qvv, srt v hrktin davametm mddtidir.Qvv, srt v vaxt bir-biril myyn mnasibtd olurlar. Bu mnasibt mxtlif hrkt taprqlarnda mxtlifdir.5.6 Qvv keyfiyytinin biomexaniki xarakteristikasBiomexanikada insann tsir qvvsi, onun bdninin ii nqtlri il baqa xarici cisimlr mexaniki tsirinin lsdr. Msln, dayaa tsir qvvsi, ayaq dinamometrinin dstsi vasitsil dartma qvvsi v s. nsnn tsir qvvsinin d baqa qvvlr kimi istiqamti, miqdar v ttbiq nqtsi myyn edilir.Qvv keyfiyytlri bu v digr insann maksimum miqdarda gstrdiyi tsir qvvsi il xarakteriz olunur.Qvv keyfiyyti anlay vzin zl qvvsi, qvv imkanlar,qvv bacarq kimi terminlr istifad olunur.815.nsan bdninin mumi arlq mrkzi(davam) 5.6 Qvv keyfiyytinin biomexaniki xarakteristikasnsann tsir qvvsi bilavasit zlnin dartma qvvsindn asldr, yni o qvvdn, hans il ki, ayr-ayr zzllr smk lingi, qollar dartrlar. Lakin bu v ya digr zlnin grilmsin tsir qvvsi arasnda bir mnada uyunluq yoxdur. Bu onunla izah olunur ki, vvla hr hans bir hrrkt byk zllrin birg fallqnn nticsidir. kincisi, oynaq bucann dyiilmsil zlnin dartma qvvsinin raiti d xsusn, zl dartmasnn iyin qvvsi dyiilir. Ona gr d zl biodinamikasnn qanunauyunluqlar insann hrktlrind daha mrkkb surtd zn gstrir. Bundan baqa, tsir qvvsinin meydana xmasna fizioloji v psixoloji faktorlar hlledici tsir gstrirlr.Insann tsir qvvsi hrkt edn bdn hisslrinin srtindn v hrktin istiqamtindn asldr.82Tsir qvvsi- hrktin istiqamti asllqna aid misallar: Yksk hndrlkdn yer enmd gstriln tsir qvvsi, idmannn tkanda gstrdiyi qvvdn oxdur. ox hallarda tsir qvvsinin maksimum miqdar el hrktin tabe olan fazalarnda zn gstrir. Tsir qvvsi tabe olan rejimd srtdn asldr. Fal zlnin grginliyi n qdr tez ba verirs, o qdr d ox onlar qvv ttbiq etmi olurlar.nsann tsir qvvsi onun bdn vziyytindn asldr. Bu asllq aaqdak sas sbblr myyn edir.1. Oynaqn vziyytinin dyiilmsi il zl uzunluqu dyiilir. zlnin gstrdiyi qvv is onun uznluqundan asldr.zlnin n ox qsalmas vaxt zl grginliyinin miqdarnn n az olmasna sbb olur.2. Frlanma oxuna nisbtn zl dartmasnda iyin qvvsinin dyiilmsi onu gstrir ki, hr hans bir oynaql hrktlrd oynaq buca il maksimum tsir qvvsi arasnda myyn asllq vardr. N vaxt ki, hrktd oxoynaql zllr itirk edir (idmanda ox hallarda bel olur) vziyyt mrkkblir, belki bu zllrin uzunluqu qonu oynaqlarn vziyytindn asl olur.Msln, diz oynaqnn bklmsind maksimum tsirqvvsi yalnz bu oynaqdak bucaqdan yox, hm d bud-anaq oynandak bucaqndan asldr.83Mqilr yax bilmlidirlr ki, yarlarda idmannn tsir qvvsi onun bdninin mxtlif vziyytlrind nec dyiilir.Bunu bilmdn texnikann n yax variantn tapmaq olmaz.Bu v ya digr mllrin yerin yetirilmsind hns zl v onun n drcd itirak etdiyini ttin etmk n elektromioqraflar vasitsil onun elektrik fallq qeyd olunur.Hal-hazrda bir ox idman nvlrind hm yar, hm d xsusi mllrin yerin yetirilmsind zl fallann elektromioqrafik kartas trtib edilmidir.5.7 Srt keyfiyytinin biomexaniki xarakteristikas nsan n srt keyfiyyti hazrki rait n ayrlm vaxtda hrkt mliyyatlarn etmk bacar il xarakteriz olunur. Bu zaman gman edilir ki, tazprn yerin yetirilmsi uzun mddt davam etmir v yorunluq ba vermir.Srt keyfiyytinin meydana xmasnn 3 sas nv qeyd edilir:Tk hrktin srti (kiik xarici mqavimtlrd)Hrktlrin sxlReaksiyann latent vaxt84Mxtlif insanlarda bu gstricilr arasnda qarlql mnasibt ox azdr. Msln, cld reksiyaya malik insan hrktlrd nisbtn yava olur v ksin. Odur ki, deyirlr, srt keyfiyytinin mxtlif nvlyn nisbtn bir-birindn asl deyildir.Praktikada adtn srt keyfiyytlri kompleks surtd ba verir. Msln, sprint qanda ntic startdak reaksiya vaxtndan, ayr-ayr hrktlrin srtindn ( tkan, budun dayaqsz fazaya keirilmsi) v addmn sxlndan asldr. Bu mrkkbsazili hrktd ld edilmi srt tkc idmannn cldlik keyfiyytlrindnasl deyildir, o hm d baqa sbblrdn asldr. Msln, qan srti addmn uzunluundan, addmn uzunluu is z nvbsind qan uzunluqundan, tkan qvvsi v texnikasndan asldr.Tsiklik xarakterli hrktlrd yerdyimnin srti bilavasit hrktlrin sxl v V tsikld keil biln msaf il (addmn uzunluqu) tyin edilir. V=FL. Burada V-srt, F-sxlq, L-addmn uzunluqudur.85dman drcsinin artmas il ( bununla brabr yerdyimnin srtinin artmas il) yerdyimnin srtini tyin edn hr iki komponent (hrktlrin sxl, addmn uzunluu) d artr. Lakin mxtlif idman nvlrind eyni deyildir. Msln, konkid qa hrktind addmn uzunluqunun artmasnn byk hmiyyti var, zglkd is hr iki komponent txminn eyni drcd hmiyytlidir.Yerdyimd eyni maksimal srt malik olan idmanlarda addmn uzunluqunda v sxlnda da frqlr ola bilr.Hrkt reaksiyalarnda sasn 3 faza ayrd edilir:Siqnaln balanma momentindn zl fallnn ilk lamtlrin qdr olan vaxt (mvafiq zl qruplarnn ba vern elektrik falln elektromioqraflarda qeyd olunur.zlnin elektrik fallnn balanmasndan hrktin balancna qdr. Bu faza sabit olub 25-60ms brabr olur.Hrktin balancndan onun sonuna qdr, msln, topa vurulan zrby qdr.86I v II fazalar tsird bulunmasnn latent vxtnn ml gtirirlr. dman ustalnn artmas il I v III fazalarn davamiyyti azalr.5.8 Davamlln biomexaniki xsusiyyti v onun llm sullarMxtlif insanlar hrkt taprn yerin yetirdikd, onlarda yrqunluq lamti mxtlif vaxtlarda ba verir. Buna sbb, grnr bu insanlarda davamllq drcsinin mxtlif olmasdr.Davamllq yorunluqa qar durmaq bacarna deyilir. Yorunluq i prosesind i grm qabiliyytini mvqqti azalmas demkdir.Mlumdur ki, yorunluun bir ne sas tiplri vardr: qli, emosional, fiziki v s.Biomexanikada yalnz fiziki yorunluqdan danlr.zl iind ml gln yorunluq 2 faza keirir:Yorunluun vzverici fazas bu zaman tinliklrin meydana xmasna baxmayaraq, idman hrkt taprnn stini (msln, zgnn srti) vvlki sviyyd sxlamaa alr.Yorunluun vzvermyici fazas bu fazada idman btn sylr, almalara baxmayaraq, yerin yetiriln taprn mtlq srtini saxlaya bilmir.87Brabr raitlrd davamll ox olan insanlarda yorunluun I fazas kimi II fazas da gec ba verir. Davamlln sas ls o mddt saylr ki, bu vaxt rzind insan hrkt taprqn srtini, intensivliyini saxlamaq bacarsn.Misal: 2 idman biri 800m 2 dq 10san, digri is 2 dq 12 san qar.Aydndr ki, I idman daha davamldr, ninki II idman. Demli srt ehtiyat n qdr azdrsa, davamllq bir o qdr oxdur.dman drcsi artdqca, srt srt ehtiyyat bir qanun olaraq azalr.Msln, 400m qaan dnyann qvvti idmanlarnda srt 0.9-1.0 saniyy brabr olur.Yeni qamaqa balayanlarda is 2-2.5 saniyy brabrdir.Tsiklik xarakterli idman nvlrind mqilr bilmlidirlr ki, mxtlif drcli idmanlarda mxtlif msaflrd srt ehtiyyat gstricilri ny brabrdir. Bu anlara z agirdlrinin hazrlanmasnda zif trflri aydnladrmaqa kmk edr v xsusn grr ki, onlara hans keyfiyyt gerid qalr, srt yoxsa davamllq.885. nsan bdninin mumi arlq mrkzi ( davam)5.9 Hrktlrin strukturu (quruluu) v onlarn idaretm sisteminsan texnikas- hrktlrin oxluu il yerin yetirilir. Burada son mqsd yksk idman nticsini ld etmkdir. Ona gr d bu hrktlr mqsduyun olub, btv hrkt sisitemind birlirlr. Demk, hrkt sistemi bir-birin qarlql tsir edn mxtlif trkib hisslrinin myyn qaydada qanunauyun olaraq vahid tam birlmsi demkdir. Sistemin nvlri aadaklardr:nsann hrkt aparatnn 200-dn ox smklr, 600-dn ox zllr vardr ki, bunlar hrktin bir sistemini tkil edir.Hrktlrin yerin yetirilmsi proseslri sistemidir. Baqa szl, orqanizmin zvlr sistemind gedn proseslr bir sistemind birlirlr. Biomexanikada, xsusn, hrktlr sistemini v onlar idaretm sistemini yrnir.8990Xasslr sistemidir, yni hrkt zvlri sistemi v hrktlrin zlri xasslr malikdir.( Msln, zllrin elastikliyi, yapqanl, srknliyi, hrktlrin btvly v fazalara ayrlmas) Bu xasslr bir-biril laqdar olub, bir-birindn asldr.mnasibtlr sistemidir hm hrktlrd, hm d onlarn idar edilmsin mnasibtlr bir-biril laqdardr ki, bu mnasibtlr d bir sistemd birlirlr. Bellikl, insann hrktlri btv, dinamik v proseslrin mrkkb sistemi kimi tsvvr edilir.5.10 Hrkt sisteminin trkibiMlumdur ki, insan bdni v onun ayr-ayr hisslri sah v vaxt rzind hrkt edir.Odur ki, hrktlr sistemind onun elementlri d sah v vaxt elementlrindn ibart olur.Hrkt sisteminin sah elementlri oynaq hrktlridir.91dman hrktlrind bir oynaqda deyil, bir ne oynaqlarda hrktlr birlmi kompleks klind tsadf edilir. Msln, qn btn oynaqlarnda eyni zamanda itlm hrkti v ardcl hrktlr ba verir.Bu cr sah kompleks elementlrin qa v xizk yeriind qollarn, qlarn, bdnin hrktlri d misal ola bilr.Hrkt sisteminin vaxt elementlri hrktlrin fazalardr. Faza hrkt sisteminin bir hisssi olub, hrktlrin xarakterikd hmiyytli dyiiklik ba vern qdr davam edir. Hrktlrd ba vern dyiilm momenti 2 faza arasnda sarhd kimi qbul edilir. Fazalar umi xsusiyyt malikdirlrs onlar periodu yni dvrlri tkil edirlr.( Msln, qada daya periodu v uu periodu) Periodlardan hrktlrin tkili (tkrar olunmalar) msln, yerid, qada, zglkd v I aktll ml glir ( tullanma, yadro atma).925.11 Hrkt sisteminin strukturuHrkt sisteminin tkmillmsi n yalnz sistemin trkibini bilmk kifayt deyil, hm d onun strukturlarn myyn etmk lazmdr.Sistemin strukturas sistemini elementlrin bir-birin qarlql tsirinin qanunauyunluqlarn tyin edir. Struktura, sisteminin daxili proseslrinin gediini, onu hat edn xarici mhitl qarlql tsirini, yeni xasslrin meydana xmasn v bununla da sistemin inkiaknn mmknlyn myyn edir.Sistemin daxilindki hrktlr sah v vaxt mnasibtlri l birlmi olurlar. Bu, qarlql tsirin nticlridir.Qeyd etmk lazmdr ki, hrktlr myyn xarici raitd yerin yetirilir. Bu hrktlr hm xarici qvvlr tsir edir, hm d idman z hrktlrind xarici qvvlr tsir edir.Bu laq v mnasibtlr qanunauyundurlar v qanuna uyun olaraq da dyiirlr. 93Hrkt sisteminin elementlerin birlrk yeni xasslr ld edirlr. Msln, bir ox zl qvvlrindn insanin mumi tsir qvvsi ml glir. dman texnikasnda yeni srt imkanlar ld edilir. Ancaq hr bir element ayr-ayrlqda bu xasslr malik deyil. Nhayt, sistemin glck inkiaf sistemd qarlql tsir ilhans istiqamtd inkiaf etmsindn, onlarn mhkmliyindn, rait uyunlamalarndan v bir ox baqa xsusiyytlrdn asldr. Btn gstrdiyimiz hrkt sisteminin qarlql tsir xsusiyytlri onun strukturasn tkil edir.Bellikl, hrktin strukturasn yrnn zaman hrktin fazalar, elementlri v hans kinematik v dinamik hrktlrdn ibart olduu myynladirilir.Hrktlrin kinematik strukturas hrktin formasn,istiqamtini, yolunu, ardicil icra olunan hrkt hisslrind bdnin v onun hisslrinin yerdyimsinin srtini xarakteriz edir. Dinamik strukturasnn fal qvvlri zllridir.Hrktlrin idar olunmasnda mlumat proseslri d byk rol oynayr. Hiss zvlrindn beyin siqnallar gedir, beyindn is zllr mrlr glir-bunlar mlumat proseslridir. Bunlar ml gtirn gtirn daxili v xarici qcqlandrclar, o cumldn, kinematik v dinamik faktorlardr. 94Bunlar qanunauyun birlrk v bir-birin qarlql tsir edrk, hrktin mrkkb mlumat strukturasni ml gtirirlr.Hrktlrin icras il laqdar olaraq btn tsirlr insann urunda ks olunurlar v idmannn fal hrktlrin,idman texnikasna yiylanmy kmk edirlr.6. Fiziki mllr hrktinIdaretm sistem kimi.Biomexnaikada idman hrktlri idmannn z trfindn idar olunan hrkt sistemi kimi yrnilir. dman texnikasna yax yiylnmk n, idaretmnin nec tkil olunduunu v texnikann formalamas v tkmilldirmsind n kimi dyiikliklr ba verdiyini bilmk lazmdr.95nsann hrkt sistemi idar etm nteyi-nzrindn myyn ardcllqla yrnilir: 1) Sistemin trkibi v strukturas 2) Sistemin vziyyti, yni onun hrktlrinin xarakteristikas 3) Hrkt proseslrinin nec icra olunmas 4) Hans tsirlr v yollar son mqsd atdrr. Btn bunlar sistemin idar olunmasdr.dman texnikasnda sas idaredici tsirlr zl qvvlridir ki, lazm istiqamtd sistemin vziyytini dyiirlr.daretm proseslri btvlkd tsiklik xarakter dayr. N.A.Benteyn qarlql tsiri periferik v mrkzi hisslr ayrmdr. Periferik hiss ondan ibartdir ki, idmannn bdni-zl qvvsi xarici qvvlr tsir edir, xarici qvvlr is ks tsir gstrrk zl qvvsinin dyiikliyin sbb olur.Qarlql tsirinin mrkzi hisssi (beyin) idman bdnidir. Beyin z mrlril zlnin haln v demli hrkti dyidirir. dmani bdnin hrktlri il ml gln siqnallar is beyin trfindn idar olunmaya tsir gstrir.6.1. Hrktlri koordinasiyas.Hrkt aparatnn ii mexanizm kimi funksiyas zllrin grginliyi v boalmas nticsind ml glir. Bu zllrin tqllsnn, grginliyinin v boalmasnn vaxt v sah rzind idar edilmsin koordinasiya deyilir.zllrin iinin koordinasiyasndan hrktlrin koordinasiyas asl olur. Biomexanikada insan hrktlrinin koordinasiyas hrktlrin saziliyi demkdir. 3 cr koordinasya ayrd edilir: sinir, zl v hrki koordinasiya.96Hrktlrin koordinasiyas reflektor bir prosesdir. Bu is onura beyni mrkzlri, beyin stunu, beyincik v n beynin mrkkb reflektor fealiyyti nticsind ld edilir. N.E.Uvedeski ilk df olaraq fizioloji tdqiqatlara saslanaraq myyn etmidir ki, antoqonist zllrin iinin koordinasiyasnn sasn resiprok mexanizmli qarlql laq innervasiya tkil edir. Hrktin koordinasiyasnda idman mgllrin byk rolu vardr. lk vvl urun tsiri altnda olan bu hrktlr qabqalt mrkzlr trfindn idar olunaraq avtomatik icra olunurlar. Myyn edimidir ki, zl koordinasiyas zl grginliyinin saziliyidir ki, bu hm sinir sisteminin siqnallar il bdn hisslri il, hm d myyn qvv il tsir gstrir. Hrki koordinasiya bdn hisslrinin sah v vaxtda saziliyi demkdir. Hrktlrin koordinasiyasnda , xsusn fiziki mgllrin koordinasyasinda sas rolu ba-beyin yarmkrlri qabanda mlumatn yksk analizi v mqsduyun hrkt aktlarnda cavab reaksiyalarn ali sintezi icra olunur.977. Ox trafnda hrktlri. dman faliyytinin tcrbsind mahid ediln oxlu mxtlif hrktlr sas etibaril oynaqlarda olan bdn hisslrinin frlanmasdr. nsann ox trafnda hrktlrin dvr hrktlr v bu hrktlrin hesabna yeri, qa, tullanma kimi irli hrktlr v ya lokomator hrktlr aiddir. Bu dvr hrktlr sas etibaril idman gimnastikasnda, suya tullanmada, rqslrd, akrobatikada, lvhnin v kinin atlmasnda rast glinir.Brk cisim n nqtlrinin yolunun (trayektoriyasnn) yrilik radiusu dyiilmir v yolun yriliyi daimi olur. gr cisim deformasiya olarsa, onda onun nqtlrinin radiusu dyiilir v dvr hrktlr irli hrktlr d lav olunur.7.1. Bdn hisssinin oynaqda v kinematik zncird dvr hrkti.Bdn hisssinin ox trafnda hrkti, srtlnn bdn tsiriyrixtli hrktlrd srtin istiqamtinin frlanma mrkzin trf dyiilmsi baqa cismin tsiri altnda olur. Bu zaman normal srtlnm ba verir ki, bu mrkz qaan qvvnin tsiril ml glir. Bu qvvnin mnbyi is ikinci cismin olur, hans ki, hrkti mhdudladrr v yrixtli yola imkan verir, ona gr d bu dayandrc sidim adlanr.98Bdn hisssinin oynaqda hrkti zaman onun dayandrc cismi onunla birln qonu olur. Mrkzqaan qvv ikinci cisim trfindn zl dartmasna v oynaq-ba aparatn gstriln reaksiyadr. Bu qvv hmin birldirici aparat vasitsil frlanan hissy ttbiq edilir v onun nqtlrinin yrixtli yollarda saxlanlmasna kmk edir. Frlanan hiss mrkzdnqaan qvv klind dayandrc tsirin reaksiyasna ks tsir gstrir. Bu qvv mrkzdnqaan qvvy ks istiqamtd ynlir v miqdarca ona brabr olaraq dayandrc hissy ttbiq edilir. Mrkzqaan srtlnmnin miqdar frlanma oxuna qdr olan srtdn v msafdn aldr. Frlanma srtinin artmas v yol yriliyinin artmas il mrkzqaan srtlndirm artr. Mrkzqaan qvv hiss nqtlrinin xtt srtinin istiqamtin perpendikulyar olduu n, srtini, miqdarn dyimir , yalnzistiqamtini dyiir. Frlanma vaxt srtin miqdarnn dyiilmsi is yalnz radiusa perpendikulyar olan qvv v ya toxunan srtlandirm il mmkndr. Demli , hissnin ox trafnda hrktini aydnladrarkn , radiusun uzununa v ona perpendikulyar ttbiq ediln mtlq ayrd etmk lazmdr. Birincilr yolun yilmsin , ikincilr is frlanmann srtlnmsin v ya yavamasna sbb olurlar.99Xarici qvvlr onun tsiri altinda (hissnin yoluna toxunma il ttbiq ediln) hissnin frlanma hrkti dyiilir , onun bucaq srti artr v ya azalr . Hiss n xarici qvvlr , ona birlmi zllrin dartma qvvsi , qonu hisslrin reaksiyas v onlara ttbiq ediln qvvlr (ms: agrlq qvvsi) saylr. Hiss n lazmi srtin ld edilmsi qvvnin srtlndirici implusundan , yni hrktedici v lngidici qvv anlarnn frqindn v onlarn ttbiq edilmsi vaxtndan asldr. Hissnin frlanma srtini artrmaq n hrktedici zvlrinin dart qvvsi ann artrmaq , lngidici zllrin dartma qvv ann is azaltmaq lazmdr .7. Ox trafnda hrktlr.7.2 Hisslr sisteminin dvr hrktlrinin dyiilmsi.Hisslr sisteminin dvr hrktlrinin dyiilmsi xarici v daxili qvv onlar impluslarnn tsiril mmkndr. Gimnast aslmada z vziyytini saxlad zaman, mqi linin tkan il xarici qvv an ttbiq edrk , gimnastn bdnin bucaq srtini artra bilr . Demli , gimnastn bdnin ttbiq ediln xarici qvv an dvr hrkti dyidirir . Gimnastn aslma vziyytind yellnrk hrkti zaman aaya doru hrktind altin-oxuna nisbtn bdnin arlq qvvsi ani hrkti srtlndirir . Yuxarya doru hrktd is arlq qvvsi an ona qar tsir edn hrkti yavadrr . Bdnin yuxar vziyytdn aa vziyyt dmsi zaman vziyytin enerjisi olan potensial enerji hrktin enerjisi olan kinetik enerjiy evrilir. Bdnin yuxar qalxmas il kinetik enerjiyeniden potensila enerjiy evrilir , mexaniki enerjinin bir hisssi lengidici qvvlr ks olan i srf edilir v yaylr .100Bdnin hisslri sistemind onun frlanmasna tsir edn irli hrktlri aydnladraq . Tsvvr edk ki , gimnastn bdninin hrkti mrkkb hrkt kimidir : dvr hrkt radiusunun uzununa frlanan oxu trf bdn hisslrinin hrkti (ms: qn bklmsi) d lav olunur . Bu zaman bdn hisslrinin xtti srti (ona yaxnlaan) iz olacaq , frlanmaya ks isitiqamtd srtlandirmy malik olacaq . Oxa yaxnlaan bdn hisslrinin bu cr srtlndirm zaman talt qvvsi ba verir ki, bu frlanma hrktinin gedii zr istiqamtlnir . talt qvvsi onun ttbiq edilmsi vasitsil dvr hrktlrin srtinin artmasna dvr hrktlrin tsiri bel izah olunur . Bdn hisslri sisteminin dvr hrktlri xarici qvvlr kimi daxili qvvlrin d tsiri altnda dyil bilr . Bdn hisslri sistemini (gimnatn bdnini) daxili qvvlrl (zl dartmas) frlanma oxuna yaxnlamaqla talt radiusunu demlio , annda azaltmaq olar . gr bu zaman he bir xarici qvv tsir etmirs , msln dayaqsiz hrktd talt an n qdr artar . Firlanma oxundan bdnin uzaqlamas talt ann v frlanmanl yavadr . Bellikl , dvr hrktlrin sas kinemtik xsusiyytlri bucaq srti v bucaq srtlndirmsidir . Bucaq srti saniyd qraduslarla v ya saniyd radianlarla v ya saniyd dvrlrl ifad olunur . 101Burada 2 artrmada (vuran) vardr : birinci vuran cismin talt an adlanr . kinci vuran is bucaq srti kvadratnn yarya blnmsidir . Cismin maddi nqtsinin talt an , nqt ktlsinin (m) frlanma oxuna olan msaf kvadratnn hasilin brabrdir . 7.5 Dvr hrktlrin thlinin sxemi. Frlanma tipli fiziki hrktlrin texnikasnn biomexanikasnn thlili aadak sxemd aparla bilr :Hrktin ad x vzyytinin xarakteriHrktin mexaniki xarakterin bax (frlanan implus , hrkt miqdarnn an)Hrkt prosesind oynaqlar zr bdn hissslrinin hrktin baxHrlti icra eden zaman zl iinin xarakteriHmin hrkt n orqanizmin spesifik funksional xsusiyytlrinin akara cixarlmas (tnffs n rait , qabaqcl analizatorlarn faliyyti v s.)crann tinliyi nqteyi-nzrinc hrltin qiymtlndirilmsi .108Yellenm. Sallanmada yellenmk , hndr turnikd byk yellnm il icra olunan hrktdir . Bu hrktlrd giknast hrlnm oxuna gr z bdn hisslrinin yerini fal olaraq yerini dyiir . Yellenm hrktini icra etmk n idman sallanma vziyytindn dartlr , ayaqlarn bkr , pnclrini turnikdn hndr qaldrr . Bu zaman BUAM yuxar qalxr , sonra idman alaraq z bdnini n v yuxar ynldrk ; frlanma oxuna gr arlq qvvsinin momentini yaradr , yni frlanmann balanmas n rait yaradr . Arlq qvvsinin momenti bdni frladaraq ona srt v hrkt verir . Frlanma zaman hrkt talt qanununa gr ba verir , potensila enerji kinetik enerjiy evrilir . aquli xtti kend idman fqraras v bud-anaq oynaqlarnda bkklrk arlq mrkzini n-yuxar qaldrr . Bu hrktlrin nticsind bdnin ktlsi talt zr olduundan hndr qalxr . Yellnmnin amplitudas tdricn artr . zzllrin ii . Dvr hrktlrd zllrin iini statik v dinamik i blmk olar . Statik i oynaqlarn brkidilmsin v arlq qvvsi v mrkzdnqaan qvvnin ks tsrin ynlilmidir . Frlanma srti n qdr bykdrs , mrkzdnqaan qvvnin tsiri ox olur . Az srti frlanmada is arlq qvvsinin tsiri cox olur .Yolun aa hisssind zllrind statik ii (oynaqlarn brkidilmsind) maksimum olmal , yolun yuxar hisssind is minimum olmaldr .109zllrin dinmaik ii sas etibaril yolun ikinci yarsnda olur . n cox yk eyni zllrin zrin zrin dr . Burada sas bazu oyna zlrinin ii diqqt layiqdir . iyin qura zllrinin qvvli inkiaf gimnastika altlrind aslma , dayaq v s. mllrin xsusoyytlri ks edilir . Dvrlrd bdnin aa hisssinin bklb-almasn qarn v arxa zllri tmin edir . Tnffs zllrinin ii dvr hrktlrin icrasnda tinlir . D qfsi fiks olunur v sas , iri kmki tnffs zllri z sas vziyytlrini yerin yetirirlr . Msln , iyin qura v yuxar traf zllri bazu oynan v kryi fiks edirlr . Ba v boyunun zllri ba , qarn basmas v arxa zllr is ana fiks edirlr . Tnffs saxlanlr . dman ustalar is ya az mddtd saxlayrlar ya da hec saxlamrlar . Dvr hrktlrd zl iinin kordinasiyasi reflektor olaraq tenzim olunur .dmannn reseptor aparatna byk dvrlr vaxt bir sra xarici v daxili faktorlar tsir edir.110 Bu qiciqlar sasn mvazint aarat , zl reseptorlar , daxili orqanlarn reseptorlar , grm v eitm aparat qbul edir . Reseptorlarda ml glmi oyanma mrkzqaan sinirlrl v sinir yollar il mvafiq beyin qab mrkzlrin verilir v orada analiz-sintez olunaraq mhit , skelet zllrin impluslar gndrilir ki ,bunlar zllrin koordin olunmu iin ml gtirirlr7.7 Mrkkb hrktlr. Mrkkb hrktlr el hrktlr deyilir ki , bu zaman cisim irliy hrkt edib , eyni vaxtda onun arlq mrkzindmn ken oxlardan birinin trafnda frlanr .Fiziki hrktlrin oxu mrkkb hrktlrdir .Msln : kicin atlmas, lvhli dnmkl tullanmaq , frlanmaqla suya tullanmaq v s.Mrkkb hrktlri iki yolla yrnmk olar : 1.Mrkkb hrktlri-irliy hrkt v frlanma hrktin ayrb , cismin AM-nin irli hrktini v AM trafnda cismin frlanmasn ayr-ayrlqda yrnmk2.Mrkkb hrkti bir anlq srt mrkzi trafnda frlanma hrktin gtirmkl hrkt prosesini tamlqla yrnmk1118. nsan bdninin statikas.nsan bdninin v onun hisslrinin mvazint rtlri biomexanikann statika hisssind yrnilir . nsan duranda onun bdnin iki xarici qvv tsir edir :Arlq qvvsi v dayan reaksiya qvvsi . Hr iki qvv miqdar chtdn brabr v istiqamtc bir birin ks olurlar . Demli , onlarn hndsi cmi sfra brabrdir . aquli istiqamtd gimnast asl halda z mvazintini saxlayr , ona gr ki onun bdnin arlq qvvsi v dayaq reaksiyas qvvsi tsir edrk bir birini tarazladrr . Gimnast , gimnast divarnda bayraq vziyytindd z mvazintini bu iki qvvnin tarazlamas nticsind saxlayr . n mrkkb vziyytlrd insan bdninin mvazinti , qarlql yerln hissslrinin dyimyn brk cismin mvazinti kimi myynldirilir . insan bdnin mhkm cisim klini vermk n biz bdnin hisslrini brkidirik . Bunun n bdnin ayr-ayr hisslrinin brkidn qvvlri bilmk lazmdr. Mxtlif vziyytlrd mvazint rtlrini mqayislndirmkl mvazintini tmin edilmsin daxili qvvlrin hmiyytini myyn etmk mmkndr . nsan bdninin hisslrinin mvazint rtlri bdnin tamlqda olan mvazint rtlri kimidir . Hr hissnin mvazinti o zaman ld edilir ki , xarici qvv momentlrinbin cmi sfra brabr olsun 112Bdn hisslrin tsir edn qvvlr zllkrin dartma qvvsi , hissnin arlq qvvsi v baqa qvvlr aiddir . Mvazint nvlri . Statikada bdnin mvazint nv vardr : dayanql , dayanqsz v hmiyytsiz Dayanql mvazint el bir mvazint deyilir ki , bu vziyyutdn xan zaman arlq qvvsi artr . Bel mvazintd bdnin arlq mrkzi n aa vziyyti tutur .Msln : aslma vziyyti , bu vziyytdn xanda bdnin arlq mrkzi artr v bdn z bana qalaraq kisinin tsiri altnda vvlki vziyyt qaydr . nk arlq mrkzi n aa vziyyti tutmaa meyl edir .(kil 3.) Dayanqsz mvazint bdnin el bir vziyytin deyilir ki , bu vziyytdn xan zaman bdnin arlq mrkzi enir v bdn z bana qalaraq z kisi altna dr . Msln pnclr st duru , llrd mil durmaq v s . vziyytlrd bdnin azca yer dyimsi yxlmaya sbb olur .113hmiyytsiz mvazint el vziyyt deylir ki bu vziyytin yerini dyin zaman , bdnin arlq mrkzi istinad z\rind z hndrllyn dyimir . msln : arxas st uzanm xs . Sabitlik drcsi . Dayanql mvazint hrktlrini (duru, oturu, uzanaraq dayaq) bir biril mqayis etdikd grrk ki , bdnin dyimyn mvazinti mxtlif olur . Oturan adam mvazintdn xarmaq n ox qvv tlb olunur , ninki , duran insan mvazintdn xarmaq . Odur ki , statik vziyytin thilind tk mvazint nvn deyil , hmd sabitlik drcsini tyin etmek lazmdr . Sabitlik drcsini qiymtlndirn lamtlr aadaklar ola bilr :Dayaq meydanssn ls , arlq mrkzinin hndrly , arlq xttinin dayaq meydanasndan kediyi yer (bdnin arlq mrkzindn endiirilmi aquli xtt) Dayaq mneydanas-bdnin isnat etdiyi knar nqtlr arasndak meydanaya deyilir . stinad meydanas byk olduqca onun sabitlik drcsi d byk olur . Msln : uzanaraq dayaq vziyuytind istinad meydanas ayaq baramaqlar il lin ovuc hisssi arasndak meydanaya deyilir .ayaqlar aral olmaq rti il duru vziyytind dayaq meydanas bir ayan knar il digr ayan knar arasndak meydana olur . 114Arlq mrkzi vziyytinin hndrly . Bdnin arlq mrkzi dayaq zrindn n qdr hndr yerlrs , bir o qdr d sabitlik drcsi aa olacaqdr . Msln duru vziyytindn oturu vziyytin kedikd arlq mrkzi enck , onun hndrly dayaq zrindn azalacaq v buna mvafiq sabitlik drcsi arttacaqdr . Duru vziyytind , llri yuxar qaldrdqda , arlq mrkzi yxar qalxacaq , onun hndrly artacaq v sabitlik drcsi zalacaqdr . Arlq xtti . Bdnin arlq xttinin yerini dyimsinin sabitlik drcsin olan tsiri , sas etibar il bdnin arlq xttinin dayaq meydanasnn mrkzindn kemyn vziyytlrd xr . Msln : duru vziyytind gvdnin sa trf bkldy zaman arlq xtti dayan sa srhddin yaxn keir . Bu halda sabitlik drcsi sola nisbtn saa trf az olur .Sabitlik buca . Sabitlik buca arlq xtti il dayaq meydanasnn srhddini bdnin arlq mrkzi il birldirn xtt arasndak bucaa deyilir . Sabitlik drcsi o bucaa gr tyin edilir .Sabitlik buca n trf alfa , arxa trf betta il iar olunur . Sabitlik buca ox olduqqca bdnin sabitlik drcsi bir o qdr hmin trf ox olacaqdr .115Msln: irlid uzanaraq dayaq , vziyytindDyimyn dayaq meydanasnda bdnin arlq mrkzi artrsa onda sabitlik buca azalacaqdr . gr bdnin arlq mrkzinin dyimyn vziyyti zaman dayaq meydanas azalrsa , sabitlik buca da azalacaqdr . gr arlq xttinin dayaq srhddin yaxnladrsaq sabiltik buca hmin trf doru azalacaqdr . Sabitliyin hr hans faktorunun dyiilmsi mtlq sabiktlik bucanda mvafiq dyiikliy sbb olacaqdr .Bellikl bdnin satatik vziyytinbin thliilind onun sabitlik drcsini qiymtlndirmk n arlq mrkzi tyin etmli sabitlik bucann myyn etmli v onlar lmk lazmdr .Sabitlik drcsi bykdr ona gr ki , arlq mrkzi dayaa yaxndr txminn 35 sm hndrlkddir , dayaq meydanas bykdr (4000 kvsm), sabitlik buca n alfa =50 drc , arxaya is 70 drcy brabrdir .Sabiltik an bdn kisinin arlq qvvsi qolunun hasilin brabrdir .Sabiltik an . Sabitlik annn artrlmas il sabitlik drcsi d artr . Sabitlik an arlq qvvsi qolun artrlmas yolu il d arta bilr . Arlq qvvsinin qolu dayaq srhddindn arlq xttin endilriln perppedikulyardr . Arlq xttinin istinad meydanasndan uzaqlamas il arlq qvvsinin qolu da artr.116Yuxar daya olan (aslma vziyytind) insann mthrriklik drcsi onun arlq mrkzindn istindada qdr olan msafdn asldr . Bu msaf kiik olduqca , mthrriklik hminin istinad meydanasndan da asldr . sitinad meydanas byk olduqca mthrriklik drcsi d bir o qdr az olacaqdr . Msln geni aral qollarda aslma vziyytindn bdni mvazintdn xarmaq tindir, ninki bklm qollar aslma vziyytindn .Bdn hisslrinin mvazinti. Satatik vziyytlrin thlilind sas ilyn zllrin thlili mhm yer tutur. Bdnin hr hans bir hisssinin fikasiyasnda hans zl qrupunun itirak etdiyini myyn etmk n bdn hisslrinin mvazint rtlrini yrnmk lazmdr .Aa dayaq vziyytind, bdnin yuxarda yerln hisslri aadak hisslrl, tarazlarlar. Bu zaman aa hisslrl tarazlarlar. Bu zaman aa hisslr arlq ox ddyndn zllr artq drcd grginlirlr ki, tarazlq v ya mvazint ml gtirsinlr . ksin yuxar dayaq vziyytind is aa hisslrin zllri yuxarl hisslrin zllrin nisbtn az grginlmi olurlar. Gimnast horizontal aslma vziyytind olduqda onun ban mvazintd saxlayan ba v boyun zllridir (drialti boyun zlsi ; boynun uzun zlsi)nsan arxas st uzanm vziyytd olduqda ba v boyunun n zllrinin grginlmsin ehtiyac qalmr , nk ban arlq qvvsi dayaq reaksiyas il tarazlar .117Bellikl, zl iinin thlili n aadalar bilmk lazmdr :Hans istinadda zl ilyir. zl dartmas qvvsi qolunun lsBu l tcrbi yolla avtomatiok metodlarn kmyi il aparlr . ddbiyyatda Broune v Fierin bzi zllr n myynm etdiklri bu l mlumatlarndan istifad edilir .3. Tarazladrc hissnin kisi v hmin hissnin arlq xttinin pynaqdan hans msafdn kemsinsan bdnin statikas (davam)Bdn vziyytlrinin saxlanlmas v dyiilmsiMlumdur ki , fiziki mllrd ox vaxt insana bdnin hrktsiz vziyytd saxlamaq
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.