İstehsal qaimə məsrəfləri: təsnifat, nümunələr

4.3. İstehsala məsrəflərin uçotu sistemi

“Az Accounting Services” LLC Your Accounting Department

MÖVZU IV. İSTEHSAL MƏSRƏFLƏRİNİN UÇOTU Leave a comment

İstehsal məsrəfləri və maya dəyəri haqqında anlayış, onların uçotu qarşısında duran vəzifələr

İstehsal xərclərinin təsnifatı

İstehsala məsrəflərin uçotu sistemi

Bitməmiş istehsalın qiymətləndirilməsi və uçotu

İstehsal itkilərinin uçotu

İstehsala məsrəflərin uçotu və məhsulun maya dəyəri kalkulyasiyasının metodları

1. 1.AR Vergi məcəlləsi, Bakı 2000 (2001 və 2002-ci illərdə olan əlavələr və dəyişikliklərlə birlikdə)
2. 2.Mühasibat uçotunun Hesablar Planı və onun tətbiqinə dair təlimat, Bakı 1996
3. 3.Q.Ə.Abbasov, SM.Səbzəliyev, Ə.M.Daşdəmirov, V.M.Quliyev, Ə.A.Sadıqov – «Mühasibat (maliyyə) uçotu» dərslik, Bakı-2003

4.1.İstehsal məsrəfləri və maya dəyəri haqqında anlayış, onların uçotu qarşısında duran vəzifələr

İstehsal prosesi müəssisələrin fəaliyyətinin başlıca istiqamətini təşkil edir. Bu prosesin həyata keçirilməsi ic­ra­sı ilə əlaqədar olaraq müəssisə özünün sə­rəncamında olan ma­te­ri­al, əmək və maliyyə ehtiyatlarını sərf edir, hazır­lan­mış məhsulun (işin, xidmətin) maya dəyərini for­ma­laş­dı­rır. İstehsal məsrəflərinin tərkibi və məhsulun, işin, xidmətin maya dəyəri AR Vergi Məcəlləsinin müd­dəalarına əsasən müəyyən olunur.

Məhsul istehsalına sərf edilən bütün məsrəflərin ye­ku­nu onun maya də­yə­ri­ni təşkil edir. İstehsalın fay­da­lı­lıq əmsalını müəyyən edən göstərici olaraq ma­ya dəyəri göstəricisi ilə müəssisədə məhsul istehsalı və satışına çəkilmiş məs­rəflər müəyyənləşdirilir. Yəni məhsul ma­ya dəyəri onun istehsalı və satışına sərf olunan məs­rəf­lə­rin cəmini təşkil edir.

Bazar iqtisadiyyatına keçid dövründə məh­su­lun maya dəyəri müəssisənin təsərrüfat-maliyyə fəaliy­yə­tində ən vacib göstərici hesab olunur. Onun düzgün hesablanması və uçotu müəssisənin gəlirliliyinin daha da artmasına, iqtisadi və sosial inkişafının sürətlənməsinə şərait yaradır..

Odur ki, hazırki, şəraitdə istehsala məsrəflərin uçotu və məhsulun maya dəyərikorkulyasiya əməliyyatlarının yüksək səviyyədə təşkil olunması böyük əhəmiyyətə ma­likdir.

Göstərilənlərlə əlaqədar olaraq maya dəyərinin kal­kulyasiya edilməsinin və məsrəflərin uçotunun qar­şı­sın­da aşağıdakı vəzifələr durur:

– istehsal məsrəflərinin müvafiq qay­da­da təs­diq olun­muş ilkin sənəd formaları ilə vaxtlı-vax­tın­­da və düz­gün rəs­mi­ləşdirilməsini, on­la­rın tam əhatə edil­mə­sini, baş verdikləri sahələr və təyi­nat­ları üzrə dəqiq uço­ta alınmasının təmin olunması;

– istehsal olunmuş məhsulların (işlərin, xid­mət­­lə­rin) miqdar, məbləğ, çeşi­di­nin uço­tu və onların yerinə ye­­tirilməsi üzə­rin­də nəzarət;

– məhsul istehsalına sərf olunan xammal, ma­te­rial, əmək və digər eh­ti­yat­la­rın istifadə olunmasına nəzarət;

– material, əmək və maliyyə ehtiyatlarının tərtib olunmuş smeta və nor­ma­­tiv­lərə, plana uyğun olunmasına nəzarət etmək;

4.2. İstehsal xərclərinin təsnifatı

Məhsulun maya dəyərinin aşağı sa­lın­ma­sı ilə əlaqədar ehtiyatların müəyyən olunması və s.

İstehsala məsrəflərin uçotunun aparılması üçün onların təsnifləşdirilməsi həyata keçirilir.Xərclər aşağıdakı əlamətlər üzrə qruplaşdırılır və uçota alınır: istehsal prosesindəki roluna görə (əsas və əlavə xərcləp); məhsulun (işin, xid­mə­tin) maya dəyərinə daxil olunması üsuluna görə (müstəqim xərclər, qeyri-müstəqim xərclər); istehsalın həcminə münasibətinə görə (dəyişən xərclər, sabit xərclər); iqtisadi elementlər və kalkulyasiya maddələri üzrə və s. əlamətlərə görə.

4.3. İstehsala məsrəflərin uçotu sistemi

Mühasibat uçotunun He­sab­lar Planı və onun tətbiqinə dair Təlimata uyğun olaraq mühasibat uçotunda istehsal məs­rəf­lə­ri­nin uçotunun aparılması üçün bir sıra he­sab­lar­dan istifadə olunur. Bu bilavasitə itstehsal əməliyyat­ları­nın mürəkkəbliyi və istehsal məsrəflərinin müxtəlifliyi ilə əlaqədardır.

İstehsala məsrəflərin uçotu 20 «Əsas is­teh­salat», 23 «Köməkçi istehsalat­lar», 25 «Ümumis­tehsalat xərcləri», 26 «Ümumtəsərrüfat xərcləri», 28 «İsteh­sa­­latda zay», 21 «Öz istehsalının ya­rım­­­­­fabrikatları», 29 «Xidmətedici istehsa­lat və təsər­rü­­fatlar» hesablarda aparılır. Gös­tə­ri­lən hesablardan başqa məs­rəf­lərin məhsulun maya də­yə­rinə daxil olunmasını nəzərdə tutulmuş qaydada təmin etmək üçün büdcə-bölüşdürücü hesablar sayılan 31 «Gələcək dövrlərin xərcləri» və 89 «Qarşıdakı xərc­lər və ödəmələr üçün ehtiyatlar» hesab­la­rın­danda istifadə olunur.

İqtisadiyyatı yüksək səviyyədə inkişaf etmiş öl­kələrdə mühasibat uçotu iki sahə­yə – maliyyə və idarəetmə uçotuna ayrılmışdır.

İdarəetmə uçotu istehsal məsrəflərinin və məhsulun maya dəyərinin kalkulyasiyasının aparılması vəzifəsini ye­rinə yetirir. İdarəetmə uçotu mühasibat, statistika, ope­rativ-texniki uçotu, planlaşdırmanı təsərrüfat fəaliyyətinin təhlilini də əhatə edir.

Aktiv hesab sayılan 20 «Əsas istehsalat» he­sa­bı müəssisənin yaradıl­ma­sının əsas məqsədi olan məh­su­lun (işin, xidmətin) istehsalına çəkilən məsrəflər haq­qın­da məlumatların ümumiləşdirilməsi və onların maya dəyərinin kalyulyasiya edilməsi üçün nəzərdə tutul­muş­dur. Bu hesab əsasən sənaye, kənd təsərrüfatı və tikinti-quraşdırma mü­əs­sisələrində məhsul buraxılışı, podrat, geoloji və layihə-axtarış müəssisələrində işlərin yerinə yetirilməsi, nəq­liy­yat və rabitə müəssisələrində göstərilən xidmətlər, ic­ti­mai iaşə müəssi­sə­lərin­də buraxılan məhsullar məsrəflərin uçotu üçün is­ti­fa­də olunur.

20 «Əsas istehsalat» hesabının debetində bila­va­sitə məhsul buraxılışı, yerinə yetirilən iş və göstərilən xidmətlərlə əlaqədar birbaşa (müstəqim) məs­rəf­lər, köməkçi istehsalatların xərcləri, istehsala xidmət və onun idarə edilməsi ilə əlaqədar (qeyri-müstəqim) xərclər və istehsal zayından əmələ gələn itkilər əks et­dirilir. Köməkçi istehsalatların xərcləri 23 «Köməkçi istehsalat» hesabının kreditindən, istehsala xidmət və onun idarə edilməsi ilə əlaqədar xərclər isə 25 «Ümumistehsalat xərcləri», 26 «Ümumtəsərrüfat xərcləri» hesablarının kreditindən 20 «Əsas isteh­sa­lat» hesabının debetinə silinir.

20 «Əsas istehsalat» hesabının krediti üzrə is­teh­salı başa çatmış məhsulun yerinə yetirilmiş iş və xid­mə­tlərin faktiki maya dəyərinin məbləği əks etdirilir. Bu məbləğlər 20«Əsas istehsalat» hesabının kredi­ti­n­dən 40«Hazır məhsul», 46«Məhsul (iş, xidmət) satışı», hesablarının de­be­tinə yazılmaqla silinir.

20 «Əsas istehsalat» hesabı üzrə hesabat ayının sonuna olan qalıq bitməmiş istehsalın dəyərini göstərir.

23 «Köməkçi istehsalatlar» hesabı öz təyinatına görə 20 «Əsas istehsalat» hesabına oxşardır. Həmin hesab müəssisənin əsas istehsalı yaxud əsas fəaliyyəti üçün köməkçi olan istehsalatlara məsrəflər haqqında məlumatları ümumiləşdirmək üçün nəzrdə tutulmuşdur. Bu hesab əsasən elektrik enerjisi, buxar, qaz, nəqliyyat xid­məti, əsas vəsaitlərin təmiri, alətlərin, ehtiyat his­sə­lə­ri­nin hazırlanması və s. istehsal məsrəflərinin uçotunu aparmaq üçün istifadə olunur. 23 «Köməkçi istehsalat» he­sabının debetində bilavasitə məhsul burazılışı iş və xidmət göstərilməsilə əla­qə­dar olan məsrəflər əks olunur. Həmin hesabın krediti üz­rə istehsalı başa çatmış məhsulların, yerinə yetirilmiş işlərin və xidmətlərin faktiki maya dəyəri əks olunur.

25 «Ümumistehsalat xərcləri» hesabı müəs­si­sə­nin əsas və köməkçi istehsalatlarına xidmət üzrə xərc­lər haqqında məlumatları ümumiləşdirmək üçün nəzərdə tutulmuşdur.

25 «Ümumistehsalat xərcləri» hesabında əsa­sən maşın və avadanlıqların saxlanması və istismarı xərc­ləri, istehsal təyinatlı əsas vəsaitlərin təmiri xərcləri və amor­tizasiyası, istehsal binalarının saxlanması, işıqlandırılması, qızdırılması xərcləri, istehsalata xidmət edən işçi heyətinin əməyinin ödənişi üzrə xərclər və s. oxşar təyinatlı xərclər əks etdirilə bilər.

25 saylı hesabda qalıq olmur, həmin hesabın debe­tin­də toplanmış bütün xərclər 20 «Əsas istehsalat» və 23 «Köməkçi istehsalat» hesablarının debetinə silinir.

26 «Ümumtəsərrüfat xərcləri» hesabı istehsal əməliyyatları ilə bilavasitə əlaqədar olmayan xərclər haqqında informasiya formalaşdırmaq üçün nəzərdə tutulmuşdur. Həmin hesabda da qalıq olmur. Ay ərzində hesabın debetində toplanmış xərcdə qəbul edilmiş üsullarla bölüşdürülərək istehsal edilən ayrı-ayrı məhsulların (iş və xidmətlərin) maya dəyərinə daxil edilir.

Zay məhsulların bərpa olunması və onlara sərf olu­nan məsrəflərlə əla­qə­dar itkilər 28 «İstehsalatda zay» aktiv hesabında əks olunur. Həmin hesabın de­be­tin­də aşkar edilmiş daxili və xarici zay üzrə (düzəldilməsi mümkün ol­ma­yan, yəni tam zay məhsulun dəyəri və s.) məsrəflər cəmlənir. 28 «İs­teh­sa­latda zay» hesabının kreditində zay məhsuldan olan itkilərin azaldılmasına aid edilən məbləğlər, yəni mümkün istifadə qiymətləri üzrə zay edilmiş məhsulun dəyəri, zay üçün günahkar şəxslərdən tutulmuş məb­ləğ­lər həmçinin zaydan itki kimi istehsal məsrəflərinə si­li­nən məbləğlər əks etdirilir.

29 «Xidmətedici istehsalat və təsərrüfatlar» he­sa­bı müəssisənin xidmət­edi­ci istehsalat və təsər­rüfat­la­rı­nın məhsul buraxılışı, yerinə yetirilən iş və gös­tə­ri­lən xid­mətlərlə əlaqədar xərcləri haqqında məlumatları ümu­mi­ləşdirmək üçün nəzərdə tutulmuşdur. Xidmətedici is­teh­salat və təsərrüfat dedikdə müəssisənin məhsul isteh­sa­lı ilə bağlı olmayan, lakin onun əmlakı sayılıb, balan­sında olan yaşayış evləri, yataqxanalar, məişət emalat­xa­na­ları, yeməkxana, uşaq bağ­ça­la­rı və s. başa düşülür.

29 «Xidmətedici istehsalat və təsərrüfatlar» he­sa­bının debetində məhsul buraxılışı, göstərilən xidmət və yerinə yetirilən işlərlə bilavasitə əlaqədar olan birbaşa xərclər, həmçinin köməkçi istehsalın xərcləri əks etdirilir. Həmin hesabın kreditində istehsalı başa çatmış məh­su­lun, yerinə yetirilmiş işin və göstərilən xidmətin faktiki maya dəyərinin məbləği əks olunur. 29 «Xid­mət­e­di­ci istehsalat və təsərrüfatlar» hesabı üzrə ayın axırına ol­an qalıq bitməmiş istehsalın dəyərini göstərir.

4.4.Bitməmiş istehsalın qiymətləndirilməsi və uçotu

Bitməmiş istehsala o məhsullar aid edilir ki, onlar is­teh­sal prosesində müəyyən olunmuş bütün mərhə­lə­lər­dən keçməyib, hazır məhsul kimi istehsalı başa çat­ma­yıb, müəssisənin texniki nəzarət şöbəsi tərəfindən qəbul olun­mayıb və sifarişçiyə göndərilməmiş yaxud təhvil verilməyib. Bu kimi məhsullara sərf olunan məs­rəflər bitməmiş istehsal məsrəfləri adlanır.

Hesabat dövründə hazır məhsulların is­teh­salına sərf olunmuş məsrəfləri müəyyən etmək üçün, onlara sərf olunmuş məsrəfləri bitməmiş istehsal məs­rəf­lərindən ayırmaq lazımdır. Çünki istehsal prosesində ay ərzində həmin məhsulların məsrəflərinin uçotu birlikdə aparılır.

Ay ərzində bitməmiş istehsalın həcmini müəyyən et­mək üçün həmin dövrdə yaranmış detalların, hissələrin və s. bitməmiş istehsalın uço­tu aparılmalı, onların qalığı müəyyənləşdirilməlidir. Bir qayda olaraq müəssisə sexlərində bitməmiş istehsalın operativ uçotunu sexin dispetçer xidməti işçiləri aparır və daimi olaraq istehsaldan keçən detalların aparılan əməliyyatlar üzrə uçotu müəyyən olunmuş standart kar­toç­kalarda əks olunur.

Lakin, bitməmiş istehsalat haqqında əsas məlu­mat hər ayın sonunda aparılan inventarlaşma əsasında mü­əy­yən olunur. İnventarlaşma müəssisənin mü­hasibat uçotunda əks olunmuş əmlakın faktiki yoxlanması və müəyyən olun­ması üsulu olub, bitməmiş istehsalat üz­rə bütün əməliyyatları, onların düz­gün aparılmasını müəyyənləşdirir. Bitməmiş istehsalın inventarlaş­dırıl­ma­sı sexin inventarlaşma komissiyası tərəfindən, dispetçer bürosunun, müha­si­bat­lı­ğın, sahə ustasının iştirakı ilə aparılır.

Bitməmiş istehsalın inventarlaşmasını apararkən aşa­ğı­dakıları müəyyən etmək vacibdir:

– istehsalda faktiki mövcud olan işlərin, detal və his­sə­lə­rin, yığılması başa çatmamış məhsulların qalıq miq­da­rı­nı müəyyən edilməsi;

– istehsal prosesin faktiki olaraq başlanmış, lakin qurtarmamış istehsalatların müəyyən­ləş­di­ril­məsi;

– ləğv olunmuş sifarişlər üzrə bitməmiş istehsal qa­lı­ğını və sifarişlər üzrə icrası dayandırılmış əməliyyatlar üzrə qalığın müəyyən edilməsi.

İstehsalın xüsusiyyətindən asılı olaraq inven­tar­laş­ma başlamazdan əvvəl sexdə qalan bütün lazım olmayan materiallar, alınmış hissələr və yarımfabri­kat­lar və istehsalı tam başa çatmamış detallar, hissələr, qurğular an­ba­ra təhvil verilməlidir.

İnventarlaşma nəticəsi üzrə akt hər bir sex, sahə və böl­mə üzrə ayrılıqda tərtib olunmaqla yanaşı, qalıqda olan bütün bitməmiş istehsalat və digər məhsullar üzrə görülməsi tələb olunan bütün işlər və əməliyyatlar gös­tə­ril­məlidir.

Sexdə iş yerində olan emaldan keçməmiş xam­mal və materiallar, alınmış yarımfabrikatlar bitməmiş istehsalat üzrə inventarlaşdırma sisteminə daxil edilmir və ayrı aktla sənədləşdirilir.

İnventarlaşdırmanın aparılmasında çox vacib mə­sə­lələrdən biri bitməmiş istehsal qalığının həcminin düz­gün müəyyən olunmasıdır, çünki hazır məhsulun maya dəyərinin hesablanması bu göstərici ilə bilavasitə əla­qə­dar­dır. Belə ki, hazır məhsulun maya dəyərini hesab­la­maq üçün ayın əvvəlinə olan bitməmiş istehsal məb­ləği­nin üzərinə ay ərzindəki məsrəflər əlavə olunur və həmin məbləğdən ayın sonuna olan bitməmiş istehsal qalığı çı­xı­lır. Bununla da bitməmiş istehsalın qalığı üzrə səhvlərə yol verilməsi buraxılan məhsulun maya dəyərinin düz­gün hesablanmaması ilə nəticələnə bilər.

Bitməmiş istehsalat emalı başa çatmamış və hazır məhsulların tərkibinə daxil olmayan detallar, yarım­fab­ri­katlar nəzərə alınmaqla faktiki maya dəyəri ilə qiy­mət­lən­dirilir. Bitməmiş istehsalın qiymətləndirilməsi zamanı birbaşa xərclərin müəyyən edilməsi əsas ölçü vahidi he­sab olunur. Birbaşa xərclər (materiallar, əmək haqqı) hər bir kalkulyasiya obyekti üzrə mövcud olan normalar əsasında hesablanır.

Bitməmiş istehsal üzrə aparılan inventarlaşdırma nə­ticəsində əksik və ar­tıq gəlmə müəyyən olunarsa bütün səbəblər araşdırlmalı, təqsirkar şəxslər müəy­yən olunmalı və müvafiq təkliflər hazır­lan­malıdır. Əskik və artıq gəlmə müəyyən olunduqda mü­ha­sibat uçotunda aşağıdakı mühasibat yazılışları aparılır:

– müəyyən olunmuş ümumi əskik gəlmə məbləği üzrə 84 «Sərvətlərin əskik gəlməsi və xarab ol­ma­sın­dan itkilər» hesabının debeti, 20 «Əsas istehsalat» və 23 «Köməkçi isteh­sa­latlar» hesablarının kredit;

– sex işçilərinin təqsiri üzündən müəyyən olun­muş əskik gəlmələr 73 «Sair əməliyyatlar üz­rə işçi he­yəti ilə hesablaşmalar» hesabının 73/3 «Maddi zərərin ödənməsinə görə he­sab­laşmalar» subhesabının de­betinə və 84 «Sərvətlərin əskik gəlməsi və xarab­ol­masından itkilər» hesabının krediti;

– təqsirkar şəxs müəyyən olunmadıqda əskik gəl­mə­­lər 25 «Ümumi istehsalat xərcləri» və 26 «Ümumtəsərrüfat xərcləri» hesablarının debeti və 84 «Sərvətlərin əskik gəlməsi və xarabolmasından it­ki­­lər» hesabının krediti;

– artıq müəyyən olunduqda 20 «Əsas isteh­sa­lat» hesabının debeti və 80 «Mənfəət və zərərlər» hesabının krediti.

4.5. İstehsal itkilərinin uçotu

İstehsal əməliyyatından keçmiş, lakin öz keyfiy­yə­tinə görə müəyyən olun­muş standartlara, texniki gös­tə­ri­ci­lər və ya sifarişçi ilə bağlanmış müqavilə şərtlərinə uy­ğun olmayan məhsul və yarımfabrikatlar zay məhsul he­sab olunur.

Zay məhsul istehsalı zamanı qeyri-məhsuldar xərclər artır və bunun nəticəsində keyfiyyətli məhsulların həcmi azalmaqla, onun maya də­yə­ri yüksəlir olur. Buna görə də müəssisələrdə idarəetmə təc­rübəsində zay məhsul istehsalının qarşısını almaq mü­hüm vəzifə kimi qarşıda qoyulur.

Zay məhsul istehsalının qarşısını almaq üçün mü­hüm tələb zay məhsul buraxılışının əmələ gəlməsi sə­bəb­lə­rinin qarşısının alınması və onda təqsiri olan şəxslərin müəyyən olunması və lazımi tədbirlər gö­rül­mə­sidir. Belə nəzarətin və uçotun təşkili bir sıra hal­lar­da zayın yaranmasının xarakteri və onun müəyyən olun­duğu yerdən asılıdır.

Zayın xarakterindən asılı olaraq məhsulun texniki baxışı və qəbulu dövrünə görə düzəldilən və düzəl­dil­mə­yən zay məhsullara bölünür.

Düzəldilən zay məhsullara o məhsullar daxildir ki, məhsul və yarımfabrikatda buraxılan nöqsanlar düzəl­dildik­dən sonra öz təyinatına görə istifadə olunur, onların düzəldilməsi texniki cəhətdən mümkündür və iqtisadi cəhətdən sərfəlidir.

Düzəldilməyən zay məhsullar, yarımfabrikatlar o məh­sullar adlanır ki, onların düzəldilməsi texniki cəhət­dən imkan olmaması ilə yanaşı, itisadi cəhətdən mümkün deyil, iqtisadi cəhətdən isə qeyri-sərfəlidir.

Müəyyən olunma yerinə gö­rə zay daxili zaya və alıcı tərəfindən müəyyən olunan kənar zaya bölünür. Daxili zay istehsal müəssisəsi da­xi­lin­də məhsulun alıcıya yüklənməsinə qədər olan vaxtda mü­əy­yən olunmalıdır. Kənar zay mal alıcıya yükləndikdən son­ra alıcı tərəfindən olunmuş zaydır.

İstehsalçı tərəfindən düzəldilməsi mümkün olma­yan zay məhsul üçün texniki nəzarət tşöbəsi mütə­xəs­si­s­ə­lə­rinin iştirakı ilə akt tərtib olunur və həmin aktda bü­tün nöqsanlar əks olunur. Tərtib olunmuş aktda bura­xı­lmış ziyanın xarakteristikası, onun səbəbləri, miqdarı, bu­nunla əlaqədar təqsirkar şəxs, zayın maya dəyəri, itki məbləği və zay kimi qəbul olunmuş məhsul və ya ya­rım­fab­rikatların qəbul olunmasına dair qeydiyyat aparı­l­ma­lıdır.

Akt müəssisənin texniki nəzarət şöbəsinin iş­çi­lə­ri,sex rəisi və onun baş us­tası tərəfindən tərtib olun­maq­la mühasibatlığa təqdim olunur. Mühasi­bat­lıq­da müəy­yən olunmuş zay məhsulun maya dəyəri kalkulyasiya olu­nur. Tərtib olunmuş akt müəssisə rəhbəri tərəfindən təs­diq olunur. Bu əməliyyatdan sonra müəssisə rəhbəri müəyyən olunmuş zərərin təqsirkar şəxslər tərəfindən ödən­mə­si və ya müəssisənin istehsal məsrəfləri hesabına silinməsi haqqında qərar qəbul edir.

Müəyyən olunmuş və sənədləşdirilmiş zay məhsul və yarımfabrikatlar üz­rə mühasibat uçotunda ya­zılışlar aparılır. Bu məqsədlə mühasibat uçotunun he­sablar Planında kalkulyasiya təyinatlı, aktiv hesab sayılan 28 saylı «İs­teh­salatda zay» hesabı müəyyən olunmuşdur. Müəyyən olunmuş zay məhsulların dəyərinə uyğun belə yazılış edilir:

D-t 28 «İstehsalatda zay»

K-t 20 «Əsas istehsalat».

28 «İstehsalatda zay» hesabının debetində daxildə və kənarda aşkar edil­miş zay üzrə (düzəldilməsi mümkün olmayan, yəni tamamilə zay məhsulun də­yə­ri, onun istehsalı üzrə xərclər və s.) həmçinin norma həcmini aşan zəmanətli təmirə çəkilən məsrəflər cəm­lənir.

28 «İstehsalatda zay» hesabının kreditində zay məhsuldan olan itki məb­lə­ğinin azaldılmasına aid edilən məbləğlər, yəni mümkün istifadə qiymətləri üzrə zay edilmiş məhsulun dəyəri, zay üçün günahkar şəxslərdən tutulası məb­ləğlər, malsatanlar tərəfindən göndərilən və istifadəsi nəticəsində zaya verilmiş keyfiyyətsiz mate­ri­al­lar yaxud yarımfabrikatlara görə onlardan tutulası məb­ləğ­lər və həmçinin zaydan itki kimi istehsal üzrə məs­rəf­lərə silinən məbləğlər əks etdirilir.

28 «İstehsalatda zay» hesabının debeti dövriyyəsi ilə kre­dit dövriyyəsi ara­sındakı fərq zaydan əmələ gələn itkini gös­tərir, hesabat ayının sonunda kalkulyasiya mad­dələri üzrə istehsal olunmuş məhsulların maya dəyərinə əlavə olunur və hesab bağlanır. Beləliklə, zaydan əmələ gə­lən ümumi itki məbləği müəyyənləşdirilir və aşağıdakı yazılış aparılır:

D-t 20 «Əsas istehsalat»

23 «Köməkçi istehsalat»

K-t 28 «İstehsalatda zay».

Zaydan əmələ gələn itki məbləğləri o məhsullara aid edilir ki, həmin məh­sul­larda zay müəyyən olun­muş­dur. Zay məhsullar üzrə itkilər bitməmiş isteh­salatın tər­ki­bində saxlanıla bilməz.

Kənar zay nəticəsində əmələ gələn itki məbləğləri üz­rə aidiyyatı müəs­si­sə­lərə iddia verilir və onun ödənilməsi tələb olunur. İddia təmin olunmadıqda zay­la əlaqədar materiallar baxılmaq üçün iqtisadi məhkəməyə (Arbitraj) mü­ra­ciət olunur. Zaydan əmələ gələn itki məb­ləğləri ilə əlaqədar iddia ödəyici və ya iqtisadi məh­kəmə tərəfindən müsbət təminatla qərarlanırsa aşağıdakı yazılış aparılır:

D-t 63 «İddialar üzrə hesablaşmalar»

K-t 26 «Ümumtəsərrüfat xərcləri».

İstehsalatda zay hesabı üzrə analitik uçot müəs­si­sə­nin ayrı-ayrı sexləri, məh­sulların növləri, xərc madd­ə­lə­ri, zayın günahkarları və səbəbləri üzrə aparılır.

4.6. İstehsala məsrəflərinin uçotu və məhsulun maya dəyəri

kalkulyasiyasının metodları

Müəssisələr məsrəflərinin uçotu və məhsulun maya dəyəri kalkulya­siyasının normativ, si­fa­riş, mərhələ və sadə metodlarındanistifadə edirlər.

Uçotun normativ metodu bir qayda olaraq kütləvi və seriyalı məhsullar istehsal edən müxtəlif xa­rak­terli mürəkkəb istehsal strukturuna aid olan isteh­sal sahələrində istifadə olunur. Bu metod üzrə müəs­si­sə­nin ayrı-ayrı sexlərində istehsal olunmuş məhsullara sərf olunmuş normativ və faktiki məsrəflər uçota alınır.

Normativ uçotun vəzifəsi xammal, mate­ri­­al, əmək və maliyyə ehtiyat­la­rı­nın müəssisədə səmərəsiz istifadə olunmasına imkan verməmək, istehsalatda möv­­cud olan daxili imkanların aşkara çıxarılmasına şərait ya­ratmaqdan iba­rət­dir. Onun əsasında məhsul vahidinə dü­şən iş vaxtı, xammal, material və pul vəsaiti məsrəf­lə­ri­nin əsaslandırılmış normaları və bu normalardan kənar­laş­ma­ların müəyyən olunması durur.

İstehsal olunan məh­sul üzrə faktiki sərf olunan məsrəflər müəyyən olun­muş normalarla müqayisə olunur, fərq olunduqda, onun səbəbləri müəyyənləşdirilir.

Normativ metodunun tətbiqinin ən mühüm şərt­lə­rin­dən biri məsrəflərin cid­di qaydada normalaşdırılması və cari normadan asılı olaraq hər bir məmu­lat üçün qa­baqcadan ayın əvvəlinə normativ kalkulyasiyanın tərtib edilməsidir.

Normativ metodun tərbiqi zamanı müəssisələr plan, normativ və hesabat kalkulyasiyalarından istifadə edi­rlər. İstehsal məsrəflərinin normativ metodunun xü­su­­­siy­yətlərindən biri də sərf olnunan məsrəflər üzərində ilkin və cari nəzarətin aparılmasına əsaslı imkanlar ya­ran­masıdır.

Sifariş me­todu fərdi və xırda seriyalı istehsalatda tətbiq edilir.

Belə ki, bu metod binaların və gəmilərin ti­kin­tisində, iri həcmli maşın və avadanlıqların isteh­sa­lın­da tətbiq olunur. Əgər müəyyən sifarişlərin ye­ri­nə ye­ti­ril­məsi uzun vaxt tələb edirsə, belə halda si­fa­riş­lə­rin müəyyən mərhələlər üzrə yerinə yetirilməsi müəyyən­ləş­dirilir. Bu məqsədlə uçotda hər bir sifariş üzrə ana­litik hesab açılır və ona xüsusi şifr təhkim olunur. Sifariş üzrə sərf olunan bü­tün məsrəflər müəyyən olunmuş şifr üzrə uçotda əks olunur. Sifariş ta­ma­milə yerinə yetirilənə qə­dər görülmüş işlər üzrə uçotda əks olunmuş məsrəflər bitməmiş istehsal kimi qiymətləndirilir. Yekun hesabat kalkulyasiyası sifariş tam yerinə yetirildikdən sonra tər­tib olunur. Beləliklə sifariş formasında hə­ya­ta ke­çi­ri­lən hesabat kalkulyasiyası sifariş üzrə bütün işlər ta­ma­mi­lə icra olun­duqdan sonra tərtib olunur.

Sifariş üzrə hazır məhsulların sifarişçiyə təhvil veril­məsi qaimə, akt və digər sənədlərlə rəsmiyyətə salınır.

Məsrəflərin uçotu və maya dəyəri kalkulyasiyasının mərhələ meto­du ilkin xammalın, yarımfabrikatların ardıcıl olaraq bir mər­hələdən başqa mərhələyə ve­rilməsi yolu ilə məhsulun istehsal olunduğu kütləvi istehsal sa­hə­lə­rin­də tətbiq olunur. Bu metod toxuculuq, gön-dəri, kim­ya, qara metallurgiya, tikinti materialları istehsal edən sa­hələrdə geniş istifadə olunur. Belə müəssisələrdə nəinki hazır məhsul, həm də ilkin və aralıq yarımfabrikatlar kalkulyasiya et­mənin obyekti hesab olunur. Mərhələ metodunda məs­rəflərin əksər hissəsi əvvəlcə sexlər yaxud mərhələ üz­rə, sonra isə onların daxilində məhsul növləri üzrə uçota alınıb sistemləşdirilir.

Öz istehsalının yarımfabrikatları həm istehsalın növ­bəti mərhələlərində is­tifadə oluna, həm də məmu­lat və yarımfabrikat kimi kənar müəssisələrə satıla bilər.

İstehsala məsrəflərin uçotunun sadə metoduməhdud çeşiddə məhsul is­tehsal edən və bitməmiş istehsalı ümumiyyətlə olmayan və yaxud az miqdarda olan müəssisələrdə istifadə olunur. Belə sahələrə kömür sənayesi, elektrik stan­siyaları və s. aid edilə bilər. Məsələn, kömür sənayesində istehsal olun­muş bir ton məhsulun istehsal maya dəyərini mü­əy­yən etmək üçün ümumi məsrəflərin məbləği istehsal olun­muş kömürün ancaq şaxtadan kənara çıxarılan miqda­rına böl­ünməklə müəyyən olunur. Belə halda şaxtada qalan kö­mü­rün miqdarı uçota alınmır.

Özünüyoxlama sualları

1. 1.Məhsulun maya dəyəri hansı xərclərdən yaranır?
2. 2.Xərclərin təsnifatı nə üçün lazımdır?
3. 3.Müstəqim və qeyri-müstəqim xərclər məhsulun maya dəyərinə necə daxil edilir?
4. 4.Düzəldilməyən zaydan itkilər hara silinir?
5. 5.İstehsala məsrəflərin uçotu və məhsulun maya dəyəri kalkulyasiyasının hansı əsas metodları mövcuddur?

İstehsal qaimə məsrəfləri: təsnifat, nümunələr

The istehsal xərcləri bunlar bir məhsulun istehsalı zamanı çəkilən bütün dolayı xərclərin cəmidir. Birbaşa materiallar və birbaşa əmək xərcləri ilə birlikdə məhsulun son dəyərinə əlavə olunur.

İstehsal xərcləri ümumiyyətlə avadanlıqların köhnəlməsini, avadanlıqların istismarı üçün istifadə olunan elektrik enerjisinə əlavə olaraq fabrikin köməkçi heyətinə ödənilən əmək haqqını və əmək haqqını ehtiva edir.

İstehsal üzrə əlavə məsrəflər belə adlandırılmışdır, çünki hər bir məhsul üçün birbaşa izləmək çətindir. Bu ödənişlər əvvəlcədən müəyyən edilmiş yuxarı udma dərəcəsi əsasında son məhsula tətbiq edilir.

Ümumi qəbul edilmiş mühasibatlıq prinsiplərinə görə, bu xərclər həm hazır məhsulların inventar dəyərində, həm də istehsalda olmayan inventarda balansa daxil edilməlidir. Eyni şəkildə, gəlir hesabatında satılan malın dəyərində.

• 1 İstehsal xərcləri üçün büdcə
  • 1.1 Departamentləşdirmə
  • 1.2 Xərclərin bölüşdürülməsi qaydası
  • 2.1 Dəyişkən dolayı məsrəflər
  • 2.2 Sabit dolayı məsrəflər
  • 2.3 Qarışıq dolayı xərclər
  • 3.1 Dolayı materiallar
  • 3.2 Dolayı əmək
  • 3.3 Fiziki xərclər
  • 3.4 Dövlət xidmətləri

  İstehsal xərcləri üzrə büdcə

  İstehsal xərclərinin hesablanması mürəkkəb bir prosesdir. Bunun səbəbi çox qeyri -dəqiq, müxtəlif və bir çox hallarda gözlənilməz olmalarıdır. Buna görə də, hər bir şirkətin öz xərclərini hesablamaq və məhsullar arasında bölüşdürülməsi üçün öz üsulunu hazırlaması qaçılmazdır.

  Şöbələşmə

  Bu, fərqli şöbələrini nəzərə alaraq bir şirkətin xərclərini kataloqlaşdırmaq üçün istifadə olunan bir strategiyadır.

  Ümumiyyətlə, istehsal şirkətləri iki əsas şöbəyə bölünə bilər: xərc mərkəzləri və ya istehsal şöbələri və xərc mərkəzləri və ya köməkçi şöbələr.

  İstehsal şöbələri istehsal prosesinin baş verdiyi yerdir. Yəni istehsal fəaliyyətinin kifayət qədər inkişaf etdiyi şirkətin seqmentidir.

  Digər tərəfdən, köməkçi şöbələr istehsal fəaliyyəti ilə məşğul olmasalar da, şirkətlərin yaxşı işləməsi üçün tələb olunanların hamısı ilə əlaqəlidirlər. Bura keyfiyyət, texniki xidmət, ümumi xidmətlər və s.

  Köməkçi xərc mərkəzlərinin belə bir istehsal vəzifəsi yerinə yetirmədiyi düşünülürsə, xərclərinin istehsal xərclərində bölüşdürülməsi tələb olunur.

  Xərclərin bölüşdürülməsi qaydası

  Dolayı istehsal xərcləri hər bir şirkətin xüsusiyyətlərindən asılı olaraq müxtəlifdir. Nəticə etibarilə, onları yaymaq üçün vahid model yoxdur. Ancaq bu prosesdə dörd əsas addımı ayırd etmək olar:

  – Şirkətin müəyyən bir müddət ərzində əldə etdiyi ümumi dolayı istehsal xərclərini müəyyənləşdirin.

  – Hansı köməkçi şöbələrin həmin dövr üçün dolayı xərclərin hər birinə uyğun gəldiyini müəyyənləşdirin. Bu proses ilkin paylama adlanır.

  – Müxtəlif köməkçi məsrəf mərkəzlərinin xərclərini hər bir şöbənin istehsal gücünə və ölçüsünə uyğun olaraq istehsal xərcləri mərkəzləri arasında bölüşdürün. Bu prosesə ikincil paylanma deyilir.

  – Bütün təyin edilmiş dolayı məsrəflər hər bir istehsal şöbəsinə bölünür və həmin dövrdə istehsal edilmiş vahidlər arasında bölünür.

  İstehsal xərclərinin təsnifatı

  Dolayı məsrəflər istehsal məsrəfləri daxilində davamlılığına görə təsnif edilir. Bu mənada aşağıdakı kateqoriyalardan danışmaq olar:

  Dəyişkən dolayı xərclər

  Onlar şirkətin istehsalı ilə mütənasib olaraq dəyişənlərdir. Bu o deməkdir ki, istehsal nə qədər yüksəkdirsə, bu xərclərin dəyəri də bir o qədər yüksəkdir. Bu kateqoriyaya dolayı əmək, dolayı materiallar və müəyyən ictimai xidmətlər daxildir.

  Məsələn, bir şirkətə hər 10 işçi üçün bir nəzarətçi lazımdırsa, istehsalın artırılması da daha çox işçi və yeni nəzarətçi tələb edəcək.

  Sabit dolayı xərclər

  İstehsal səviyyəsinin artması və ya azalmasından asılı olmayaraq, onlar sabit qalanlardır. Bu təsnifata əmlakın amortizasiyası, əmlak vergisi və ya kirayə əmlak daxildir.

  Məsələn, əgər şirkət öz istehsalını artırırsa, lakin istehsal üçün eyni binaları saxlayırsa, daşınmaz əmlakın icarəsi ilə bağlı xərclərdə artım olmayacaq. Binaların sayı artsa belə, onlar yeni sabit xərc olacaq.

  Qarışıq dolayı xərclər

  Tamamilə sabit və ya tamamilə dəyişkən hesab edilə bilməyənlərdir. Buna görə dəyərini təyin etmək üçün dəyişən və sabit elementləri ayırmaq lazımdır.

  Bu kateqoriyaya maşınların lizinqi və ya bəzi ictimai xidmətlər daxildir. Bu hallar üçün xərcləri adekvat şəkildə planlaşdırmaq üçün dəyişən elementləri və sabit elementləri ayırmaq lazımdır.

  Dolayı xərclərə nümunələr

  Dolayı materiallar

  Bu xərc istehsalda istifadə olunan, lakin müəyyən bir məhsula aid edilə bilməyən materiallara aiddir. Bu xərclər əsasən maşın sürtkü yağları, mürəkkəblər, təmizləmə ləvazimatları və s. Kimi köməkçi materiallarla bağlıdır.

  Mühasiblər bu xərcləri bütün ehtiyatlara yayırlar, çünki hər bir məhsulda istifadə olunan hər dolayı materialı izləmək həqiqətən də qeyri -mümkündür.

  Məsələn, bir qablaşdırma fabrikində, istifadə olunan kağız rulonu dolayı material sayılmır, çünki qablaşdırmada istifadə olunur. Bununla birlikdə, maşınların düzgün işləməsi üçün istifadə olunan sürtkü, hər paketin istehsalı zamanı çəkilən dolayı xərcdir.

  Dolayı əmək

  İstehsalda bilavasitə iştirak etməyən işçilərin xərcləridir. Məsələn, mühafizəçilərin, mexaniklərin, zavod rəhbərlərinin, nəzarətçilərin və keyfiyyət müfəttişlərinin maaşları dolayı əmək xərcləridir.

  Mühasiblər bu məsrəfi fəaliyyətə əsaslanan maya dəyərinin hesablanması vasitəsilə əldə edirlər ki, bu da xərclərin müəyyənləşdirilməsini və fəaliyyətlərə təyin edilməsini, sonra isə onları məhsula təyin etməsini nəzərdə tutur.

  Bu xərcləri hesablamaq üçün fabrikdə işləyən, lakin birbaşa istehsalatda işləməyən işçilərin işlərinə ayrılan saatların qeydləri var. Oradan ümumi məsrəf hesablanır, sonra bu məsrəf hər bir istehsal vahidinə təyin edilir.

  Fiziki xərclər

  Onlara istehsal üçün vacib olan fiziki elementlər daxildir. Ümumiyyətlə, onlar istehsalın baş verdiyi əmlakın dəyərini və onun amortizasiyasını, yeni maşınların alınmasını, maşın təmiri xərclərini və s.

  Mühasiblər bu xərcləri azalan balans metodundan istifadə edərək hesablayırlar. Bu metodda aktivin balans dəyərinə hər il sabit bir amortizasiya dərəcəsi tətbiq olunur.

  Dövlət xidmətləri

  Elektrik, yanacaq və su, istehsal olunan malların miqdarına görə dəyişən məsrəflərdir. Bazarda məhsulun tələbinə uyğun olaraq arta və ya azala bilərlər.

  Mühasiblər bu məsrəfi bütün obyekt üçün hesablayır və bütün məhsul ehtiyatlarına ayırırlar.

  İstinadlar

  1. Smuruthi Kesavan (2020). İstehsal üzrə əlavə məsrəflər (MOH dəyəri) nədir? Zoho.com saytından götürülmüşdür.
  2. Xplaind (2020). İstehsal xərcləri. Xplaind.com saytından götürülmüşdür.
  3. Ann Arnold (2020). Top 5 Dolayı İstehsal Xərcləri. ganoksin.com saytından götürülmüşdür.
  4. Rachel Blakely-Grey (2018). Dolayı Xərc nədir? Patriotsoftware.com saytından götürülmüşdür.

  Referat mövzu: Xərclərin təsnifatı və quruluşunun öyrənilməsi Tələbə: Astanov Ruslan Qrup: 636 Kurs: 2

  Xarici xərclərə kənardan alınan xammal, yanacaq, gübrə­lər, elek­­trik enerjisi, yemlər, muzdla cəlb olunmuş əmək ehti­yatlarına və nəqliyyata çəkilən xərclər və s. daxildir.

  Ümumiyyətlə istehsal xərcləri müəssisələrin məhsul istehsalı prosesində çəkdiyi bütün xərcləri xarakterizə edir. İstehsal xərc­lə­rini xarakterinə görə sabit və dəyişən xərclər kimi qruplaşdırmaq olar.

  Sabit xərclər istehsal prosesində məhsulların müxtəlif növ­lü­yündən, onların kəmiyyətindən asılı olaraq formalaşır. Mə­­sələn, in­zi­bati işçilərə verilən əmək haqqı, bina və avadanlıqların sax­lan­ma­sı xərcləri və s.

  Dəyişən xərclər müxtəlif məhsulların istehsalı, onların həcmi ilə bilavasitə bağlıdır. Məsələn, eyni sahəyə çəkilən xərclər artıb-azal­dıqda dəyişir, yaxud yeni texnologiyanın tət­biqi, gübrələrdən istifadə və s. xərclərin dəyişməsinə səbəb olur.

  Sabit və dəyişən xərclər mahiyyətinə görə fərqlənsə də onlar ara­sında asılılıq mövcuddur və biri-birini tamamlayır. Yəni sabit və dəyişən xərclər istehsala çəkilən xərcləri əks etdirməklə ümumi is­tehsal xərclərini formalaşdırır.

  İstehsal xərclərindən danışarkən məhsul vahidinə çəkilən xərc­­­lə­rin-maya dəyərinin mahiyyətinin və əhəmiyyətinin müəy­yən­ləş­di­ril­­məsi xüsusilə vacibdir. Bu göstərici istehsal struk­turlarını mü­qayi­səli qiymətləndirilməsində, qiymətqoyma prose­sində, məh­sul­ların rəqa­bət qabiliyyətinin formalaşmasında, mən­fəə­tin hesab­lan­ması və yük­səl­dil­məsi tədbirlərinin hazır­lan­ma­sın­da əhə­miy­yətli rol oynayır.

  İqtisadi ədəbiyyatda maya dəyəri termini orta istehsal xərcləri ki­mi də adlandırılır. Maya dəyərini, yaxud orta istehsal xərclərini sa­­bit və dəyişən xərclər üçün də müəyyənləşdirmək mümkündür.

  Orta sabit xərcləri və orta dəyişən xərcləri hesablamaq üçün ümu­­mi sabit və ümumi dəyişən xərclər istehsal olunmuş məhsulun həc­­minə bölünür.

  Deməli orta sabit xərclər istehsalın həcmi artdıqca aşağı dü­şür, orta dəyişən xərclər isə ilk baxışdan məhsulun həcminin artı­mı nəti­cəsində məhsul vahidinə görə azalsa da məhsul­dar­lığın artı­mına yö­nəldilən xərclər hesabına yüksəlir.

  • Xərclər ümumiləşdirilmiş formada müəyyən əmtəə və xid­mət­­lə­rin istehsalının təşkili üçün lazım olan istehsal amillərinin dəyərin­dən ibarətdir.
  • Ümumiyyətlə kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı prose­sin­də xərclərə aşağıdakı mövqelərdən yanaşmaq lazımdır:
  • a) istehsal vasitələrinə (materiallara) xərclər. Məsələn: toxum, gübrə, bitki mühafizə vasitələri, neft məhsulları və s.;
  • b) əmək haqqı:
  • – haqqı ödənilən (muzdlu) iş qüvvəsinə əmək haqqı xərcləri;
  • – haqqı ödənilməyən (ailənin) iş qüvvəsinə əmək haqqı xərc­lə­ri;
  • Qeyd: Ailənin əmək haqqı mənfəətdən ödənilir, eyni zamanda on­lardan istifadə müəyyən alternativ xərcləri əmələ gətirir.
  • c) İş və xidmətlərə xərclər. Məsələn, texnikadan istifadə, mü­ha­­sibat uçotunun aparılması və s.;
  • d) əsas istehsal vasitələrindən istifadə:
  • amortizasiya ayırmaları;
  • e) kapitaldan istifadə üzrə xərclər:
  • – xüsusi kapital – faiz dərəcəsi;
  • – borc kapitalı – faizlər;
  • Qeyd: Xüsusi kapital mənfəətdən ödənilir, eyni zamanda on­dan istifadə müəyyən (alternativ) xərcləri əmələ gətirir.
  • ə) Sair xərclər. Məsələn, sığorta haqları, vergilər və s.
  • Xərclərin təsnifləşdirilməsi aşağıda öz əksini tapmışdır.
  • Sabit, mütənasib dəyişən və qeyri-mütənasib dəyişən xərclərlə ümumi, orta və son hədd xərcləri arasında müxtəlif asılılıqlar möv­­cud­dur (şəkil 10).
  • Ümumi xərclər dəyişən xərclərin artması hesabına artdıqda onun strukturunda sabit xərclərin xüsusi çəkisi aşağı düşür. Ümu­mi xərc­lər­lə mütənasib dəyişən xərclər arasında düz mütənasiblik mövcud­dur. Çünki qısamüddətli dövrdə ümumi xərclər dəyişən xər­c­lər hesa­bına artır. Dəyişən xərclərin artmasının məhsul isteh­sa­lının artımı ilə mü­şahidə olunması vəziyyətində hər məhsul vahidinə düşən sabit xərc­lərin, yəni orta sabit xərclərin azalması baş verir.
  • Aydındır ki, istehsalın baş vermədiyi şəraitdə belə sabit xərc­lər mövcud ola bilər. Məsələn, istehsalçı torpaq sahəsini əkib-be­cər­­mə­di­­yi halda da torpaq vergisini ödəməlidir. Deməli istehsalın həcmi ilə orta dəyişən xərclər arasında tərs mütənasiblik mövcud­dur. Ümu­miy­yətlə istehsalın mövcud olmadığı bir şəraitdə dəyişən xərc­lər sıfıra enir, lakin sabit xərclər öz səviyyəsində qalır. Ümu­mi xərclərin struk­turunda baş verən dəyişiklik özünü orta xərclərin struk­­turunda büruzə verir. Belə ki, məsələn, ümumi xərclərin struk­turunda sabit xərclərin xüsusi çəkisinin artması müvafiq ola­raq orta xərc­lərin xü­susi çəkisində orta sabit xərclərin xüsusi çə­kisinin art­ması ilə müşa­hidə olunur.

  Related posts:

  1. Azrbaycan di li metodik vsait
  2. Azərbaycan geyim mədəniyyəti tarixi s.s.dünyamalıyeva-
  3. Dövlət qulluğu
  4. Kiv-in texnikası və texnologiyası