İdarəetmə funksiyaları

Inzibati hüquq normaları öz tənzimləyici istiqamətinə və müvafiq olaraq hüquqi məzmununa görə müxtəlifdirlər. Onların təsnifatının müxtəlif meyarları mövcuddur. Bu normaların 2 əsas növü daha ümumi xarakterə malikdir.

Idarəetmənin anlayışı, xüsusiyyətləri, üsulları və funksiyaları

Idarəetmə latın mənşəli administratio sözündə götürülüb, mənası müəyyən fəaliyyət növünü xarakterizə edən universal vasitədir, yəni ictimai əhəmiyyət kəsb edən məqsədlərə nail olmaq üçün həyata keçirilən hərəkətlər məcmusudur.

Idarəetmə daha geniş mənada nəyinsə (və ya kiminsə) üzərində rəhbərliyin həyata keçirilməsi deməkdir.

Idrəetmənin ümumi anlayışının məzmumnu aşağıdakı əlamətlərlə xarakterizə olunur:

• Idarəetmə özlərinin bütövlüyünü təmin edən ayrı-ayrı təbiətli təşkil edilmiş sistemlərin funksiyasıdır, yəni onların qarşısında duran vəzifələrə nail olmaq, onların strukturunu saxlamaq, onların fəaliyyətində tələb olunan rejimin saxlanmasını təmin edən funksiyadır.
• Idarəetmə sistemi təşkil edən ünsürlərin qarşılıqlı fəaliyyət əlaqəsinin təşkilinə xidmət edir.
• Idarəetmə tam vahid bir sistemin daxili keyfiyyəti olub, özünütəşkiletmə əsaslarında daim qarşılıqlı əlaqədə olan subyekt və obyekt kimi əsas elementlərin vəhdətindən ibarətdir.
• Idarəetmə elementlərin sistemini təşkil edən daxili qarşılıqlı əlaqələri nəzərdə tutmaqla yanaşı, həm də müxtəlif iyerarxiya səviyyəli qarşılıqlı əlaqədə olan bütöv sistemlərin həm sistemdaxili, həm də sistemlərarası xarakterli idarəetmə funksiyalarının həyata keçirilməsini nəzərdə tutur.
• Idarəetmə öz mahiyyətinə görə subyektin obyektə idarəetmə təsirinin göstərilməsindən ibarət olub, məzmunu sistemin qaydaya salınmasından, onun mövcudluğunun və inkişafının qanunauyğunluqlara tam müvafiq olaraq fəaliyyət göstərməsinin təmin ediməsindən ibarətdir.
• Idarəetmə o zaman real hesab olunur ki, obyektin idarəetmə subyektinə, sistemin idarə olunan elementinin onu idarə edən elementə faktiki tabeçiliyi vizual xarakter daşısın.

Sosial idarəetmənin aşağıdakı növləri vardır:

• Dövlət idarəetməsi
• Yerli özünüidarəetmə (bələdiyyələr)

• Idarəetmənin subyekti
• Idarəetmənin obyekti
• Idarəetmənin düzünə və əksinə olan əlaqələri
• Idarəetmənin sistemi
• Idarəetmənin funksiyaları

Idarəetmənin xüsusi funksiyaları elə növ funksiyalardır ki, onlar idarəetmə prosesinin məqsədyönlü və onun qarşısında duran vəzifələrlə sıx bağlıdır. Məsələn, fövqaladə vəziyyət zamanı idarəetmənin aşağıdakı kimi xüsusi funksiyalarının həyata keçirilməsinə ehtiyac duyulur və belə funksiyaların yerinə yetirilməsi tələb olunur:

1. təbii fəlakət baş vermiş ərazidən əhalinin təxliyyə edilməsi
2. təbii fəlakət baş verən zaman əhaliyə tibbi, maddi və mənəvi yardımın göstərilməsi
3. təbii fəlakətin vurduğu ziyanların aradan qaldırılması və.s

a) həmin əraziyə müxtəlif tikinti materiallarının, texnikanın və s.-nin göndərilməsi

b) həmin ərazidə səyyar hospitalların yaradılması

c) əhaliyə ərzaq, geyim və digər məmulatların paylanması və.s

idarəetmənin ümumi funksiyaları – elə funksiyalardır ki, bu funksiyalar hər bir idarəetmə prosesinə şamil edilə bilər.

Idarəetmənin ümumi funksiyaları aşağıdakılardır:

• proqnozlaşdırma funksiyası
• doğru məlumat mübadiləsi funksiayası
• planlaşdırma funksiyası
• təşkiletmə funksiyası
• nizamlama və operativ sərəncamvermə funksiyası
• koordinasiya (əlaqələndirmə) funksiyası
• nəzarət funksiyası
• uçot (qeydiyyat) funksiyası

“Dövlət idarəetməsi” sosial idarəetmənin bir növü olub , öz xüsusiyyətlərinə görə sosial idarəetmənin digər növlərindən fərqlənir.

• Qanunvericilik hakimiyyətini Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi həyata keçirir
• Icra hakimiyyəti Azərbaycan Respublikasının prezidentinə mənsubdur
• Məhkəmə hakimiyyətini isə Azərbaycan Respublikasının məhkəmələri həyata keçirirlər.

Dövlət hakimiyyətinin mahiyyəti və strukturu hüquqi cəhətdən Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında və Konstitusiya qanunlarında möhkəmləndirilmişdir. Dövlət hakimiyyəti qanunvericiliyə, dövlət aparatına, maddi ehtiyatlara, pul vəsaitlərinə, inandırma və məcburetmə mexanizminə arxalanır.

Konstitusiyamızın 7-ci maddəsinin 3-cü bəndinə əsasən, hakimiyyətin qolları olan qanunverici, icra və məhkəmə hakimiyyətləri qarşılıqlı fəaliyyət göstərir və öz səlahiyyətləri çərçivəsində müstəqildirlər.

Qanunverici hakimiyyətin funksiyası qanunların hazırlanmasından və qəbul edilməsindən ibarətdir.

Məhkəmə hakimiyyəti orqanları Konstitusiyamızın 130-132-ci maddələrinə əsasən, konstitusion, cinayət, mülki və inzibati işlərə baxırlar.

Icra hakimiyyətinə gəldikdə isə, o, təşkilati-idarəetmə, idarəedici-sərəncamverici xarakterli funksiyaları həyata keçirir. Bu funksiyalar praktiki olaraq – icra hakimiyyəti orqanları tərəfindən yerinə yetirilir.

Icra hakimiyyətinin həyata keçirilməsi imkanları və səlahiyyətləri Nazirlər Kabinetinə, nazirliklərə, dövlət komitələrinə və digər icra hakimiyyəti orqanlarına, onların ərazi orqanlarına və bir sıra vəzifəli şəxslərə həvalə edilmişdir.

Dövlət idarəetməsinə geniş və qısa mənada aşağıdakı kimi anlayış verilə bilər:

• Dövlət idarəetməsi geniş mənada dövlətin cəmiyyətdə təşkilati-nizamlayıcı və xidməti funksiyalarının həyata keçirilməsi üzrə fəaliyyətidir, yəni dövlətin qanunverici, icra, məhkəmə və digər hakimiyyət səlahiyyətlərinin həyata keçirilməsidir.
• Dövlət idarəetməsi qısa mənada icra hakimiyyətinin həyata keçirilməsi üzrə icra hakimiyyəti orqanlarının icraedici-sərəncamverici fəaliyyətidir, yəni inzibati fəaliyyətdir.

• Qanunverici hakimiyyət orqanları
• Məhkəmə hakimiyyəti orqanları
• Icra hakimiyyəti orqanları

III. Müvafiq səlahiyyətlərə malik olan qeyri-hökumət təşkilatları

Dövlət idarəetməsi sosial idarəetmənin digər növlərindən onunla fərqlənir ki, dövlət idarəetməsi özünəməxsus əlamətlərə malikdir.

• Dövlət idarəetməsi sosial-mədəni və iqtisadi fəaliyyətə bilavasitə operativ rəbərliyi həyata keçirir.
• Dövlət idarəetməsi dövət-hakimiyyət xarakterinə malikdir.
• Dövlət idarəetməsi xüsusi səlahiyyətli subyektlər tərəfindən həyata keçirilir.
• Dövlət idarəetməsi nəzarət altında həyata keçirilir.
• Dövlət idarəetməsi qanun əsasında həyata keçirilir.

1. Dövlət idarəetməsinin ümumi prinsipləri aşağıdakılardır:

• Obyektivlik
• Qanunçuluq və intizam
• Konkretlik
• Idarəetmədə vətəndaşların iştirakı
• Səmərəlilik

1. Dövlət idarəetməsinin təşkilati prinsipləri aşağıdakılardır:

• Sahəvi
• Xətt
• ərazi
• funksional
• ikili tabeçilik
• təkbaşçılığın və kollegiyalılığın uzlaşdırılması
• səlahiyyətlərin səmərəli bölüşdürülməsi

Dövlət iarəetməsi prosesində icra hakimiyyəti tərəfindən həata keçirilən funksiyaların əsas növləri, yəni onların fəaliyyətinin əsas istiqamətləri aşağıdakılardır:

• Proqnozlaşdırma məlumatlar, o cümlədən də elmi məlumatlar əsasında hər hansı bir hadisə və ya proseslərin inkişafında gedən dəyişiklilərin qabaqcadan görülməsidir.
• Planlaşdırma bu və ya digər idarə olunan fəaliyyətin konkret kəmiyyət və keyfiyyət göstəricilərinin, məqsədinin, vəzifə və göstərilən nəticələrinin, tempinin və istiqamətinin müəyyən edilməsidir.
• Idarəedən və idarəolunan altsistemlərin təşkili – yəni idarəetmə orqanlarının təşkil edilməsi, onların funksiyalarının, tabeçiliklərinin, hüquq və vəzifələrinin müəyyən edilməsi, kadrların seçilməsi və yerləşdirilməsi və.s
• Hüquqi nizamasalma hər hansı bir fəaliyyətin hüquqi rejimlə müəyyən edilməsi və müvafiq strukturların fəaliyyət göstərməsidir.
• Ümumi rəhbərlik və sərəncamvermə işi
• Müxtəlif idarəetmə orqanlarının, vəzifəli şəxslərin, təşkilatların fəaliyyətlərinin əlqələndirilməsidir.
• Yoxlama – qanunların, planların və proqramların yerinə yetirilməsində pozuntuların aşkar edilməsi və aradan qaldırılması üçün faktiki vəziyyətin yoxlanılması və tədbirlərin tətbiq edilməsidir.
• Icraedici-sərəncamverici fəaliyyətin , o cümlədən onun yekun nəticələrinin həyata keçirilməsi üçün əhali, maddi, pul və digər vəsaitlərin uçotunun aparılması.
• Məlumatlandırmanın təmin edilməsi və məlumatlandırma – analitik işin aparılması.
• Metodiki rəhbərlik
• Kadrlarla və maddi-texniki təminatlarla təmin etmək, maliyyələşdirmə.

Icra hakimiyyəti müəyyən dövlət orqanlarının və vəzifəli şəxslərin icraedici-sərəncamverici fəaliyyətlərini təşkil edən və həyata keçirən dövlət hakimiyyətinin qollarından biridir.

• Icra hakimiyyəti Azərbaycan Respublikasının vahid dövlət hakimiyyətinin nisbətən müstəqil qolu olub, dövlət hakimiyyətinin digər müstəqil qolları olan qannverici və məhkəmə hakimiyyəti ilə sıx qarşılıqlı əlaqədədir.
• Icra hakimiyyəti yalnız funksional səlahiyyət mənasında müstəqildir.
• Icra hakimiyyəti hakimiyyətlərin bölünməsi prinsipi əsasında qurulmuş dövlət hakimiyyət mexanizminin vacib atributudur.
• Icra hakimiyyəti hakimiyyət səlahiyyətlərinin istənilən digər təzahürü kimi, başqalarının fəaliyyətinə və davranışına müəyyənedici təsirlər göstərmək bacarığına və imkanına, başqalarının iradəsini öz iradəsinə tabe etmək hüququna və imkanına malikdir.
• Icra hakimiyyəti vahid dövlət hakimiyyətinin qolu olub, dövlət fəaliyyətinin növü olan icra fəaliyyəti ilə eyniləşdirilə bilməz.
• Icra hakimiyyəti dövlət fəaliyyətinin xüsusi növü kimi ifadə olunur və öz mahiyyətinə görə hüquqtətbiqedici fəaliyyət növü kimi xarakterizə olunur.
• Icra hakimiyyəti müəyyən subyektli ifadəyə malikdir.
• Icra hakimiyyəti orqanlarının səlahiyyətləri konstitusiya və digər qanunvericilik aktlarının vasitəsilə dəqiqliyi ilə müəyyən edilmişdir.
• Icra hakimiyyəti inzibati hakimiyyətlə eyniləşdirilə bilməz.
• Icra hakimiyyəti dövlət hakimiyyətinin bütün vacib atributlarının bilavasitə onun sərəncamında olması ilə xarakterizə olunur.

• Vətəndaşların, cəmiyyətin və dövlətin təhlükəsizliyinin təmin edilməsi
• Ölkənin iqtisadiyyatının inkişafı, vətəndaşların, cəmiyyətin və dövlətin rifahının yüksəldilməsi üçün şəraitin yaradılması
• Insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının təmin edilməsi
• Insan və vətəndaşların mənəvi, sosial, iqtisadi və siyasi hüquq və azadlıqlarının realizəsi, idarə, müəssisə və təşkilatların normal fəaliyyəti üçün şəraitin yaradılması.

Inzibati hüquq dövlət idarəetmə sistemində icra hakimiyyətinin təşkili və həyata keçirilməsi zamanı yaranan, dəyişən və xitam olunan ictimai münasibətləri nizama salan hüquq normalarının məcmusundan ibarət olan Azərbaycan Respublikasının hüquq sisteminin sahəsidir.

• Insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının təmin edilməsi
• Icra hakimiyyətinin demokratik təşkilinin təmin edilməsi
• Icra hakimiyyətinin fəaliyyətinin səmərəliliyi üçün şəraitin yaradılması
• Idarəetmə sahəsində vətəndaşların və onların birliklərinin hüquq və azadlıqlarının həyata keçirilməsi üçün şəraitin yaradılması
• Vətəndaşların və cəmiyyətin inzibati özbaşınalıqdan, sui-istifadədən, diqqətsizliklər, səriştəsizlikdən, dövlət idarəetmə aparatının vəzifəli şəxslərinin özbaşınalığından müdafiəsinin təmin edilməsi

Inzibati hüquq normaları ilə tənzimlənən ictimai münasibətlərin konkret məzmunlarına görə inzibati hüquq normaları aşağıdakı qruplara bölünürlər:

• Ümumi xarakterli idarəçilik münasibətlərini tənzimləyən, yəni bütün idarəetmə üçün ümumi olan normalar: bu normalar inzibati hüququn birinci, yəni ümumi hissəsini təşkil edir.
• Idarəetmənin bu və ya digər sahəsinin və ya bölməsinin ictimai münasibətlərini tənzimləyən normalar: bu normalar inzibati hüququn ikinci, yəni xüsusi hissəsini təşkil edir.
• Inzibati-yurisdiksiya fəaliyyəti sahəsində yarananb ictimai münasibətləri tənzimləyən normalar: bu normalar inzibati hüququn üçüncü hissəsini təşkil edir.

Inzibati hüququn prinsipləri öz məzmun və məqsədlərinə görə iki qrupa bölünürlər:

1. Konstitusion (ümumi) prinsipləri;
2. Xüsusi prinsiplər;

• Qanunçuluq
• Demokratizm
• Humanizm
• Vətəndaşların qanun və hüquqtətbiqedici qarşısında bərabərliyi
• Dövlət və şəxsiyyətin qarşılıqlı məsuliyyəti
• Insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarına hörmət edilməsi
• Təqsirsizlik prezumpsiyası
• Ədalətlilik və.s

1. Dövlət qulluğunun keçirilməsi prinsipləri
2. Inzibati məsuliyyət prinsipləri
3. Inzibati xətalar haqqında işlərin icraatı prinsipləri və.s

1. dövlət idarəetmə sahəsində müəyyən hərəkət qaydasının müəyyən edilməsi (göstərişlər)
2. müəyyən hərəkətlərin qadağan edilməsi (qadağanlar)
3. hərəkətlərin seçilməsi imkanının verilməsi
4. özü bildiyi kimi hərəkət etmək imkanının verilməsi

Inzibati hüquq norması dövlət idarəetməsi və icra hakimiyyəti mexanizminin fəaliyyəti sahəsində yaranan, dəyişən və xitam olunan ictimai münasibətləri tənzimləmə məqsədi ilə dövlət tərəfindən müəyyən edilmiş davranış qaydasıdır.

Inzibati hüquq norması digər hüquq sahələrinin normaları kimi öz quruluşuna malikdir.

Inzibati hüquq normasının quruluşu dedikdə, onu təşkil edən elementlərin vəhdəti, normanın daxili quruluşu, yəni normanın hansı ünsürlərdən ibarət olduğu və onların bir-birilə necə qarşılıqlı əlaqədə olduğu başa düşülür.

Inzibati hüquq norması 3 ünsürdən – hipoteza, dispozisiya və sanksiyadan ibarətdir.

Inzibati hüquq normalarının növləri, zamana, məkana və şəxslərə görə qüvvəsi.

Inzibati hüquq normaları öz tənzimləyici istiqamətinə və müvafiq olaraq hüquqi məzmununa görə müxtəlifdirlər. Onların təsnifatının müxtəlif meyarları mövcuddur. Bu normaların 2 əsas növü daha ümumi xarakterə malikdir.

1. İnzibati hüquq normaları öz məzmununa görə 2 əsas növə ayrılır:

• Maddi inzibati hüquq normaları
• Prosessual inzibati hüquq normaları.

1. İnzibati hüquq normalarının hüquqi məzmununun xarakterinə görə aşağıdakı növləri var:

• Məcburedici normalar
• Qadağanedici normalar
• Səlahiyyətverici normalar
• Həvəsləndirici normalar
• məsləhətverici normalar.

1. Zamana görə qüvvəsinə əsasən inzibati hüquq normaları aşağıdakı növlərə bölünürlər:

• Müddətli normalar
• Müddətsiz normalar.

1. Məkana görə qüvvəsinə əsasən inzibati hüquq normaları aşağıdakı növlərə bölünürlər:

• Ümumdövlət normaları
• Muxtariyyət normaları
• Yerli normalar
• Lokal normalar
• Xüsusi normalar

1. Şəxslərə görə qüvəsinə əsasən inzibati hüquq normaları aşağıdakı növlərə bölünürlər:

• Bütün vətəndaşlara şamil edilən normalar
• Vətəndaşların ayrı-ayrı kateqoriyalarına şamil edilən normalar.

Inzibati hüququn mənbələri dedikdə, inzibati-hüquqi normaların xarici ifadə formaları başa düşülür.

1. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası. 12 noyabr 1995-ci il (24 avqust 2002-ci il tarixdə olan dəyişiklik və əlavələr).
2. İnzibati hüquq normaları qanunvericilik aktlarında öz əkslərini tapırlar.
3. Azərbaycan Respublikası prezidentinin qəbul etdiyi normativ-hüquqi aktlar inzibati hüququn mənbələri hesab edilirlər.
4. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin normativ-hüquqi aktları da inzibati hüququn mənbələri sırasına daxildir.
5. Azərbaycan Respublikasının komitə, xidmət, nazirlik və dövlət komitələrinin normativ aktları sahələrarası və sahəvi miqyasda inzibati hüququn mənbəyi qismində xidmət edirlər.
6. Yerli icra hakimiyyəti başçılarının qərarları və sərəncamları da inzibati hüququn mənbəyi hesab edilirlər.
7. Dövlətlərarası müqavilələrdə də inzibati hüquq normaları öz əkslərini tapa bilərlər. Belə hallarda həmin müqavilələr inzibati hüququn mənbəyi qismində çıxış edirlər.
8. Nəhayət, inzibati hüququn mənbəyi sırasına idarə, müəssisə, təşkilat, konsern, birliklərin rəhbərlərinin normativ aktlarını da daxil etmək olar.

Azərbaycan Respublikasının hüquq sistemini təşkil edən hüquq sahələri müxtəlif ictimai münasibətləri tənzimləyir. Lakin həm də hər bir hüquq sahəsi özünəməxsus ictimai münasibətləri tənzimləyir.

Inzibati hüquq da digər hüquq sahələri kimi özünəməxsus ictimai münasibətləri tənzimləyir, yəni inzibati hüququn tənzimləmə predmeti mövcuddur.

Hüquq münasibətlərinə xas olan əsas əlamətlər inzibati hüquq münasibətlərinə də aiddir. Bu əlamətlər aşağıdakılardır:

• Hüquq münasibəti hüquq norması əsasında yaranır; bu da həmin ictimai münasibətin hüquq norması vasitəsilə tənzimləyici təsirinin nəticəsidir ki, bu xüsusiyyət ona hüquqi forma verir.
• Hüquq münasibətlərinin tərəflərinin hərəkətləri hüquq normaları ilə tənzimlənir.
• Hüquq münasibətlərinin tərəfləri hüquq normaları ilə müəyyən edilmiş qarşılıqlı hüquq və vəzifələrin daşıyıcıları kimi çıxış edirlər.
• Hüquq münasibətləri şüurlu-iradəvi mahiyyətə malikdirlər.
• Hüquq münasibətlərinə dövlət tərəfindən təminat verilir və zəruri hallarda onlar dövlətin məcburetmə vasitələri ilə qorunurlar.

Inzibati hüquq münasibətlərinin növləri və strukturu.

Inzibati hüquq münasibətləri öz məzmunlarına, onların iştirakçılarının hüquq və vəzifələrinin nisbətinə, onları yaradan hüquqi faktların xarakterinə və onların mühafizə üsullarına görə fərqlənirlər.

• Maddi inzibati hüquq münasibətləri
• Prosessual inzibati hüquq münasibətləri.

• Inzibati hüquq münasibətlərinə görə bir subyekt o birinə tabe olur.
• Inzibati hüquq münasibətlərinə görə subyektlər bir-birinin tabeçiliyində olmurlar.

1. Müdafiə üsullarına görə inzibati hüquq münasibətləri inzibati və məhkəmə qaydasında müdafiə olunan inzibati-hüquqi münasibətlərə bölünürlər.

Orqanı hər şeydən əvvəl təşkilat, kollektiv və ya idarə olunan insanlar qrupu kimi xarakterizə etmək olar.

Icra hakimiyyəti orqanı iqtisadi, sosial-mədəni və inzibati-siyasi sahələrdə icraedici-sərəncamverici fəaliyyəti həyata keçirən və qanunvericiliyə uyğun olaraq yaradılmış dövlət qulluqçularının qurumudur.

Icra hakimiyyəti orqanlarının əsas əlamətləri aşağıdakılardır:

• Onlar idarəetmə fəaliyyətini həyata keçirirlər
• Daxilli təşkilati quruluşa malikdirlər
• Dövlət-hakimiyyət səlahiyyətlərinə malikdirlər
• Büdcənin icrası məsələlərində müvafiq orqanların nəzarəti altında olurlar
• Müvafiq səlahiyyətlərə malikdirlər
• Operativ müstəqilliyə malikdirlər
• Bir qayda olaraq, daimi ştata malikdirlər
• Yuxarı orqanlar tərəfindən təşkil edilirlər
• Onların təşkili, strukturu və fəaliyyət qaydaları, əsasən, inzibati-hüquqi normalar ilə tənzimlənir.

1. Məqsədli normalar qrupu

2. Təşkilati-struktur

3. Tabeçilik və hakimiyyət səlahiyyətlərinin məcmusu kimi orqanın səlahiyyətlərini müəyyən edən normalar qrupu.

İdarəetmə funksiyaları

İdarəetmə funksiyaları Ayrı-ayrı işçilər və işçilər qrupuna təsirin mümkünlüyünü özündə cəmləşdirən rəhbərlik (liderlik) təşkilatı məqsədlərə çatılması istiqamətində fəaliyyət göstərməsini nəzərdə tutur. Planlaşdırma məqsədlərin müəyyənləşdirilməsi və onlara çatılması yollarını özündə birləşdirən prosesdir. O bu və ya digər təşkilatın müxtəlif səviyyələrini əhatə etməklə uzun müddətli və ya qısa müddətli xarakter daşıyır.

Bir sıra iri təşkilat dövlət müəssisələri uzunmüddətli planlaşdırmadan istifadə edirlər. Müəssisənin fəaliyyət məqsədinin və onun inkişaf perspektivlərini, imkanlarının müəyyən edilməsi üçün istifadə edilən uzunmüddətli planlaşdırmanın sistematik prosesi strateji planlaşdırma adlanır. Strateji planlaşdırma peşəkar menecerlər tərəfindən həyata keçirilir. Yalnız onlar müəssisənin strateji məqsədini müəyyən və modifikasiya etmək səlahiyyətlərinə malikdirlər. Təşkiletmə planların reallaşdırılması idarəetmənin digər funksiyasını əks etdirən təşkiletmənin olmasını tələb edir. Təşkilolunma dedikdə işçi heyyəti və ya əməkdaşlar qrupu arasında işlərin bölüşdürülməsi və onların fəaliyyətinin koordinasiya edilməsi başa düşülür. İstənilən fəaliyyət sahəsi onun həcmindən asılı olmayaraq yaxşı təşkil olunmalıdır. Bununla yanaşı müəssisənin bütün sahələrinin bir yerdə vahid tam kimi işləməsinə nail olmaq lazımdır. Təşkilatda işi insanlar həyata keçirir. Buna görə də təşkiletmə funksiyasının vacib aspekti müxtəlif tapşırıqlar çərçivəsində hər bir konkret tapşırığı məhz kimin yerinə yetirməli olduğunu müəyyən etməkdir.

Motivasiya. Motivasiya funksiyasının vəzifəsi təşkilatın nümayəndələri tərəfindən müəyyən işin onlara ötürülən səlahiyyətlərə və plana uyğun yerinə yetirilməsidir. İdarəetmə kimi motivasiya təşkilatın nümayəndələri də təşkilatın məqsədlərinə nail olmaq üçün onlara tapşırılan səlahiyyət və plana uyğun fəaliyyətlərində daxili maraq yaradılması prosesidir. Motivlər insanların fəaliyyətinə məqsəd və istiqamət verən psixoloji stimullardır. Bu stimullar bizim özümüzdən yaranır. Əgər biz başqalarını motivləşdirən rəhbərlərdən danışırıqsa onda biz təşkilatın məqsədinə nail olmaq üçün insan fəaliyyətinin motivləşdirilməsinə yönəldilmiş üsullarını başa düşürük.

Nəzarət işgüzar aləmdə istifadə olunan elə bir termindir ki, bu təşkilatın öz məqsədlərinin necə həyata keçirməsinin daimi yoxlanılması və əgər bu baş vermirsə onda düzəlişlər edilməsi deməkdir.

Nəzarət üç mərhələyə bölünür:
1. İcra üçün dəqiq tapşırıqların verilməsi;
2. Tapşırıqların real icrasının yoxlanılması;
3. Əgər icra qarşıya qoyulan tapşırıqlara uyğun deyilsə problemin həll edilməsi.

Beləliklə nəzarət təşkilatın öz məqsədlərini həyata keçirilməsinin yoxlanılması və onun mərhələdən ibarət olan fəaliyyətinin nizamlanması prosesi olaraq idarəetmənin funksiyalarından biridir. Qarşıya qoyulan məqsədə uyğun olaraq həzarət nəticələri müəyyən olunur. Nəzarətin effektliyi əsasən onun informasiya bazasından asılıdır.

Sistemli yanaşma. Sistem bütöv bir tamlığı əmələgətirən qarşılıqlı əlaqədə olan elementlərin məcmusudur. Burada vacib olan odur ki, elementlər qarşılıqlı əlaqədə və qarşılıqlı təsirdə olurlar. Hər bir müxtəlif hissələr birləşib tamlıq yarada bilər, lakin bu tamlığı hər hansı bir mexaniki formalaşma kimi adlandırmaq olmaz.

Bütün təşkilatlar sistemdir. İnsanlar təşkilatın texnika ilə birlikdə müəyyən bir işi yerinə yetirmək üçün istifadə olunan komponent olduğundan buna sosial-texniki sistem deyirlər. Bioloji orqanizmdə olduğu kimi təşkilatda da onun bütün hissələri qarşılıqlı əlaqədədir. Sistemin öz funksiyasını necə yerinə yetirdiyini anlamaq üçün onun elementlərinin bir-biri ilə necə qarşılıqlı əlaqədə olduğunu və onun ətraf (xarici) mühitini təşkil edən sistemlə necə bağlı olduğunu bilmək vacibdir. Sistemli yanaşma müəssisə və ətraf mühitə vahid bir bütöv kimi baxmağa çalışır.

Situasiyalı yanaşma. Situasiya konkret vaxtda təşkilata güclü təsir edən hadisələrin konkret məcmusudur. Diqqət mərkəzində situasiya olduğuna görə situasiyalı yanaşma, situasiyalı düşüncənin əhəmiyyətini göstərir. Bu yanaşmadan istifadə edərək rəhbərlər yaxşı başa düşə bilərlər ki, konkret situasiyalarda təşkilatın məqsədlərinə çatmaq üçün hansı vasitə daha uyğun olacaq.

Situasiyalı yanaşma tərtib edilmiş, tapşırıqların sadə yığım deyil o təşkilatı problemlər və onların həll olunması haqqında düşünmək üsuludur.

§ 4.4. Nitqin funksiyaları

İnsan ictimai varlıqdır.Cəmiyyət həyatının hər mərhələsində
insan bunu istəsə də, istəməsə də aktiv və ya passiv ünsiyyətdə olur.
Ailə üzvləri ilə, həmkarları ilə, dostları ilə olduğu zaman da, tək
olduğu halda da televiziya, radio, qəzet, jurnal, kompüter,internet və
s. vasitəsi ilə məlumat mübadiləsi insan həyatının daimi atributuna,
ayrılmaz tərkib hissəsinə çevrilmişdir. Nitqin əsas funksiyası onun
ünsiyyəti təmin etməsi hesab olunur.
Amma nəzərə almaq lazımdır ki, insanın şüurlu surətdə icra
еtdiyi hər cür fəaliyyət birbaşa və ya dolayısı ilə onun maddi və ya
mənəvi еhtiyaclarının ödənilməsinə yönəlir. Bəzən son nəticə kimi
mеydana çıxan “fəaliyyət məhsulu” insanın gözlədiyi nəticəyə uyğun
olmasa və ya onun istəyinə daban-dabana zidd olsa bеlə, ilkin motiv,
yəni insanı həmin fəaliyyətə yönəldən qüvvə onun еhtiyacıdır.
Şəxsi və ya ictimai, fərdi və ya qrup еhtiyacı insanı insan еdən
başlıca faktordur dеsək, yəqin ki, səhv еtmərik. Maddi еhtiyacdan
fərqli olaraq mənəvi еhtiyac insan təkamülünün daha sonrakı pillələ-
rində formalaşmışdır. Dil, ədəbiyyat və onların hər ikisinin başlanğıcı
sayılan şifahi nitq və şifahi söz sənəti “Düşünən adam” mənasını ifa-
də еdən Homo Sapiеnsin ilkin mənəvi еhtiyaclarındandır.
Dil və düşüncənin vəhdətini qəbul еdən bəzi tədqiqatçılara
görə, “dil ifadə еtmədən fikir yarada bilməz, fikir yaratmadan isə onu
ifadə еdə bilməz”. Bunu dil formasında təzahür еdən vahid fikir pro-
sеsinin iki cəhəti kimi nəzərdən kеçirmək olar
1
. Biz, əslində, düşün-
mə prosеsinin dildən daha tutumlu olan intеllеkt obraz və kodları ilə
cərəyan еtməsi fikrinin tərəfdarıyıq. Bu söylənilən fikiri isə, sözün
əksetdirmə funksiyası baxımından, yəni dərk edilmiş gerçəklik
elementi ilə bağlı yaranan fikri, psixoloji prosеsi və ya еhtiyacı əks
еtdirməsi baxımından kafi hеsab edirik.
İnsanın mənəvi еhtiyaclarından bir qismi onun öz daxili dün-
yasında tarazlıq yaratmağa, gərginliyi aradan qaldırmağa, coşan, tüğ-

1
Аврорин В.А. Проблемы изучения функциональной стороны языка. Л., 1975, с.40

222
yan еdən mənfi və müsbət еmosiyaları tarazlaşdırmağa xidmət еdir.
Folklorun ilkin janrlarından olan inanc, alqış və qarğışlar məhz bu
cür еhtiyacların ödənilməsinə xidmət еtmişdir.
Mahiyyət еtibarı ilə “Min putax olasan”, “Köküuz kələn-
sin
1
“,”Ərkək qoz olasan”
2
kimi alqış və qarğışın söylənilməsi bir
sıra psixoloji еhtiyacların dil vasitəsi ilə ödənilməsinə yönəlmişdir.
Başqa sözlə dеsək, həmin alqış və qarğışlar aşağıdakı linqvopsixoloji
funksiyaları yеrinə yеtirir.
1) Əvəzləmə funksiyası: əks tərəfin yaxşı və ya pis hərəkətinin,
fəaliyyətinin qarşılığını əməli şəkildə vеrə bilməyən şəxs bu еhtiyacı-
nı söz vasitəsi ilə (alqış və ya qarğış еtməklə) ödəyir.
2) Tarazlama funksiyası: özünün daxili gərginliyini aradan
qaldırır, coşan mənfi və müsbət еmosiyalarını tənzimləyir
3
.
3) Stimul funksiyası: nеytral tarazlıqda olan qarşı tərəfi taraz-
lıqdan çıxarır, aktiv fəaliyyətə təhrik еdir və s.
Alqış və qarğışların otnogеnеzinə nəzər salsaq, görərik ki, il-
kin variantda onlar ən həyati və ən rеal bazis əsasında formalaşmış-
dır. Bеlə ki,qarğışların kökündə hədələrin dayandığını dеmək müm-
kündür. Məsələn, “səni döyərəm” – “səni vuraram” – “atam səni
vurar” – “səni vurarlar” kimi hədə və yanımaları nəticə еtibarı ilə –
“səni ildırım vursun (vurğun vursun, allah vursun)” qarğışlarının
formalaşmasında aparıcı rol oynamışdır. Yuxarıda nəzərdən kеçirilən
“kökünüz kəlinsin” qarğışı böyük еhtimalla bənzər sxеm üzrə inkişaf
еdərək formalaşmış və təxminən bеlə bir təkamül yolu kеçmişdir
“sizi döyərəm” – “sizi vuraram” – “sizi vursunlar” – “sizi öldürsün-
lər” – “sizin kökünüzü kəssinlər” – “kökünüz kəsilsin və ya kəlinsin”.
Bеlə faktlar sübut еdir ki, dil formalaşmış, donuq qayda, nor-
maların məcmusu yox, daima hərəkətdə olan fasiləsiz prosеsdir
4
.

1
Kəlinsin və ya kələnsin Şəki-Zaqatala zonasında dialekt sözüdür, mənası kəsilsin, biçilsin.
2
Abdullayeva M.Y. “Azərbaycan folklorunun regional xüsusiyyətləri Şəki-Zaqatala folklor
nümunələri əsasında”. . s 30.
3
Böyük əsəbi gərginlik keçirən şəxslərin ağlamaqla, qışqırıb-bağırmaqla sakitləşməsi tibbi
baxımdan sübut olunmuşdur.
4
А.М.Иванов, Л.П.Якубинский. Очерки по языку. Л-М., 1932 стр. 41.

223
İstənilən folklor nümunəsi daim təkmilləşməkdə olan aktiv
nitq еlеmеntidir. Bu səbəbdən də folklor nümunələrinin bəzilərinin
üzərində yеni yaranmış onomastik vahidlərin və hətta ən son ictimai-
siyasi hadisələrin bеlə izlərinə rast gəlmək olur. Məsələn, bayatı
formasında dеyilmiş bеlə bir qarğış nümunəsini nəzərdən kеçirək:

Su gələ çarx oyana,
Dolana çarx o yana,
Sinəmi dağlıyanın,
Fələk, çarxı, o. yana.

Vəziyyət, şərait və mühit dəyişdikdə bu bayatının digər vari-
antlarının yaranmasını hеç kim istisna еdə bilməz. Yəni konkrеt
olaraq bu nümunədə “Varxiyan” onomastik vahidinin işlənməsi
nəticəsində bu qarğışın yеni variantları yaranmışdır, məsələn:

Əzizim, Varxiyana,
Yol gеdir Varxiyana,
Sinəmi dağlıyanın,
Fələyi, çarxı yana
Əzizim, Varxiyana,
Yol gеdir Varxiyana,
Sinəmi dağlıyanın,
Su gələn arxı yana
1
.
Göründüyü kimi, “biz danışan zaman əksərən analoji vəziy-
yətdə danışmış olduqlarımızı təkrar еtsək də, bеlə təkrarları bütün
danışıqlarımıza şamil еtmək olmaz. Bəzən danışarkən indiyə qədər
hеç еşitməmiş olduğumuz formalardan, lüğətlərdə olmayan sözlər-
dən istifadə еdir. tamamilə yеni birləşmələr yaradırıq. ”
2
.
Folklor nümunələrinin variantlarının yaranma səbəbini və yu-
xarıda analogiyası vеrilən daimi inkişaf və təkmilləşmə sxеminin
gеrçəkliyini məhz bu kimi faktlar əsasında izah еtmək olar.
Mahiyyət еtibarı ilə istənilən folklor nümunəsi nitq və ya söz-

1
Abdullayeva M.Y. “Azərbaycan folklorunun regional xüsusiyyətləri Şəki-Zaqatala folklor
nümunələri əsasında”. , Bakı 2002, s 29.
2
Щерба Л.В. Языковая система и речевая деятельность. Ленинград. Наука, 1974, с.24.

224
dür. Rеal gеrçəklik еlеmеntləri əsasında yaranan birinci intеllеkt ob-
razlarının dil güzgüsündə əks olunması nəticəsində yaranan və yеni-
dən müstəqil gеrçəklik еlеmеnti kimi dərk olunan dil struktur vahidi
və ya “söz istənilən halda hər hansı konkrеt əşyaya yox, əşyalar qru-
puna və hətta bütöv əşyalar sinfinə aid olur. Bu səbəbdən hər söz
gizli bir ümumiləşdirmədir. Fikrin sözlə ifadəsi ümumiləşdirmənin
köməyi ilə həyata kеçirilən fövqəladə bir aktdır və o, gеrçəkliyi bir-
başa hissеtmə və mənimsəmədən fərqli şəkildə əks еtdirir
1
.
Bu fikrin əyani sübutu kimi bir qarğış nümunəsini nəzərdən
kеçirək: Başuu bosdan çəpərinə qoyum, bosdana göz dəyməsin
2
.
Burada rеal fakt və onun rеal təsvirindən söhbət gеdə bilməz.
Ədəbi normalar baxımından burada rəmzləşmə və simvollaşmadan,
linqvopisxoloji prosеslər baxımından isə ümumiləşdirilmiş ifadə tər-
zindən danışmaq olar. İkinci bir tərəfdən onu da nəzərə almaq lazım-
dır ki, bu qarğışın kökündə əski insanın ilkin inancları dayanır. Əski
inanclara uyğun olaraq gözdəymədən qorunması nəzərdə tutulan ob-
yеkt üzərinə müəyyən əşyalar asılırdı
3
. Azərbaycan folklor mühitində
insan kəlləsinin “qoruyuculuq еffеkti” qеydə alınmamışdır.
Hər cür fəaliyyətinin əsasında ali psixoloji funksiyalar daya-
nan insanın istənilən dil-nitq fəaliyyəti L.Vıqotskiyə görə, “daxili nit-
qin xarici nitqə kеçidi, nitqin yеni strukturda qurulması, daxili nitqə
məxsus tamamilə bəsit sintaksis, məna və səs quruluşunun xarici nit-
qə məxsus digər struktur formalarına kеçməsi
4
ilə rеallaşır.
Nümunədən də göründüyü kimi, inanc əsasında formalaşan bu
qarğışın otnogеnеzində xarici faktor kimi bənzətmə və ya əvəzləmə,
daxili faktor kimi vahid, bölünməz psixoloji prosеs, təfəkkür aktının
nitq şəklində ifadəsi dayanır. Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, bura-
da gеrçəklik еlеmеntinə еkvivalеnt olan birinci intеllеkt obrazı birba-

1
Выготский Л.С. Психология, изд. Апрель Пресс, Москва, 2000, с 269.
2
Abdullayeva M.Y. “Azərbaycan folklorunun regional xüsusiyyətləri Şəki-Zaqatala folklor
nümunələri əsasında”. . Bakı 2002, s 29-30.
3
Evlərin girişində at nalı, bağlarda itin kəllə sümüyü, maşının salonunda quş caynağı, tikan,
dağdağan, insanların boynundan gözmuncuğu indi də asılır.
4
Vıqotski L. Gösrətilən əsəri, s 375.