Informasiya axtarışı usulları və sisitemləri
İlk axtarış motoru 1990-cı ildə ortaya çıxan Archie oldu. Bunu Jughead-Veronica (1991), Vlib (1991), W3Catalog (1993) WebCrawler (1994), Aliweb (1994) kimi sistemlər davam etdirdi. 1994-cü ilin aprelində Yahoo açıldı. Yahoo 2002-ci ildə bəzi digər axtarış sistemlərini də alaraq daha da güclənmək istədi. 1998-ci ildə qurulan Google axtarış sahəsində uzun müddət-
İNFORMASİYA AXTARIŞ SİSTEMLƏRİ
İnformasiya axtarışı, istifadəçinin sorğusuna uyğun sənədlə- rin tapılması və istifadəçiyə təqdim olunması prosedurudur. İnformasiya axtarışına başlamaq üçün sistemə sorğu ilə müraciət etmək lazımdır. Sorğu, istifadəçinin informasiyaya olan tələbatı- nın təbii dildəki ifadə formasıdır.
İnformasiya axtarışının əsas prinsipləri ilk dəfə 30-40-cı illərdə U.E. Batten tərəfindən patentlərin axtarış sistemi üçün rə görişlənmişdir. Axtarışın təşkil olunmasına görə aşağıdakı üsul- ları var: fəsilləə, açar sözlərə görə, təbii dildə olan sorğu ilə, ontologiyadan istifadə etmə yolu ilə, ssenarilər yolu ilə, qarışıq üsullardan istifadə ilə.
Nə Gopher ierarxik modeli, nə Web hipermətn modeli ümu- mi həcmi terabaytlarla ölçülən milyonlarla müxtəlif tipli sənəd- lərdən ibarət olan İNTERNET-in nəhəng informasiya anbarında informasiya-axtanş problemini həll etmirlər. Hazırda bu prob- lemin həlli üçün yeganə yol açar sözlərlə sürətli informasiya ax- tarışını yerinə yetirən informasiya-axtarış sistemlərindən ibarət- dir.
İlk axtarış motoru 1990-cı ildə ortaya çıxan Archie oldu. Bunu Jughead-Veronica (1991), Vlib (1991), W3Catalog (1993) WebCrawler (1994), Aliweb (1994) kimi sistemlər davam etdirdi. 1994-cü ilin aprelində Yahoo açıldı. Yahoo 2002-ci ildə bəzi digər axtarış sistemlərini də alaraq daha da güclənmək istədi. 1998-ci ildə qurulan Google axtarış sahəsində uzun müddət-
dir bir nömrəli sistem olmağa davam edir. Buna səbəb kimi Google hər il özünü yeniləməsi, yeni texnologiyalar və əlavə funksiyaların inkişaf etdirilməsidir. Ancaq Google-ın əsas sirri PageRank texnologiyası hesab olunur.
- xarici axtanş sistemləri: ALTAVİSTA, FAST, DİREC- THİT, SNAP, GOOGLE, OINGO, NORTHERNLIGHT, OPEN- TEXT, İNFOSEEK, WAIS, YAHOO;
- rus axtanş sistemləri: APORT, RAMBLER,YANDEX.
Bu sistemlərdən bəzilərini qısaca nəzərdən keçirdək .
ALTAVİSTA (www.altavista.com) – ən böyük axtarış portallarından biri olub, təqdim etdiyi servislərin sayına görə axtarış sistemləri arasında liderlik edir, 30-a qədər dildə (rus və türk dilləri də daxil olmaqla) informasiya axtarışı apara və tapılan sənədləri lazımi dilə çevirə bilir. Bu sistem yazıldığı dildən asılı olmayaraq bütün WEB səhifələrini indeksləyir. ALTAVİSTA- nın sorğu dili ən güclü dillərdən biri hesab olunur. Burada sorğunun genişləndirilməsi, yəni mürəkkəb sorğu formalaşdırmaq imkanı var. Açar sözləri «AND», «OR», «NOT» operatorları ilə əlaqələndirmək, frazalara görə axtanş aparmaq, beşə qədər istənilən hərfı əvəz edən «*» metasimvolundan istifadə etmək mümkündür. Bundan əlavə, məzmunlu axtarışı reallaşdırmaq üçün terminlərin bir-birilə yanaşı yerləşməsini tələb edən «NEAR» (yanaşı) operatoru da mövcuddur. Frazalara görə axtarış aparmaq üçün həmin frazaları özündə cəmləyən kifayət qədər böyük lüğətə malikdir.
Bütün bunlarla yanaşı, axtarış apararkən sorğuda açar sözün sənəddə rast gəldiyi sahənin adını – hiperistinad (link), applet (ingilis dilində app – application sözündən, -let isə kiçiltmə sufiksindən gəlir), hostların adları, şəkillərin adları, mətn, başlıq, URL – da vermək olar. Xəbərlər qruplarında axtarış aparmaq mümkündür. Verilən dildə sənədlərin axtarışını aparmaq olar. Lakin bu halda digər dillərdəki səhifələrə baxmaq mumkün olmur. (Bu sistem artıq yahooşcom-la birləşdirilib)
GOOGLE (www.google.com) –
Google dünyanın ən böyük axtarış sistemləri və reklam sahəsində ixtisaslaşmış ABŞ-da yerləşən Transmilli şirkətidir. Google internetdə yerləşən bir çox xidmət və məhsullara sahiblik etməklə yanaşı onları inkişaf etdirir.
Şək.3.1. www.google.az
Stenfordda Tibb məktəbinin iki tələbəsi, Larry Page və Sergey Brin, Google-ni 1998-ci ildə başlanğıc sərmayəsi 25 mil- yon dollar olaraq qurdular. Şirkətin GooglePlex adlanan mərkəzi işyeri Kaliforniyada yerləşir və dünyada 5000-ə yaxın işçisi var. Şirkətin sərmayə ortaqları, Kleiner Perkins Caufield & Byers və Sequoia Capitalıdırlar.
Google adı 10100 rəqəminin adından götürülmüşdür.
Google öz tarixinə 1996-cı ilin yanvar ayından başlamışdır. Həmin dövrdə Kaliforniyadakı Stenford Universitetinin dokto- rantura pilləsində təhsil alan tələbələri Larry Page və Sergey Brin tərəfindən tədqiqat lahiyəsi çərçivəsində bu saytı hazırlayıblar.
Ənənəvi axtarış sistemləri axtarılan sözlərin hansı saytda neçe dəfə işlədilməsini əsas götürürdüsə, yeni saytda axtarılan saytlar arasındakı əlaqəni analiz edirdi. Larry Page və Sergey Brin baş- lanğıcda sürətli işləməsi olaraq BackRub adlı bir axtarma sistemi üzerində çalışmağa başladılar. Məqsədləri iri bir məlumat yığını olan interneti bölümləmək və axtarılanları daha asan tapılan bir hala gətirməkdir. Bunun üçün yeni bir texnologiya yaratdılar. Bu texnologiya, interneti klassik sistemlərə görə daha fərqli bir şə- kildə tədqiq edirdi. Bu səbəbdən qısa zamanda adları tanınmağa başladı.
İnformasiya sistemləri
İnformasiya sistemləri-informatika elminin ən mühüm anlayışlarından biri də informasiyadır. Bu anlayış latın sözü olub baş vermiş hadisə və ya fakt haqqında məlumat mənasını verir. İnformasiya dedikdə toplanma, qeydiyyat, saxlanma və s. obyekti ola bilən faydalı məlumatlar toplusu başa düşülür. İnformasiya anlayışının ən mühüm alt anlayışlarından biri də informasiya sistemləridir. Kompüterlərin və digər əlaqə vasitələrinin istifadə olunmasına əsaslanan yeni informasiya texnologiyalarının tətbiqi ilə bağlı olaraq bu anlayış (informasiya sistemi anlayışı) geniş istifadə olunur. Ümumi halda sistem anlayışı qoyulmuş məqsədə çatmaq üçün vahid bir tam kimi fəaliyyət göstərən, qarşılıqlı əlaqədə olan elementlər kompleksini özündə birləşdirir. Sistemin struktur, element funksiyası və elementin və sistemin özünün girişi və çıxışı kimi komponentləri var. Bundan başqa hər bir sistemin alt sistemə bölünmək imkanı da var. Bu xüsusiyyəti onun analizini, yaradılamsını və istifadəsini asanlaşdırır.
İnformasiya sistemləri tətbiq sahəsinə aid informasiyaların toplanmasını, saxlanmasını, emalını və istifadəçilərə çatdırılmasını təmin edən texniki, proqram, linqvistik və metodoloji vasitələr kompleksidir. Bu sistem müxtəlif istifadəçilərin müəyyən mövzu sahəsi çərçivəsində informasiyaya olan tələbatının ödəyir. Onun yaranmasının səbəbi də budur. İnsanlarının tələbatlarının ödənilməsində iki cəhəti nəzərə almaq lazımdır. Birincisi tətbiq sahəsinin sərhədlərinin təyin olunması və informasiya modelinin tam əhatəli və dəqiq əks etdirilməsi, ikicisi istifadəçilərin sorğularına tam və dəqiq cavab verə bilən informasiya sisteminin yaradılmasıdır. Birinci halda baxılan tətbiq sahəsi çərçivəsində informasiya sisteminin istifadəçiləri lazımi informasiyayla təmin edilməli, ikinci halda isə sorğuların tipləri və növləri təhlil edilməli, sorğuların tələblərinə uyğun və əlverişli şəkildə cavab verilməlidir.Bu sistem həm ayrılıqda, həm də hər hansı avtomatlaşdırılmış sistemin tərkibində layihə edilə bilər. Birinci halda o, informasiya-sorğu sistemi kimi, əsasən, ayrı-ayrı şəxslərin və ya kollektivlərin informasiya tələblərini ödəmək üçün istifadə olunur. İkinci halda isə informasiya sistemi istifadəçilərə informasiya-arayış xidməti göstərməklə yanaşı, həmdə avtomatlaşdırılmış sistemin informasiya təminatı alt sistemi rolunu oynayır.İnformasiya sistemləri konkret hər hansı bir obyekt üçün yaradılır. İnformasiya sistemləri bir çox cəhətlərinə görə qruplaşdırılır.Avtomatlaşdırma dərəcəsinə görə informasiya sistemləri əllə işləyən (mexaniki), avtomatlaşdırılmış və avtomatik olmaqla üç qrupa bölünür. Mexaniki olduqda bütün əməliyyatlar insanlar tərəfindən, avtomatlaşdırılmış olduqda yarısı insan, yarısı EHM-lər tərəfindən, avtomatik olduqda isə texniki vasitələrin köməyi ilə avtomatik olaraq yerinə yetirilir.İnformasiya sistemlərini tətbiq sahəsinə görə də təsnifləşdirirlər. Bu cəhətinə görə informasiya sistemləri bir neçə sinifə bölünür: elmi tədqiqatlar, avtomatlaşdırılmış layihələndirmə, texnoloji proseslərin idarı olunması, təşkilati idarəetmə və s.Tətbiq sahəsindən asılı olmayaraq bütün informasiya sistemləri eyni komponent toplusundan ibarətdir. Bunlar funksional komponentlər, verilənlərin emalı sistemi komponenti və təşkilati komponentlərdir. Bu komponentlərin hər biri informasiya sisteminin ayrı-ayrı tapşırıqlarını (idarəetmə funksiyasını, verilənlərin emalının tipik əməllərinin reallaşdırılmasını, inforamasiya üzərində müxtəli əməllər və s.) yerinə yetirir.İnformasiya sistemi idarəetmə funksiyasını reallaşdırılmasına xidmət edir. Bunun üçün o, müxtəlif ranglı işçiləri idarə olunacaq obyekt haqqında inforamsiya ilə təmin edir, toplayır, çevirir,ötürür və emal edir.Bütün deyilənləri ümumiləşdirərək informasiya sisteminə aşağıdakı tərifi vermək olar.”İnformasiya sistemi idarəetmə funksiyasını reallaşdırmaq məqsədi üçün müxtəlif rütbəli istifadəçiləri (işçiləri) idarə olunan informasiya ilə təmin edən, toplayan, ötürən və emal edən kommunikasiya sistemidir”.
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.