İnformasiya təhlükəsizliyi problemləri araşdırılır

2
İmamverdiyev Y.N.
İnformasiya təhlükəsizliyi terminlərinin
izahlı lüğəti. Bakı: “İnformasiya Texnologiyaları” nəşriyyatı, 2015,
160 s
əh.

T
əqdim olunan izahlı lüğətdə informasiya təhlükəsizliyi üzrə elmi və kütləvi
ədəbiyyatda rast gəlinən 600-dən çox ingilis dilli termin toplanmış və onların
az
ərbaycan dilində tərcüməsi variantı verilmişdir. Terminlər informasiya
t
əhlükəsizliyi üzrə elmi və praktiki fəaliyyətin əsas istiqamətlərini əhatə edir.
İnformasiya təhlükəsizliyi üzrə ixtisaslaşan mütəxəssislər, tələbələr və elmi
t
ədqiqat aparan şəxslər üçün nəzərdə tutulmuşdur.

V
əsait AMEA İnformasiya Texnologiyaları İnstitutu Elmi Şurasının qərarı
il
ə çapa məsləhət görülmüşdür.

Elmi redaktor: tex.f.d.
R.H.Şıxəliyev

ISBN: 978-9952-434-72-9

Основные термины информационной безопасности

2
İmamverdiyev Y.N.
İnformasiya təhlükəsizliyi terminlərinin
izahlı lüğəti. Bakı: “İnformasiya Texnologiyaları” nəşriyyatı, 2015,
160 s
əh.

T
əqdim olunan izahlı lüğətdə informasiya təhlükəsizliyi üzrə elmi və kütləvi
ədəbiyyatda rast gəlinən 600-dən çox ingilis dilli termin toplanmış və onların
az
ərbaycan dilində tərcüməsi variantı verilmişdir. Terminlər informasiya
t
əhlükəsizliyi üzrə elmi və praktiki fəaliyyətin əsas istiqamətlərini əhatə edir.
İnformasiya təhlükəsizliyi üzrə ixtisaslaşan mütəxəssislər, tələbələr və elmi
t
ədqiqat aparan şəxslər üçün nəzərdə tutulmuşdur.

V
əsait AMEA İnformasiya Texnologiyaları İnstitutu Elmi Şurasının qərarı
il
ə çapa məsləhət görülmüşdür.

Elmi redaktor: tex.f.d.
R.H.Şıxəliyev

ISBN: 978-9952-434-72-9

© «İnformasiya Texnologiyaları» nəşriyyatı, 2015

4
Giriş
Az
ərbaycan dili milli dövlətçiliyin başlıca rəmzlərindən biridir.
Az
ərbaycan Respublikası Prezidentinin 9 aprel 2013-cü il tarixli
s
ərəncamı ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan dilinin qloballaşma
şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin
inkişafına dair Dövlət Proqramı” Azərbaycan dilinin zənginləşməsi
v
ə tətbiqi imkanlarının genişləndirilməsi istiqamətində aparılan
işlərin yeni səviyyəyə qaldırılmasını tələb edir.
Müst
əqillik illərində Azərbaycan dilinin funksional imkanlarının
inkişafı istiqamətində məqsədyönlü dövlət siyasəti həyata
keçirilmişdir və Azərbaycan dili dövlət və cəmiyyət həyatın bütün
sah
ələrində, o cümlədən ictimai-siyasi və elmi-texniki sahədə geniş
istifad
ə edilir. Nəticədə müasir Azərbaycan dilinin leksik sistemində
terminl
ərin xüsusi çəkisi olduqca böyükdür.
Terminl
ərə ümumişlək sözlərdən daha çox ehtiyac var. Elmin və
texnikanın istənilən sahəsi öz ifadəsini terminlərdə tapır. Terminlər
informasiya
əldə etmək və paylaşmaq, bilik qəbul etmək və ixtisası
m
ənimsəmək alətidir. Terminologiyanı mənimsəmədən heç bir elm
sah
əsini öyrənmək olmaz. Məlumdur ki, informasiya ana dili
vasit
əsilə daha sürətlə qəbul edilir (dekodlaşdırma prosesi) və
ötürülür (kodlaşdırma prosesi). Standartlaşdırılmış terminologiya
d
əqiq ünsiyyət imkanı yaradır, səhv başa düşülmə və səhv
interpretasiyadan qaçmağa kömək edir və ünsiyyətin keyfiyyətini
yüks
əldir.
Müasir dünyada elmi-texniki bilikl
ərin artması nəticəsində
dill
ərdə meydana çıxan sözlərin 90%-dən çoxunu xüsusi sözlər təşkil
edir. B
əzi elmlərdə terminlərin sayının artma sürəti ümumişlək
sözl
ərin sayının artma sürətini qabaqlayır və bəzi elmlərdə
terminl
ərin sayı qeyri-xüsusi sözlərin sayından çoxdur.
Terminologiya qloballaşma və sürətli elmi-texniki tərəqqi
şəraitində xüsusi əhəmiyyət qazanır. Hazırda dünyada 20 mindən
çox terminoloji standart mövcuddur. Onların əsas hissəsi inkişaf
etmiş sənaye ölkələrində yaradılmış milli standartlardır. Bundan

5
başqa, beynəlxalq standartlar, regional standartlar, şirkətlərin və
beyn
əlxalq təşkilatların standartları da vardır. Bir sıra böyük şirkətlər
terminologiyanın menecmetinə şirkətin qloballaşma strategiyasının
t
ərkib hissəsi kimi baxırlar, şirkətin standart terminologiyasından
istifad
əni korporativ mədəniyyətin vacib komponenti kimi qəbul
edirl
ər.
Qloballaşma şəraitində terminologiya strateji resursdur və ölkənin
inkişafında vacib rol oynayır. Ölkə vətəndaşlarının səmərəli iqtisadi,
texniki v
ə elmi ünsiyyət bacarıqları düzgün və standartlaşdırılmış
terminologiyadan istifad
ə ilə inkişaf etdirilir. İstənilən ölkənin
terminologiya t
əcrübəsi müxtəlif sahələrdə ünsiyyəti genişləndirir və
r
əsmi dilin funksional dil imkanları inkişaf edir.
Bel
əliklə, terminologiya ölkədə iqtisadi, siyasi, elmi, texniki
ünsiyy
əti təmin edən vahid informasiya fəzasının yaradılmasına
imkan ver
ən inteqrasiya faktorlarından birinə çevrilir. Bunu nəzərə
alaraq, yuxarıda istinad edilən Dövlət Proqramı terminologiya
sah
əsində kompleks tədbirlərin həyata keçirilməsini nəzərdə tutur.
H
ər bir predmet sahəsində inkişafla əlaqədar terminlərin sayı
artır, bu informasiya təhlükəsizliyi sahəsində daha sürətli və
dinamikdir. İnformasiya təhlükəsizliyi sahəsində yeni terminlərin
sür
ətlə meydana çıxması mütəxəssislər qarşısında bir sıra ciddi
termin
şünaslıq problemləri qoyur. İnformasiya təhlükəsizliyi
sah
əsində vahid anlayışlar sisteminin (terminlərin və təriflərin)
yaradılması informasiya təhlükəsizliyi üzrə elmi tədqiqatların
prioritet probleml
əri sırasına daxil olur.
İnformasiya təhlükəsizliyi üzrə terminlərin formalaşmasında bir
c
əhəti xüsusilə vurğulamaq lazımdır. AMEA İnformasiya
Texnologiyaları İnstitutunda AMEA-nın həqiqi üzvü, akademik
Rasim Əliquliyevin bilavasitə rəhbərliyi altında informasiya
t
əhlükəsizliyi sahəsində 20 ildən artıq müddətdə elmi-tədqiqat işləri
aparılır. Həmin müddət ərzində informasiya təhlükəsizliyi üzrə 10-
dan çox f
əlsəfə doktoru hazırlanmışdır. İnstitutun Tədris-İnnovasiya
M
ərkəzində bir sıra dövlət təşkilatlarının əməkdaşları üçün
münt
əzəm kurslar təşkil olunur. Eyni zamanda, institut əməkdaşları

İnformasiya təhlükəsizliyi problemləri araşdırılır

“Xəzər Xəbər” in məlumatına görə, bu haqda texnika üzrə fəlsəfə doktoru Yadigar İmamverdiyev rəhbərlik etdiyi şöbənin 2016-cı il üçün fəaliyyət planı ilə bağlı çıxışı zamanı bildirib.

Hazırda şöbədə bu istiqamətdə 8 mövzu üzrə elmi-praktiki tədqiqatlar aparıldığını söyləyən şöbə müdiri cari il ərzində bu tədqiqatlar çərçivəsində e-dövlətin informasiya təhlükəsizliyinin idarə edilməsi üzrə bir sıra metod və modellərin, o cümlədən təhdidlərin ranqlaşdırılması, internet infrastrukturunun dayanıqlığının qiymətləndirilməsi və digər modellərin işlənilməsinin nəzərdə tutulduğunu diqqətə çatdırıb.

Qeyd edib ki, kompüter şəbəkələrinin intellektual monitorinqi üçün metod və modellərin işlənməsi istiqamətində böyük həcmli şəbəkə monitorinqi verilənlərinin effektiv toplanması və saxlanması metodunun, analizi modelin işlənilməsi, o cümlədən irimiqyaslı kompüter şəbəkələrində monitorinq verilənlərinin toplanması metodunun işlənməsi üzrə tədqiqatlar aparılacaq.

Y.İmamverdiyev bildirib ki, bulud texnologiyalarında informasiya təhlükəsizliyinin təmin edilməsi, kompüter şəbəkələrinin təhlükəsizliyinin qiymətləndirilməsi, e-dövlətin e-imza infrastrukturunun sintezi və informasiya təhlükəsizliyi insidentlərinin idarə edilməsi üçün metod və alqoritmlərin işlənməsi, həmçinin şəbəkə təhlükəsizliyinin monitorinqi üçün intellektual sistemin işlənilməsi və s. cari ildə planlaşdırılmış elmi-tədqiqat işləri sırasındadır.