Mövzu 1: İnformatika fənni, predmeti və onun tərkib hissəLƏRI

– tələb olunan lazımi dəqiqlik- həlli qarşıya məqsəd qoyulmuş məsələnin tələblərinə uyğun olaraq müəyyənləşdirilir.

Magistr OL

Testləri Həll etmək Üçün Əvvəlki Dərslərimizi Oxumağınız Mütləqdir. Əvvəlcə Oxuyun Ki Həll Edə Biləsiniz.

Mündəricata Daxil Olub Dərs 1, Dərs 2, Dərs 3 və Dərs 4-ü oxuyun. Mündəricata Keçid Et

1. Verilənlərdən hansı informasiya proseslərinə aid deyil?

A) informasiyanın toplanması
B) informasiyanın ötürülməsi
C) informasiyanıın aktuallığı
D) informasiyanın emalı
E) informasiyanın saxlanması
2.Kompyuterin yaddaşının tutumunu ölçmək üçün nədən istifadə olunur?
3. Aşağıdakılardan hansı elementar ölçü vahidi adlanır?
D) kilobayt
E) meqabayt
4. ”Binary Digit” nədir?
D) kilobayt
E) meqabayt
5. İnformasiyanın əsas ölçü vahidi hansıdır?
D) kilobayt
E) meqabayt
6. Mətn tipli verilənlərdə qiymət nə ilə ifadə olunur?
D) məntiqi kəmiyyət
7. 32 Gbayt neçə Kbaytdır?
8. “Eylenceli İnformatika” ifadəsi üçün yaddaşda nə qədər yer ayrılır?
E) 168 bayt
9. Fərdi kompyuterlərdə bir simvolun kodlaşdırılması üçün nə qədər yer ayrılır?
10. Prosessor informasiyanı hansı şəkildə emal edir?
A) 2-lik kodda
B) 10-luq kodda
C) 16-lıq kodda
D) 32-lik kodda
E) 8-lik kodda
11. İnfomasiyanın minimal ölçü vahidi hansıdır?
12. Proqramlaşdırmada yaddaş ünvanları ilə işləmək üçün hansı tip verilənlərdən istifadə olunur?
D) göstərici

13. İnformasiya rabitə kanalları vasitəsilə . ardıcıllığı şəklində ötürülür və kompyuterin yaddaşında .

ardıcıllığı şəklində saxlanılır.
A) Siqnallar, baytlar
B) Kodlar, siqnallar
C) Simvollar. Kodlar
D) Simvollar, baytlar
E) Simvollar, bitlər
14. İnformasiyanın 8 bitli kodlaşmasını hansı standartla həyata keçirirlər?
15. Səkkizlik say sisteminin baza elmentləri (rəqəmləri) hansılardır?
B) 1 0 1 0 1 0 1 0
D) 1 2 3 4 5 6 7 8
E) 0 1 2 3 4 5 6 7

16. Yaddaşda mətn, qrafik və video tipli informasiyalardan ibarət 20 Mb informasiya vardır. Əgər yaddaşdan 5Mb video, 5632 Kb qrafik və 4608 Kb mətn tipli informasiya silinərsə, qovluğun həcmi nə qədər olar?

17. Aşağıdakı məlumatda verilmiş və ASCII-də kodlaşdırılmış müxtəlif simvolların sayını tapın.
0100001001000001010000101001101101011011
18. 1Gb nəyə bərabərdir?
B) 2 30 bayt
C) 2 20 bayt
D) 2 30 bit
E) 1000 Mbayt
19. “Mən magistra hazırlaşıram.” cümləsində neçə bayt informasiya saxlanılır (UNICODE)?
20. 1 baytla kodlaşdırıla bilinən simvolların maksimal sayı?
Açıq Suallar

21. Mətn faylının tutumu 320 Kb-dır. Fayl hər səhifədə orta hesabla 32 sətri olan kitabdan ibarətdir (hər sətirdə 64 simvol var). Faylın neçə səhifəsi var?

22. Kilobaytın səkkizdə bir hissəsindən ibarət məlumatda neçə bit informasiya vardır?
23. Hansı(lar) informasiyanın xassəsidir?
3.aktuallıq
4.adekvatlıq
5.radioaktivlik
6.müasirlik
24. 1 Kbayt neçə baytdır?
25. *I am a student* cümləsində neçə bayt informasiya saxlanılır?

Xatırlatma: Sualların Doğru cavablarını əldə etmək üçün aşağıdakı paylaşma düyməsindən istifadə edərək yazını paylaşmağınız kifayətdir. (sistem tərəfindən paylaşım sayı 30 olaraq müəyyənləşdirilib. 30 nəfər yazını paylaşdıqdan sonra cavablar avtomatik olaraq açılacaq)

Mövzu 1: İnformatika fənni, predmeti və onun tərkib hissəLƏRI

Hesablama texnikasının inkişaf mərhələləri. EHM-larının arxitekturası və ümumi quruluşu. EHM-larının nəsilləri. Müasir EHM-larının təsnifatı. Fərdi kompüterlərin quruluşu. Fərdi kompü­terlərin əsas qurğuları və onların təyinatı. Fərdi kompüterlərin yaddaş qurğuları. Fərdi kompüterlərə qoşula bilən əlavə qurğular və onların təyinatı.

3. MÜASİR KOMPÜTERLƏRİN PROQRAM TƏMİNATI. PROQRAM TƏMİNATININ KOMPONENTLƏRİ

Proqram və proqram təminatı anlayışları. Müasir proqramların katüqoriyaları. Funksional imkanlarına görə proqramların təsnifatı. Sistem proqramları, onların növləri və təyinatı. İnstrumental proqramlar. Translaytorların təyinatı və növləri. Tətbiqi proqramlar və onların təsnifatı.

4. ƏMƏLİYYATLAR SİSTEMLƏRİ

4.1. Əməliyyatlar sistemi. Windows əməliyyatlar sisteminin işçi stolu, onun əsas elementləri. Windows əməliyyatlar sisteminin idarəetmə paneli

Əməliyyatlar sisteminin təyinatı və təsnifatı. MS-DOS əməliyyatlar sistemi və onun quruluşu. UNİX əməliyyatlar sistemi və onun iş prinsipi. Windows əməliyyatlar sistemi, onun üstün və çatış­mayan cəhətləri. Windows əməliyyatlar sisteminin işçi stolunun elementləri və onların təyinatı. İdarəetmə paneli və onun elementləri.

4.2. Windows əməliyyatlar sistemində fayl və qovluqlarla işin təşkili. Windows sisteminin əlavələri və onların təyinatı

Windows əməliyyatlar sistemində fayl və qovluqlarla işin təşkili. Windows sisteminin əlavələri və onlarin təyinati. Müxtəlif qurğulara uyğun parametrlərin təyini üçün əlavələr. Windows-un xüsusi imkanlar əlavələri. Windows-un xidməti proqramları və onlardan istifadə qaydaları.

5. ALQORITMLƏŞDIRMƏ VƏ PROQRAMLAŞDIRMA. ALQORITMIK DILLƏR VƏ ONLARLA İŞLƏMƏ QAYDALARI

5.1. Alqoritmləşdirmə və proqramlaşdırma. Alqoritmik dillər. Turbo Paskal dilinin əlifbası, sabitlər və dəyişənlərin tipləri

Alqoritm, onun təsvir üsulları, növləri və əsas xassələri. Alqoritm tərtibinin əsas qayda və prinsipləri. Proqramlaşdırma dilləri və onların təyinatı. Proqramlaşdırma dillərinin oxşar və fərqli cəhətləri. Tirbo Paskal dilinin əlifbası, dildə istifadə olunan sabitlər və dəyişənlərin tipləri. İfadələr və onların yazılışı qaydaları.

5.2. Turbo Paskal dilində proqram tərtibinin ümumi qaydaları. Turbo Paskal dilinin operatorları

Turbo Paskal dilində proqramın quruluşu və tərtibi qaydaları. Dilin standart funksiyaları və modulları. Turbo Paskal dilində mənimsətmə, şərtsiz və şərti keçid operatopları. Turbo Paskal dilində seçmə və təkrarlanma operatorrları. Onlardan istifadə qaydaları.

5.3. Turbo Paskal dilində sətir tipli verilənlər, yazılar, çoxluqlar və massivlərlə işin təşkili

Turbo Paskal dilində sətir tipli verilənlərdən istifadə qaydaları. Yazılar, çoxlüqlar anlayışları, onların elan edilməsi və istifadəsi. Birölçülü və ikiölçülü massivlər, onların iştirakı ilə proqram tərtibinın əsas qaydaları.

5.4. Turbo Paskal dilində alt proqramlar və onlardan istifadə qaydaları

Alt proqramlar və onların təyinatı. Turbo Paskal dilində prosedur və funksiyalar, onların oxşar və fərqli cəhətləri. Prosedura və funksiyalardan istifadə qaydaları. Rekursiya və qabaqlayıcı prosedurlar.

5.5. Turbo Paskal dilinin qrafik operatorları və onlardan istifadə qaydaları

Turbo Paskal dilində qrafik rejimə keçidin təşkili. Sadə həndəsi elementlərin çəkilməsi . Ekran fonunun, həndəsi elementlərin rənginin və çəkilmə üslublarının müəyyənləşdirilməsi qaydaları. Müxtəlif həndəsi fiqurların çəkilməsi və onlarla işin təşkili.

6. MƏTN REDAKTORLARI

6.1. Mətn redaktorları. MS Word mətn redaktoru, işçi pəncərəsi, menyuları

Mətn redaktorları və onların inkişaf mərhələləri. MS Word mətn redaktoru və onun işçi stolu. MS Wordmətn redaktorunun menyularının ümumi təyinatı. MS Wordmətn redaktorunun menyularının əmrləri və onların təyinatı.

6.2. MS Word mətn redaktorunda sənədin yaradılması, redaktəsi və çapının təşkili

MS Word mətn redaktorunda sənədin yaradılması qaydaları. Səhifə parametrlərinin, yazı şriftinin və sənədin digər tərtibat parametrlərinin təyini qaydaları. MS Word mətn redaktorunda sənədin redaktə olunması. MS Word mətn redaktorunda sənədin çapının təşkili.

6.3. MS Word mətn redaktorunda sənədə obyektlərin əlavəsi və formatlaşdırma qaydaları

MS Word mətn redaktorunda sənədə sadə obyektlərin, təsvirlərin və şəkillərin əlavəsi. MS Word mətn redaktorunda sənədə iri həcmli obyektlərin əlavəsi. MS Word mətn redaktorunda sənədin formatlaşdırılması imkanları və onlardan istifadə olunması qaydaları.

6.4. MS Word mətn redaktorunda düsturların yazılışı və cədvəllərlə işləmə qaydaları

MS Word mətn redaktorunda düsturların yazılışı. MS Word mətn redaktorunda cədvəlin və onun elementlərinin əlavəsi və ləğvi. MS Word mətn redaktorunda cədvəl elementləri və cədvəl məlumatları ilə işləmə qaydaları.

7. ELEKTRON CƏDVƏLLƏR

7.1. MS Excel cədvəl prosessoru və onun elementləri. Sadə cədvəllərin tərtibi və hesablamaların aparılması qaydaları

MS Excel cədvəl prosessoru və onun əsas elementləri. MS Excel cədvəl prosessorunun sətir, sütun və xanaları ilə işin təşkili. Sadə cədvəllərin qurulması və hesabatların aparılması qaydaları Hesablama proseslərində ilkin məlumat və nəticələrdən istifadə qaydaları.

7.2. MS Excel cədvəl prosessounda funksiyalardan istifadə, qrafik və dioqramların qurulması qaydaları

MS Excel cədvəl prosesorunda olan funksiyaların təsnifatı. MS Exceldə funksiyalardan istifadənin ümumi qaydaları. Qrafik və diaqramların qurulması mərhələləri. Qrafik və diaqramların tərtibatı və düzəlişlərin edilməsi qaydaları.

7.3. MS Excel cədvəl prosessorunda verilənlərlə işləmə qaydaları

Verilənlərin çeşidlənməsi və filtrlənməsi. Verilənlər cədvəlində düzəlişlərin edilməsi və yekunların alınması. Verilənlərin konsolidasiyası və icmal cədvəllərin tərtibi qaydaları. Xarici mənbələrdən verilən­lərin idxalı və istifadəsi imkanları.

8. VERİLƏNLƏR BAZASI VƏ VERİLƏNLƏR BAZASINI İDARƏETMƏ SİSTEMLƏRİ

8.1. Verilənlər bazası və onların layihələndirilməsi üsulları. Verilənlər bazasını idarəetmə sistemləri

Verilənlər bazası və onların təyinatı. Verilənlər bazası konsepsiyasının prinsipləri. Verilənlər bazasının modelləri. Verilənlər bazasının strukturu. Verilənlər bazasında yazılar və sahələrin xüsusiyyətləri. Verilənlər bazasının layihələndirilməsi üsulları. Verilənlər bazasını idarəetmə sistem­lərinin təyinatı və onların növləri.

8.2. MS Access verilənlər bazasını idarəetmə sisteminin elementləri və onlarla işləmə qaydaları

MS Access verilənlər bazasının obyektləri və onların təyinatı. MS Access verilənlər bazasının iş rejimləri və cədvəllərin yaradılması. MS Access verilənlər bazasında formalardan istifadə qaydaları. MS Access verilənlər bazasında sorğuların təşkili və onlardan istifadə. MS Access verilənlər bazasında hesabatların tərtibi qaydaları. MS Access verilənlər bazasının digər obyektləri, onların təyinatı və istifadəsi.

9. KOMPÜTER QRAFİKASININ ƏSASLARI

Kompüter qrafikasının təyinatı və növləri. Rastr qrafikası və onun xüsusiyyətləri. Vektor qrafikası və onun xüsusiyyətləri. Fraktal qrafika və onun təyinatı. Təsvirlərin həll qaydaları. Qrafik redaktorların əsas alətləri və imkanları.

10. KOMPÜTER ŞƏBƏKƏLƏRİ, ONLARIN TOPOLOGİ-YALARI VƏ TEXNOLOGİYALARI

Müasir kompüter şəbəkələri, onların təyinatı və növləri. Lokal şəbəkələr, onların topologiyaları və texnologiyaları. Lokal şəbəkələrdə istifadə edilən texniki vasitələr. Qlobal şəbəkələr və onların müasir texnologiyaları.

11. İNTERNET ŞƏBƏKƏSI VƏ ONUN XIDMƏTLƏRI

İnternetin yaranma tarixi. İnternetin OSİ modeli, quruluşu və onun səviyyələri. İnternetdə ünvanlaşdırma: rəqəm ünvanları, DNS ünvanlar. İnternet protokolları. İnternet xidmətləri və onların təyinatı.

12. İNFORMASİYA TƏHLÜKƏSİZLİYİNİN TƏMİNİ VƏ ARXİVLƏŞDİRMƏ ÜSULLARI

İnformasiya təhlükəsizliyi məsələləri. İnformasiya təhdidlərinin təsnifatı. İnformasiya təhlükəsizliyi tədbirləri və onların təsnifatı. İnformasiya təhlükəsizliyinin təminin müasir üsulları. İnformasiyanın arxivləşdirilməsinin proqram vasitələri. Arxivləşdiricilərə qoyulan əsas tələblər və onlardan istifadə qaydaları.

Mühazirə mövzularının saatlar üzrə bölgüsü – 45 saat

№	Mövzuların adı	Saat
1	2	3
1.	İnformatika fənninin predmeti. İnformasiya nəzəriyyəsi və informasiya tenologiyaları. İnformasiya ölçü vahidləri.	2
2.	Hesablama texnikasının inkişaf mərhələləri. EHM-lərin nəsilləri. Müasir EHM-lərin təsnifatı. Fərdi kompüterlərin arxitekturası, əsas və əlavə qurğuları.	2
3.	Müasir kompüterlərin proqram təminatı. Proqram təminatının komponentləri.	2
4.	Əməliyyatlar sistemləri	4
4.1	Əməliyyatlar sistemi. Windows əməliyyatlar sisteminin işçi stolu, onun əsas elementləri. Windows əməliyyatlar sisteminin idarəetmə paneli.	2
4.2	Windows əməliyyatlar sistemində fayl və qovluqlarla işləmə qaydaları. Windows əməliyyatlar sisteminin əlavələri və onların təyinatı	2
5.	Alqoritmləşdirmə və proqramlaşdırma. Alqoritmik dillər və onlarla işləmə qaydaları	10
5.1	Alqoritmləşdirmə və proqramlaşdırma. Alqoritmik dillər. Turbo Paskal dilinin əlifbası, sabitlər və dəyişənlərin tipləri.	2
5.2	Turbo Paskal dilində proqram tərtibinin ümumi qaydaları. Turbo Paskal dilinin operatorları.	2
5.3	Turbo Paskal dilində sətir tipli verilənlər,yazılar, çoxluqlar və massivlərlə işin təşkili.	2
5.4	Turbo Paskal dilində alt proqramlar və onlardan istifadə qaydaları.	2
5.5	Turbo Paskal dilinin qrafik operatorları və onlardan istifadə qaydaları.	2
6.	Mətn redaktorları	8
6.1	Mətn redaktorları. MS Word mətn redaktoru, işçi pəncərəsi, menyuları.	2
6.2	MS Word mətn redaktorunda sənədin yaradılması, redaktəsi və çapının təşkili.	2
6.3	MS Word mətn redaktorunda sənədə obyektlərin əlavəsi və formatlaşdırma qaydaları.	2
6.4	MS Word mətn redaktorunda düsturların yazılışı və cədvəllərlə işləmə qaydaları	2
7.	Elektron cədvəllər	6
7.1	MS Excel cədvəl prosessoru və onun elementləri. Sadə cədvəllərin tərtibi və hesablama­ların aparılması qaydaları	2
7.2	MS Excel cədvəl prosessounda funksiyalardan istifadə, qrafik və dioqramların qurulması qaydaları.	2
7.3	MS Excel cədvəl prosessorunda verilənlərlə işləmə qaydaları.	2
8.	Verilənlər bazası və verilənlər bazasını idarəetmə sistemləri	4
8.1	Verilənlər bazası və onların layihələndirilməsi üsulları. Verilənlər bazasını idarəetmə sistemləri.	2
8.2	MS Access verilənlər bazasını idarəetmə sisteminin elementləri və onlarla işləmə qaydaları.	2
9.	Kompüter qrafikasının əsasları	2
10.	Kompüter şəbəkələri, onların topologiyaları və texnologiyaları	2
11.	İnternet şəbəkəsi və onun xidmətləri.	2
12.	İnformasiyanın təhlükəsizliyinin təmini və arxivləşdirilməsi üsulları	1
Cəmi:		45

Labaratoriya məşğələlərinin saatlar üzrə bölgüsü- 45 saat

№	Mövzuların adı	Saat
1	2	3
1.	Müasir kompüterlərin əsas və əlavə qurğuları ilə tanışlıq. Giriş-çıxış qurğula­rından istifadə qaydaları.	2
2.	Windows əməliyyatlar sisteminin işçi stolunun elementləri ilə işləmə qaydalarının mənimsənilməsi	2
3.	Windows əməliyyatlar sistemində fayl və qovluqlarla işləmə qaydaları	2
4.	Windows əməliyyatlar sisteminin idarəetmə panelinin elementləri və onlardan istifadə qaydaları.	2
5.	Windows əməliyyatlar sisteminin əlavələrindən istifadə	2
6.	Windows əməliyyatlar sisteminin xidmətedici proqramlarından istifadə qaydala­rının mənimsənilməsi	2
7.	Xətti və budaqlanan striukturalı alqoritmlərin proqramlaşdırılması	2
8.	Dövrü strukturalı alqoritmlərin proqramlaşdırılması.	2
9.	Sətir tipli verilənlər, yazılar və çoxlüqlarla işləmə qaydaları.	2
10.	Massivlərdən istifadə etməklə proqramlaşdırma qaydalarının mənimsənilməsi	2
11.	Prosedura və funksiyalardan istifadə etməklə proqramların tərtibi	2
12.	Qrafik operatorlardan istifadə qaydaları	2
13.	Müxtəlif tipli riyazi məsələlərin həllinin proqramlaşdırılması	2
14.	MS Word mətn redaktorunda sənədin yaradılması və çapının təşkili.	2
15.	MS Word mətn redaktorunda sənədin redaktəsi və formatlaşdırılması qaydaları	2
16.	MS Word mətn redaktorunda sənədə təsvirlərin, obyektlərin və düsturların əlavəsi qaydalarının mənim-sənilməsi	2
17.	MS Word mətn redaktorunda cədvəllərlə işin təşkili.	2
18.	MS Excel cədvəl prosessorunda sadə cədvəl və hesabatların hazırlanması və çapı­nın təşkili	2
19.	MS Excel cədvəl prosessorunda funksiyalardan istifadə, qrafik və dioqramların qu­rul­ması qaydaları	2
20.	MS Excel cədvəl prosessorunda verilənlərlə işin təşkili	2
21.	MS Acsses verilənlər bazasını idarəetmə sistemində cədvəl və formaların yaradıl­ması qaydaları.	2
22.	MS Acsses verilənlər bazasını idarəetmə sistemində sorğu və hesabatların təşkili və istifadəsi qaydalarının mənimsənilməsi.	2
23.	Arxivləşdiricilər və onlardan istifadə qaydalarının mənimsənilməsi	1
C Ə M İ :		45

1. Kərimov S., Həbibullayev B., İbrahimzadə T. İnformatika (Dərs vəsaiti). Bakı, 2002.

2. Əliyev R.Ə., Salahlı M.Ə. İnformatika və hesablama texnikasının əsasları. Bakı, Maarif, 2004.

3. Abbasov Ə.M., Əlizadə M.N., Seyidzadə E.V., Salmanova M.Ə. İnformatika və kompüterləşmənin əsasları. “MSV NƏŞR”, Bakı, 2006.

4. Quliyev V. Verilənlər bazası, “Elm”, Bakı, 2006.

5. Kərimov S.Q. İnformasiya sistemləri. “Elm” nəşriyyatı, Bakı, 2008

6. Соловьев Г.Н., Никитин В.Д. Операционные системы ЭВМ. Москва, Высшая школа, 1989.

7. Каймин В.А. Информатика. Учебник. Москва, ИНФРА-М, 2000.

8. Информатика. Учебник/ Под ред. Н.В. Макаровой. Моcква, Финансы и статистика, 2000.

9. Фаранов В. В. Turbo Pascal. Начальный курс. Учебное пособие. Издание 7-ое, переработанное. Москва, Нолидж, 2001.

10. Олифер И. Г., Олифер Н. А. Компьютерные сети. Принципы, технологии, протоколы. Санкт-Петербург, издательство «Питер», 2001.

11. Иванов М.А. Криптогоафические методы защиты информации в компьютерных системах и сетях. Москва, 2001.

12. Журин А. А. Cамоучитель работы на компьютере. Москва, «Дельта», 2001.

13. Немнюгин С.А. Turbo Pascal. Практикум. Санкт Петербург, Питер, 2002.

14. Конолли Т., Каролин Б., База данных: проектирование, реализация и сопроваждение. Теория и практика. «Вильямс», Москва, 2003.

15. Снижко Е. А. Компютерная геометрия и графика. Санкт-Петербург, БГТУ, 2005.

Informatika fənninin predmeti. Informasiya nəzəriyyəsi və informasiya texnologiyaları. Informasiya ölçü vahidləri

1. Informatika fənninin predmeti
2. Informasiya nəzəriyyəsi
3. Informasiya texnologiyaları
4. Informasiya ölçü vahidləri

İnformatika fənni informasiyanın toplanması, saxlanması, işlənməsi (emalı), ötürülməsi və bu proseslərdə istifadə edilən kompüterlər və digər qurğuları öyrənir.

1. Texniki təminat – EHM-lar və qurğular (Hard Ware);

1. Proqram təminatı- (Soft Ware);

1. Alqoritmlər və məsələnin EHM-də həlli üçün nəzəri üsullar (Brain Ware).

Avtomatika sözü hərfi mənada “özü-özünə yeriyən”, “özü-özünə yerinə yetiri­lən” mənasını verir. Burada isə avtomatika dedikdə proseslərin avtomatlaşdırılması başa düşülür. Əslində hər hansı prosesin yerinə yetirilməsi əsasən üç üsuldan biri ilə yerinə yetirilə bilər. Bu üsullar əl əməyinin tətbiqi, mexanikləşdirilmiş proses və avtomatlaşmış prosesdir. Birinci hal məlumdur. Mexanikləşdirilmiş prosesin yerinə yetirilməsində mexaniki qurğu və vasitələr tətbiq edilir. Bu isə işin icrasında əl əməyinin olmasına şərait yaradır. Avtomatlaş­dırılmış proseslərdə isə əl əməyindən ya ümumiyyətlə istifadə edilmir,ya da ondan istifadə cüzi olur. Beləliklə, avtomatika dedikdə hər hansı prosesi yerinə yetirə bilən elektron qurğu və vasitələr yığımı nəzərdə tutulur.

İnformasiya termini latınca “information” sözündən götürülmüş və obyekt, hadisə, fakt haqqında məlumat, xəbər verilməsi, nəyinsə izah edilməsi deməkdir.

Qeyd etmək lazımdır ki, hal-hazırki dövrdə ingilis dilli dünya ölkələrinin əksəriyyətində “informatika” fənni “kompüter elmi” (komputer science) fənni kimi adlandırılır.

İnformasiya ümumilikdə götürüldükdə mücərrəd məhfumdur. İnformasiya təsvir edil­miş məlumatdır. Başqa sözlə məlumatın informasiya olması üçün o, tədqiq edilən obyekt və ya proses haqqında təsəvvür yaratmalı, ya da mövcud təsəvvürləri genişləndirməlidir. Əgər məlumat obyekt və ya proses haqqında yanlış təsəvvür yaradırsa ona yanlış informasiya və ia dezinformasiya deyilir. Obyekt və ya proses haqqında heç bir təsəvvür yaratmayan məlumat səs-küy adlandırılır. İnformasiya proses daxilində müəyyən mərhələdən sonra yenidən məlumat ola bilər.

Verilənlər uzun müddətli müşahidələr, monitorinqlər və cihazlar tərəfindən dəqiq qeyd olunmuş informasiyadır.

Bilik təcrübədə dəfələrlə sınaqdan çıxmış, təsdiqini tapmış və müxtəlif məsələlərin həllində istifadə edilən informasiyadır.

İnformasiya bizi əhatə edən aləmin bir hissəsi olduğu üçün həmin aləmin obyektidir. Məhz buna görə də informasiya da onu digər obyektlərdən fərqləndirən xassələrə malikdir. Bu xassələr aşağıdakılardır:

1. Obyektivlik. Yəni informasiya obyektiv gerçəkliyə uyğun olmalıdır.
2. Tamlıq. İnformasiyanın tamlığı tədqiq edilən obyekt və ya proses haqqında toplanmış informasiyanın miqdarı ilə müəyyən edilir.
3. Dəqiqlik. İnformasiyanın dəqiqliyi onun təhrif olunmamasıdır, yəni informasiya dəqiq olmalıdır.
4. Adekvatlıq. İnformasiyanın adekvatlığı obyekt haqqında informasiyanın bu obyektdən istifadənin məqsəd və vəzifələrinə nə dərəcədə uyğun gəldiyini əks etdirir.
5. Aktuallıq. İnformasiya mövcud zaman anına uyğun olmalıdır.
6. Anlaşıqlıq. İnformasiya onu qəbul edən tərəfindən tam anlanılmalı, başa düşülməlidir.

1. Mötəbərlilik. Mötəbərliliyin təmin olunması üçün aşağıdakıların yerinə yetirilməsi vacibdir:

• verilənlərin toplanması üçün obyektin düzgün seçilməsi;
• ölçmələr üçün ən əhəmiyyətli əlamətlər yığımının müəyyənləşdirilməsi;
• obyektlərin miqdarının kifayət qədər olması;
• verilənlərin həlli tələb olunan məsələnin qoyuluşuna uyğun olması.

1. Verilənlərin dəqiqliyi. Verilənlərin dəqiqliyi də özlüyündə aşağıdakı kimi təsnif olunur:

– real dəqiqlik- real şəraitə uyğun olaraq mövcud olan dəqiqlikdir;

– maksimal və ya əldə oluna bilən dəqiqlik- bu dəqiqlik verilənlərin toplanmasının konkret şəraitinə uyğun olaraq müəyyənləşdirilir;

– tələb olunan lazımi dəqiqlik- həlli qarşıya məqsəd qoyulmuş məsələnin tələblərinə uyğun olaraq müəyyənləşdirilir.

• – ölçülən verilənlərin dəqiqliyi;
• – ölçmə və hesabat metodikası;
• – maraqlı şəxslər tərəfindən informasiya prosesinin müxtəlif mərhələlərində edilmiş təhriflər.

• konkret sahəyə aid informasiyadan istifadə edən maddi və ya konkret biliklər. Bu biliklər çox vaxt konkret qoyulmuş məsələnin həlli metodikaları olurlar.
• Müxtəlif sahələr üzrə informasiyalardan alınmış konseptual və ya ümumiləşmiş biliklər. Adətən bu cür biliklər informasiyadan yeni biliklərin alınması metologiyaları olur.
• Metabiliklər- biliklər haqqında biliklər- yeni biliklər yaradan elmdir.

İnformasiyanın quruluşu dedikdə müəyyən məna daşıyan informasiya elementlərinin müəyyən məcmusu başa düşülür. Bu elementlər informasiya vahidləri adlanır. Onlar sadə və mürəkkəb olur. Sadə informasiya vahidlərini hissələrə ayırmaq mümkün deyil. Mürəkkəb informasiya vahidləri isə bir neçə sadə və mürəkkəb informasiya vahidlərinin birləşməsi nəticəsində yaranır.

Bütün obyektlər kimi informasiya da müəyyən edilmiş bir formada təsvir olunmalıdır. Təsvir olunmanı müxtəlif üsullarla, şifahi və yazılı formada əldə etmək mümkündür. İnformasiyanın təsvir olunmasının elementar vahidi siqnallardır. Siqnallara misal olaraq rəqəmləri, hərfləri və digər işarələri göstərmək olar. İnformasiya vahidlərinin təşkil olunduğu informasiya siqnallarının yazılı təsviri qeydiyyat adlanır. Qeydiyyatın maddi mühiti qeydedicilər və informasiya daşıyıcıları adlanır. İnformasiya daşıyıcılarını iqtisadi informasiyanın əsas təsvir forması adlandırmaq olar. İnformasiya qeydedicilərdən başqa indikatorlarla da əks etdirilirlər. Digər qeydedicilərdən fərqli olaraq indikatorlar informasiyanın diskret və ya rəqəm-hərf siqnalları ilə deyil, fasiləsiz siqnallar formasında göstərilmələrindən ibarətdir.

İnformasiyanın həcmi çox vaxt üç növ ölçü vasitəsilə hesablanır:

• işarələr ilə;
• informasiyanın quruluş vahidləri ilə;
• informasiya daşıyıcıları ilə.

İnformasiya texnoloji nöqteyi-nəzərdən ötürülmə, saxlanma, işlənmə obyekti kimi müəyyən edilir. İnformasiyaya formal olaraq məzmun cəhətdən baxıldıqda o, işlənməyə, emala məruz qalır. Belə olan halda informasiya proseslərinin girişində olan məlumatlar “xammal” rolunu, çıxışındakı məlumatlar isə “hazır məhsul” rolunu oynayır.

İnformasiyanın lazımi formaya salınması müasir informasiya texnologiyalarının tətbiqi ilə həyata keçirilir. Digər tərəfdən cəmiyyətin informasiya resusrlarından istifadə etməsi prosesinin vacib tərkib hissəsi informasiya texnologiyası hesab olunur.

Texnologiya sözü yunanca «techne» (ustalıq, bacarıq) və «logos» (öyrənmə, idrak) sözlərinin birləşməsindən yaramnışdır və istehsal proseslərinin yerinə yetirilməsi üçün üsullar və vasitələr haqqında biliklər toplusunun və həmin proseslərin özlərini ifadə edir.

İnformasiya texnologiyası- verilənlərin toplanması, ötürülməsi və emalı üçün üsul və vasitələrdən istifadə etməklə tədqiq olunan obyektin, prosesin, hadisənin vəziyyəti haqqında informasiyanın (informasiya məhsulunun) alınması prosesidir.

İnformasiya texnologiyasında məqsəd insan tərəfındən analiz edilmək və onun əsasında qərar qəbul etmək üçün informasiya istehsalıdır. İnformasiya texnologiyası elmi-texniki tərəqqinin inkişafı, informasiya emalı üçün yeni texniki vasitələrin yaradılması ilə təyin olunan bir neçə təkamül mərhələsi keçmişdir. Müasir cəmiyyətdə informasiya emalı texno­logiyasının əsas texniki vasitəsi texnoloji proseslərin işlənib hazırlanması və istifadə olunması konsepsiyasına, həmçinin nəticə informasiyanın keyfiyyətinə ciddi təsir etmiş kompüterlər hesab olunur. Kompüterlərin informasiya mühitində tətbiqi və telekommu­nikasiya vasitə­lərindən istifadə olunması informasiya texnologiyasının inkişafını yeni mərhələyə çatdırdı. Bununla da yeni informasiya texnologiyaları mərhələsi başlandı.

Yeni informasiya texnologiyalarının üç əsas prinsipi mövcuddur ki, bunlar da aşağı­dakılardır:

– kompüterlə interaktiv (dialoq) rejimində işləmək;

– proqram məhsullarının inteqrasiyası (birləşdirilməsi, qarşılıqlı əlaqələndirilməsi);

– həm verilənlərin, həm də məsələnin qoyuluşunun dəyişdirilməsi prosesinin çevikliyi.

İnformasiya istehsalının texniki vasitələrinə onun aparat, proqram və riyazi təminatını yerinə yetirən vasitələr daxildir. Bu vasitələrin köməyilə ilkin informasiya emal edilərək yeni keyfıyyətli informasiyaya çevrilir.

Bu vasitələrin içərisində proqram vasitələrinin xüsusi yeri var. Proqram vasitələri istifadəçi tərəfindən qoyulan məqsədə nail olmaqdan ötrü müəyyən tip kompüterlər üçün bir və ya qarşılıqlı əlaqəli bir neçə proqram məhsulundan ibarətdir. Belə vasitələr kimi fərdi kompüterlər üçün geniş yayılmış müxtəlif sahələrə aid tətbiqi proqramlardan istifadə edilir.

İnformasiya texnologiyası onun üçün əsas mühit olan informasiya sistemləri ilə sıx bağlıdır. İnformasiya texnologiyası verilənlər üzərində əməllərin, əməliyyatların, mərhələlərin aparılması üçün dəqiq reqlamentlənmiş qaydalardan ibarət olan proses­dir. İnformasiya texnologiyasınm əsas məqsədi ilkin informasiyanın məqsədyönlü emalı nəticəsində istifadəçi üçün lazımi informasiyanı almaqdır.

İnformasiya sistemi kompüterlərdən, kompüter şəbəkələrindən, proqram məh­sullarından, verilənlər bazalarından, insanlardan, müxtəlif növ rabitə vasitələ­rindən və s. ibarət olan muhitdir. İnformasiya sistemi, informasiya emalı sistemidir və burada əsas məqsəd informasiyanın saxlanması, sorğulara görə axtarışı və seçilən informasiyanı lazımi formaya salıb, istifadəçiyə çatdırılmasıdır.

Beləliklə, informasiya texnologiyası informasiya cəmiyyətində informasiyanın çevrilmə prosesləri haqqında müasir təsəvvürü ifadə edən daha geniş anlayışdır. İnformasiya sisteminin uğurla qurulmasının və fəaliyyətinin təminatı isə informasiya və idarəetmə texnologiya­larından birgə və bacarıqla istifadə olunmasıdır.

Hazırki dövrdə mövcud olan informasiya texnologiyalarını iki əsas növə ayırmaq olar:

1) verilənlərin emalı texnologiyası;

2) idarəetmənin informasiya təminatı texnologiyası.

Verilənlərin emalı texnologiyası lazımi ilkin verilənlərə malik olan, emal üçün alqo­ritmlər və digər standart prosedurlar olan yaxşı strukturlaşdırılmış məsələlərin həlli üçün nəzərdə tutulur. Bu səviyyədə informasiya texnologiyalarının və sistemlərinin tətbiqi əmək məhsuldarlığını artırır, onu hesablama əməliyyatlarından azad edir və bəzi hallarda işçilərin sayını azaldır.

İdarəetmənin informasiya təminatı texnologiyasının əsas məqsədi təşkilatın qərar qəbuletmə ilə bağlı olan bütün həmkarlarının informasiya tələbatını ödəməkdir. Həmin texnologiya idarəetmənin istənilən səviyyəsində faydalı ola bilər.

Müasir kompüterlərdə informasiyanın işlənməsi aşağıdakı ardıcıllıqla yerinə yetirilir. Əvvəlcə tədqiq olunan obyekt və ya proses ətraflı olaraq araşdırıldıqdan sonra əsas təsiredici amillər seçilərək toplanılır. Əldə olunan bu məlumatlar kompüterə daxil edilir. Daxil edilmiş məlumatlar ümumi qanunlar əsasında sistemləşdirilir və emala göndərilir. Emal prosesindən sonra alınmış nəticələr çıxış qurğularına və ya informasiya daşıyıcılarına göndərilir. Göründüyü kimi ümumilikdə informasiyanın müasir kompüterlərdə işlənməsi vahid proses olmaqla bərabər, ayrı-ayrı yerinə yetirilə bilən və özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə seçilən proseslərdən ibarətdir.

İnformasiya adətən tədqiq edilən proses və ya obyektə uyğun ilkin sənədlərdən və təcrübələrdən əldə edilərək toplanır. Toplanmış informasiyanın saxlanılması və ötürülməsi məqsədilə kodlaşdırmadan istifadə edilir.

Ümumiyyətlə, əsas informasiya proseslərinə məlumatlarn yığılması, onların qeyd edilməsi və kodlaşdırılması, çoxaldılması, bir yerdən başqa yerə ötürülməsi, saxlanması, axtarılması, təhlili və istifadə edilməsi aiddir. Bu informasiya prosesləri içərisində məlumatların yığımasının texniki səviyyəsi xeyli aşağı, əməliyyatların həcmi isə yüksək olur. İnformasiyaların yığımasının ardınca onun müxtəlif sənədlərdə, məlumat daşıyıcılarında qeyd edilməsi ilə yanaşı əks etdirilməsi əməliyyatları da baş verir.

İlkin informasiyanın qeydiyyatı ilə nəticə informasıyanın qeydiyyatını bır – -birindən fərqləndirmək lazımdır. İlkin informasiyanın toplanması və qeydiyyatı adətən eyni zamanda baş verdiyi üçün onlar əlaqəli surətdə nəzərdən keçirilir. Çox zaman informasiyanın növbəti qeyd edilməsi ilə onun kodlaşdırılması prosesi birgə yerinə yetirilir. Məlumatların kodlaşdırılması onların daha yığcam və tez əks etdirilməsini, fərdi kompüterlərin köməyi ilə təhlilinin həyata keçirilməsini, ötürülməsi ilə yanaşı saxlanılmasını asanlaşdırır. Bu zaman sözlər və informasiya elementləri şərti rəqəm və ya hərf işarələri- kodlarla ifadə olunur. Müasir kompüterlərdə informasiyanın kodlaş­dırılması məqsədilə ikilik say sisteminin rəqəmlərindən istifadə edilir.

İnformasiyamn saxlanması və axtarışı prosesi onun uzun müddət öz əhəmiyyətini itirməməsi, dövri xüsusiyyət daşıması, təkrar işlənməsi məqsədləri üçün istifadə olunmasından və sairədən irəli gəlir. İstər ilkin, istərsə də törəmə informasiya müxtəlif müddətli saxlanmaya və axtarışa məruz qalır. Elmi-texniki tərəqqi ilə əlaqədar olaraq informasiyanın saxlanmasının və axtarişinın forma və üsulları, texniki vasitələri ildən-ilə təkmilləşdirilir.

Əslində informasiya daşıyıcısı kimi insan beynini, kağızı, kitabları, jurnal və qəzetləri, audio və video kasetləri, maqnit diskləri və lentlərini, compakt diskləri, DVD diskləri, fleş diskləri və s. hesab etmək olar. Lakin müasir kompüterlər bu qurğulardan daha çox tutma və sürətlə işləmə qabliyyətinə malik olanlardan istifadə edir.

İnformasiyanın saxlanması məqsədilə fayllardan istifadə olunur. Fayl diskin və ya informasiya daşıyıcısınin adlandırılmış hissəsidir. Hər bir fayl özündə eyni ad altında birləşdirilmiş müəyyən informasiyanı saxlayır. Fayllar ada malik olurlar. Eyni bir informasiya daşıyıcısında eyni adlı iki fayl ola bilməz. Belə halda birinci məzmun silinərək ikinci yeni məzmun saxlanılır. Faylin adı MS DOS əməliyyatlar sistemində maksimum 11, Windows əməliyyatlar sistemində isə 256 simvol ola bilər. Faylın adı iki hissədən : xüsusi ad və tipdən ibarət olur. Faylın tipi üçün maksimum 3 simvol ayrılır. Faylın xüsusi adı və ya tipi verilməyə də bilər. Adətən fayla verilən ad elə seçilir ki, o istifadəçiyə ilk baxışda fayl və ya onun məzmunu haqqında müəyyən məlumat versin. Faylların bir çox tipləri onlar haqqında əlavə məlumatın alınmasını təmin edir. Beləki, bu tiplər onda olan mılumatların növü, faylın yaradıldığı redaktor və ya proqram vasitəsi haqqında məlumatın əldə olunmasına imkan yarada bilər.

Bəzi tez-tez rast gəlinən fayl tiplərini göstərək:

SYS – sistem faylları;

COM – əmrlər faylları;

DOC – Word mətn faylı;

XLS – Excel faylı;

PAS – Paskal dilinin mətn faylı;

BAS – Basic dilinin mətn faylı və sair.

Fayllarla işləməni asanlaşdırmaq məqsədilə hər hansı oxşar əlamətə görə onları kata­loqlarda və ya qovluqlarda birləşdirirlər. Bu həm axtarış , həm də fayllar üzərində əməliy­yatların daha asan və sürətlə yerinə yetirilməsini təmin edir. Kataloq və qovluqların yaradıl­masında da fayllar üzərinə qoyulan şərtlər yerinə yetirilməlidir.

Adətən yaddaş qurğularında saxlanan faylların yaradılma tarixləri, onların yaddaşda tutduqları yaddaşın həcmi, fayl üzərində edilən dəyişikliklər haqqında məlumatları almaq müasir kompüterlərdəki sistemlərlə mümkündür.

İnformasiyanın emalı prosesi aşağıdakı ümumi sxem üzrə aparılır:

Sxem 1. İnformasiya emalının ümumi sxemi.

Giriş informasiya ilkin sənəd və mənbələrdən toplanır. Toplanmış informasiya texniki qurğularla emal edilir. Bu qurğular icəricində böyük həcmli informasiyaları emal edən kompüterlər xüsusi yer tutur. Çıxış informasiya insan yaxud qurğu tərəfindən emal nəticə­sində alınan informasiyadır.

İnformasiyanın çoxaldılmasının başlıca vəzifəsi idarəetmə məqsədləri üçün yayıl­masını təmin etməkdən ibarətdir. Xüsusilə nəticə informasiyası artırılaraq çoxlu ünvanlara göndərilir.

İnformasiyanın ötürülməsinin zəruriliyi ayrı-ayrı informasiya proseslərinin müxtəlif yerdə baş verməsi, onlar arasında sıx əlaqənin və asılılığın olması ilə bağlıdır. İnformasiya­nın ötürülməsi onun ötürülmə üsullarından, istiqamətindən, informasiyanın hansı daşıyıcı formasında olmasından, məzmunundan asılıdır.

Qeyd etmək lazımdır ki, informasiyanın ötürülməsi iqtisadi informasiyanın məruz qaldığı çevrilmələrin biri ktmi nəzərdən keçirilməlidir. Hazırda bu mərhələ əsasən avtomat­laşdırma elementiərinin və müasir telekommunikasiya vasitələrinin geniş istifadə edilməsi ilə səciyyələnir. Təbii ki, bu halda informasiyanın avtomatlaşdırılaraq işlənməsi imkanlari xeyli artır. Burada ən perspektivli istiqamət rabitənin avtomatlaşdırılmış sisteminin yaradılması, “intellektual” terminalların və mütərəqqi kommunikasiya vasitələrinin tətbiq edilməsidir.

Kodlaşdı-rıcı qurğu

İnformasiya mənbəyi canlı varlıq, yaxud texniki qurğu ola bilər. Kodlaşdırıcı qurğu alınan informasiyanı ötürülmə və əks etdirmə üçün əlverişli formaya çevirir. Rabitə kanalından keçən informasiya dekodlaşdırıcı qurğuya düşür və burada qəbul edənin başa düşdüyü formaya çevrilir.

Rabitə növünün seçilməsi informasiyanın ötürülməsinin texniki vasitələrinin tərkibini müəyyənləşdirir. Rabitənin texniki vasitələri seçilərkən informasiyanın hansı miqyasda mübadilə edilməsi əlaməti əsas götürülür. Belə ki, əgər müəssisə daxili (və ya firma daxili) informasiya mübadiləsində naqil, radio əlaqəsi, həmçinin qismən terminalların tətbiqi məqbuldursa, kənar mühitlə (müəssisədən kənar) informasiya mübadiləsində terminalların və elektron rabitə vasitələrinin istifadəsinə üstünlük verilməlidir.

İnformasiyanın kəmiyyətcə ölçülməsi üçün ən kiçik ölçü vahidi bitdir (ingilis dilində binary digit- ikilik rəqəm sözündən götürülüb). Kompüterin daxilində elektrik siqnalları iki vəziyyətdə ola bilər: siqnal var (gərginlik var)-1; siqnal yoxdur (gərginlik yoxdur)-0. Məhz bu səbəbdən də kompüter öz işində ikilik məntiqdən istifadə edir.

Müasir kompüterlərin klaviaturasında olan simvolların ikilik kodlarla verilməsi üçün 7 bit kifayət edir. Bir bit isə təsdiq üçün əlavə olunur. Məhz bu səbəbdən də 8 bit=1 bayt ən kiçik yaddaş vahidi kimi qəbul edilir. İnformasiya yaddaşda saxlanıldığından bayt həm də informasiya ölçü vahididir. Daha böyük informasiyaölçü vahidləri aşağıdakılardır:

1024 Bayt= 1 KiloBayt (KB)

1024KB=1 Meqa Bayt(MB)

1024 MB=1QiqaBayt (QB)

1024 QB=1 TeraBayt(TB)

1024 TB=1 Petabayt (PB)

Kompüterlərdə bir Bayt (yəni 8 bit) maşın yarımsözü adlanır. 2 Bayt və ya 16 bit 1 maşın sözü, 4 bayt və ya 32 bit ikiqat söz, 8 bayt və ya 64 bit dördqat söz adlanır.