Cümlə (Grammar)

-bağlayıcı sözlərlə. Bağlayıcı sözlər bağlayıcı əvəzliklər (who, whom, whose, what, which,

Uot 81-11 MÜXTƏLİFSİstemli İNGİLİs və azərbaycan diLLƏRİNDƏ tamamliq budaq cüMLƏLƏRİ VƏ onlarin müqayiSƏLİ TƏHLİLİ

tipoloji tədqiqinə maraq xeyli artmış və bu sahədə müəyyən uğurlar əldə edilmişdir.

Müxtəlifsistemli dillərin müqayisəli – tipoloji araşdırılması, qarşılaşdırma yolu ilə öyrənilməsi

qarşılaşdırılan dillərin ümumi və spesifik dil faktlarını daha dərindən öyrənməyə kömək edir,

tipoloji araşdırmalar üçün baza rolunu oynayır və bu baxımdan böyük aktuallıq kəsb edir.

Bildiyimiz kimi, ingilis və Azərbaycan dilləri öz qrammatik quruluşlarına görə fərqli dillərdir.

Dillərin geneoloji təsnifinə əsasən ingilis dili qrammatik quruluşuna görə analitik dil olub, mənşə

etibarı ilə Hind-Avropa dilləri ailəsinin German dilləri qrupuna, Azərbaycan dili isə aqlütinativ

quruluşa malik olub, türk dilləri ailəsinə daxildir.

Məqalədə iki müxtəlifsistemli dil materialları əsasında ingilis və Azərbaycan dillərində

tamamlıq budaq cümlələri müqayisəli araşdırılmış, oxşar və fərqli xüsusiyyətləri

Tamamlıq budaq cümlələri obyekt münasibətlərini (hərəkət, iş, hal-obyekt) ifadə edən dil

vasitələrindən biri kimi rəngarəng struktur xüsusiyyətlərinə malikdir və tabeli mürəkkəb cümlələri

təşkil edən baş və budaq cümlələr arasında sıx əlaqə var.

Tamamlıq budaq cümləsi baş cümlədəki xəbər funksiyasında işlənən feilin şəxsli formasının,

bəzən də xəbərin bir hissəsi kimi işlənən feilin şəxssiz formalarının mənasını tamamlamağa xidmət

edir və tamamlığın suallarına cavab verir:

He knew that he could not live without her. – O bilirdi ki, o, onsuz yaşaya bilməyəcək.

Göstərilən nümunədə ingilis variantı Azərbaycan variantı ilə struktur, məna və bağlayıcı ilə

işlənməsi baxımından tam oxşardır.

İngilis və Azərbaycan dillərinin müqayisəli təhlili göstərir ki, hər iki dildə tabeli mürəkkəb

cümlələrdə nitq, görmə-eşitmə, təfəkkür, yaddaş, qərar, razılaşma, arzu, istək, hərəkətə sövq etmə,

inandırma, müsahibə, təsir etmə, hiss və psixoloji hal, iş və vəziyyət bildirən feillər işlənir.

Tamamlıq budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələrdə tamamlıq budaq cümlələrinin

aydınlaşdırdığı feillər şəxsli və şəxssiz forma ilə ifadə olunur. Bu feilləri nəzərdən keçirdikdə

məlum olur ki, ingilis dilində tamamlıq budaq cümlələri baş cümlənin məsdərlə ifadə olunan

mübtədasını, sadə feili xəbəri, mürəkkəb feili xəbərin məsdərlə ifadə olunan hissəsini, cerundla

ifadə olunan mürəkkəb ismi xəbərin tərkib hissəsini, məsdərlə, cerundla, feili sifətlə ifadə olunan

təyini, cerundla ifadə olunan tamamlığı izah edir.

Azərbaycan dilində isə tamamlıq budaq cümləsi məsdər, məsdər tərkibi, feili sifətlə ifadə

olunan mübtədanı, tərkibində məsdər və lazımdır, gərəkdir, olar, olmaz birləşmələri olan şəxssiz

cümlələrdə mürəkkəb feili xəbəri, o, bu əvəzlikləri ilə ifadə olunan vasitəsiz və vasitəli tamamlığı,

baş cümlədə işlənməyən vasitəli və vasitəsiz tamamlığı, feili bağlama və ya feili bağlama tərkibi ilə

ifadə olunan zaman, tərzi-hərəkət zərfliyini aydınlaşdıra və tamamlaya bilir.

Sumqayıt Dövlət Universiteti – “ELMİ XƏBƏRLƏR” – Sosial və humanitar elmlər bölməsi

Cild 13 № 3 2017

Azərbaycan dilinin materialları əsasında aparılan araşdırmalar göstərir ki, tamamlıq budaq

cümlələri baş cümlənin xəbərini, məsdər, feili sifət, feili bağlama və onların tərkibləri ilə ifadə

olunan mübtəda, tamamlıq və zərfliyini tamamlayır. Lakin Q.Ş.Kazımov qeyd edir ki, tamamlıq

budaq cümləsi baş cümlənin məsdər, feili bağlama və feili sifətlə ifadə olunan mübtədasına,

tamamlığına, zərfliyinə və təyininə də aid ola bilər [1,350].

Tamamlıq budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələrdə baş və budaq cümlədəki xəbərlərdə

ifadə olunan zaman forması danışıq vaxtının nisbiliyinə əsaslanır: “Nisbi danışıq vaxtı dedikdə isə

zaman əlaqələrinin əsas kimi qəbul edilmiş hər hansı başqa bir danışıq vaxtı əsas götürülür” [2].

İngilis dilində tamamlıq budaq cümlələrinin zaman formalarının işlənməsinin spesifikliyi

özünü zamanların uzlaşması qaydasında təzahür etdirir. Müasir ingilis dilində tamamlıq budaq

cümlələrinin baş cümləsində feil keçmiş zamanda olduqda budaq cümlədəki feil də keçmiş zaman

formalarından birində işlənir. Bu baxımdan ingilis dilində zamanların uzlaşmasında aşağıdakı

qaydaları nəzərə almaq lazımdır:

1.Baş və budaq cümlələrdəki hərəkətlər keçmişdə eyni vaxtda icra edildikdə baş cümlənin

xəbəri keçmiş zamanın qeyri-müəyyən formasında (The Past İndifinite Tense), budaq cümlənin

xəbəri isə keçmiş zamanın qeyri-müəyyən (The Past İndifinite Tense) və ya keçmiş davamedici

zaman (The Past Continuous Tense) formasında işlənir. Məsələn: I heard that he was ill. I saw that

he was writing a letter.

2. Budaq cümlədəki hərəkət baş cümlədəki hərəkətdən əvvəl icra edildikdə budaq cümlədə

keçmiş zamanın bitmiş (The Past Perfect Tense) və ya keçmiş zamanın davamedici bitmiş forması

(The Past Perfect Continuous Tense) işlənir: She said that she had seen her. He asked me what I

had been doing during my summer holidays.

Əgər budaq cümlədəki hərəkət baş cümlədəki hərəkətdən əvvəl, dəqiq vaxtda baş verdikdə,

budaq cümlədəki feil keçmiş qeyri-müəyyən zaman formasında işlənir: He said that his father was

born in 1960.

3.Budaq cümlədəki hərəkət baş cümlədəkindən sonra icra edildikdə, budaq cümlədəki feil

keçmişə nəzərən gələcək zaman formalarından birində (The Future in the Past Tense və ya The

Future Continuous Perfect in the Past Tense) işlənir: I felt that she would be happy. He said that he

would have come by the time I came back.

Zamanların uzlaşması qaydalarının ingilis dilində əhəmiyyət kəsb etməsindən fərqli olaraq,

Azərbaycan dilində baş cümlənin xəbəri keçmiş zamanda işlənsə də, baş cümlədəki hərəkətlə budaq

cümlədəki hərəkətin eyni vaxtda və ya sonra icra edildiyi hallarda tamamlıq budaq cümlələrinin

xəbəri indiki və gələcək zamanlarda işlənə bilir (məsələn: Mən əmin idim ki,siz onun ünvanını

bilirsiniz.– I was sure you knew her address.) [3,36-37].

İngilis və Azərbaycan dillərində tamamlıq budaq cümlələrinin komponentləri arasında

sintaktik əlaqənin ifadə vasitələrinin araşdırılması əhəmiyyət kəsb edir.

Tədqiqatlardan məlum olur ki, ingilis dilində tamamlıq budaq cümləsi baş cümləyə aşağıdakı

ifadə vasitələri ilə bağlana bilər:

-bağlayıcılarla (that, if, whether, lest): I suddenly remembered that, I had any money.

-bağlayıcı sözlərlə. Bağlayıcı sözlər bağlayıcı əvəzliklər (who, whom, whose, what, which,

whoever, whatever, whichever və s.) və bağlayıcı zərflərdən (where, wherever, when, whenever,

why, how və s.) ibarətdir. She had forgotten where they were.

-sözönüləri ilə. Sözönüləri ingilis dilində tamamlıq budaq cümlələrini baş cümləyə bağlayan

vasitələrdir və bunlara misal olaraq about, for, after, before, to, except, of və s. göstərmək olar: I

was astonished at what they had told me.

-tabelilik intonasiyası ilə. Tabeli mürəkkəb cümlənin komponentləri arasında sintaktik

əlaqənin başqa ifadə vasitələri (bağlayıcılar, bağlayıcı sözlər) olmadıqda, əsas yük intonasiyanın

üzərinə düşür. Belə vəziyyətdə tabeli mürəkkəb cümlənin komponentləri ardıcıl sıralanır ki, bu da

Cümlə (Grammar)

Cəza ən böyük müstəqil qrammatika vahididir: başlıqlı məktubla başlayır və bir müddət , sual işarəsi və ya nida məqamı ilə başa çatır. “Cümlə” sözü latın dilindən “hiss etmək” deməkdir. Sözün sifət forması “sentent”.

Cümlə anlaşıqlıdır (və yetərincə) bir söz və ya tam bir fikir ifadə edən bir söz qrupu olaraq təyin olunur və bir mövzu və bir fel içir .

Cümlə strukturlarının növləri

Dörd əsas cümlə quruluşu aşağıdakılardır:

1. Sadə cümlə
2. Qarışıq cümlə
3. Kompleks cümlə
4. Kompleks kompleks cümlə

Cümlələrin funksional növləri

• Bəyan edən Cümlə : “Geyimlər insanı yaradır, çılpaq insanlar cəmiyyətə çox az təsir göstərir və ya yoxdur”. (Mark Twain)
• Sual : ” Amma ədəbiyyat və jurnalistika arasındakı fərq nədir? Jurnalistika oxunmazdır və ədəbiyyat oxunmur”. (Oscar Wilde)
• İmperativ Cümlə : ” Sağlamlıq kitablarını oxumaqla diqqətli olun , bir yazıdan ölürsən.” (Mark Twain)
• Hörmətli cəza : “Bir fikir üçün ölmək, bu, şübhəsiz ki, zəhmətkeşdir, amma həqiqət olduğu iddialar üçün kişilərin ölümü nə qədər çox şey olardı!” (HL Mencken)

Cümlələrə dair anlayışlar və müşahidələr

“Mən bir cümlədə, bir Cap və bir dövr arasında demək istəmirəm.” (Malcolm Cowley’ye yazdığı məktubda William Faulkner )

“Cümlə” termini çox fərqli tip vahidlərə istinad etmək üçün geniş istifadə olunur.Grammatik olaraq, ən yüksək birimdir və bir müstəqil bənddən və ya iki və ya daha çox əlaqəli maddələrdən ibarətdir. Ortografik və ritorik olaraq, bir baş məktub və tam dayanan, sual işarəsi və ya hörmət işarəsi ilə bitir. ” ( Angela Downing , İngilis dilinin qrammatikası: Universitet kursu , 2-ci nəşr, Routledge, 2006)

“Mən bir cümlə mənim bir söz mənbəyinin sadə adlandırılmasından başqa hər hansı bir birləşməni mənimsəmişəm”. ( Kathleen Carter Moore , Uşaqların Mental İnkişafı , 1896)

“Mətn, qrammatik quruluş və intonasiya baxımından nisbətən tam və müstəqil olan dilə bağlı qaydalara görə qurulmuş bir söz birləşməsidir”. ( Hadumo Bussmann , Dil və Dilçilik Routledge Dictionary, Lee Forester və digərləri, Routledge, 1996)

“Yazılı bir cümlə, dinləyiciyə məna verən bir söz və ya söz qrupudur, cavab verilə bilər və ya cavabın bir hissəsidir və punctuated.” ( Andrew S. Rothstein və Evelyn Rothstein , İngilis dilində işləyən qrammatik təlimat! Corwin Press, 2009)

“Bir cümlədəki adi təriflərdən heç biri həqiqətən çox şey söyləyir, amma hər cür düşüncə tərzini təşkil etməli, hətta həmişə düşüncəni ısırığın ölçüsünə salmazsa belə.” ( Richard Lanham , Revising Nəsr, Scribner, 1979)

“Cümlə, qrammatika qaydaları olan ən böyük vahid olaraq təyin olundu.” ( Christian Lehmann , “Qrammatikləşmə Fəlsəfələrinin Teoretik Təsiri” , Dilin Təsviri Quruluşunun Rolü, William A. Foley tərəfindən hazırlanmışdır.) Mouton de Gruyter, 1993)

Cümləün qeyri-müəyyən tərifi

“Bəzən cəzanın tam bir düşüncəni ifadə etdiyi ifadə edilir, bu bir qətiyyətli tərifdir : bir anlayışı ya da çatdırdığı ideya ilə ifadə edir.Bu tərif ilə çətinlik ‘tam düşüncə’ ilə nəzərdə tutulan şeyləri təyin etməkdədir. Çıxış, təhlükə, 50 mph sürət limitinə diqqət yetirilməməsi, məsələn, özlərinə tam olaraq görünən xəbərdarlıqlar var . Digər tərəfdən, birdən çox fikirdən ibarət olan cümlələr var. Burada nisbətən sadə bir nümunə:

Bu həftə, müasir elm üçün əsas iş və Avropa Maarifçiliyi fəlsəfəsinə əsas təsir göstərən Sir Isaac Newton’un Philosophiae Naturalis Principia Mathematica adlı kitabının 300 illiyini qeyd edir.

Bu cümlədə neçə “tam fikir” var? Ən azından vergüldən sonra hissənin Newtonun kitabı haqqında iki əlavə nöqtə təqdim etdiyini qəbul etməliyik: (1) bu, bütün müasir elm üçün əsas işdir və (2) bu fəlsəfənin fəlsəfəsinə əsas təsir Avropa maarifləndirilməsi. Ancaq bu nümunə tək bir cümlə olaraq qəbul olunacaq və tək cümlə olaraq yazılırdı “( Sidney Greenbaum və Gerald Nelson , İngilis dilinə Giriş , 2-ci nəşr, Pearson, 2002)

Cizpersenin Cümlə Tanımı haqqında

Cümhuriyyəti təsvir etmək üçün ənənəvi cəhdlər ümumiyyətlə ya psixoloji, ya da mantıksal-analitik idi: köhnə növü “tam düşüncə” və ya digər əlçatmaz psixoloji fenomendir, Aristoteldən sonra sonrakı növ, hər cəzanı mantıksal bir mövzu və mantıksal yükləmələr, onların təsvirinə görə cəzaya güvənən vahidlər Daha məhsuldar bir yanaşma, cümləsinin tamamlığını və müstəqilliyini test etməyi təklif edən Otto Jizpersen (1924: 307) tək duran, tam bir söz kimi. ”
( DJ Allerton , Grammatik nəzəriyyənin əsasları, Routledge, 1979)

Stanley Fish’in İki Parçalı Bir cümlə Cədvəli

“Cümlə məntiqi əlaqələrin bir quruluşudur, onun çılpaq şəkildə, bu təklifi çətinləşdirir, ona görə dərhal sadə bir məşqlə tamamlayıram.” Burada, “deyirəm,” təsadüfi seçilmiş beş sözdən ibarətdir; cümlə.’ (İlk dəfə bunu sözləri qəhvə idi , kitab, zibil və tez ). Heç bir zamanda heç vaxt 20 cümlələ təqdim edildim, hamısı bir-birinə tamamilə uyğunlaşdı və tamamilə fərqli idi. bu, “xahiş edirəm” dedin, təsadüfi sözlərin siyahısını bir cümləə çevirmək üçün nə etdi? Bir çox fumbling, büdrəmə və yalançı başlanır, amma nəhayət kimsə deyir: “Sözləri bir-biri ilə əlaqəyə qoyuram.” Bəli, mənim altımdakı xətt iki ifadə ilə yekunlaşdırıla bilər: (1) bir cümlə dünyadakı maddələrin təşkilatı və (2) bir cümlə məntiqi əlaqələrin bir quruluşudur. ” ( Stanley Balıq , “Məzmunun məhdudlaşdırılması”, New York Times , 31 may 2005. Həm də bir cümlə yazmaq və necə oxumaq olar? ) HarperCollins, 2011)

Cümlələrin cazibədar tərəfi

“Bir gün İsmarlar küçədə kümelenmişdi.
Bir sifət qaranlıq gözəlliyi ilə getdi.
Nounlar vuruldu, köçdü, dəyişdirildi.
Ertəsi gün bir Verb sürdü və Cümləyi yaratdı . ”
( Kenneth Koch , “Kalıcı” , Kenneth Koch’un Toplanan Şiirleri, Borzoi Kitabları, 2005)

İngilis Dili Qrammatikası: Qaydalar Və Nüanslar

Video: İngilis Dili Qrammatikası: Qaydalar Və Nüanslar

Video: İngilis Dili-1 İSİM 2023, Mart

İngilis dili də rus dili kimi Hind-Avropa dilləri qrupuna aiddir və rus və digər Avropa dilləri ilə ortaq xüsusiyyətlərə malikdir. Ancaq digərləri kimi, İngilis dili də, xüsusən qrammatik quruluşu ilə ifadə olunan öz xüsusiyyətlərinə malikdir. İngilis dili qrammatikası: qaydalar və nüanslar

Təlimat

Addım 1

Ümumiyyətlə, rus və ingilis qrammatik sistemlərini müqayisə etsək, sonuncunun daha sadə olduğu ortaya çıxır. Ancaq tədqiqatı bəzən əhəmiyyətli çətinliklərə səbəb olur. Bu, bəzi rus və ingilis qrammatik kateqoriyalarının, ingilis dilindəki spesifik xüsusiyyətlərinin uyğunsuzluğu ilə əlaqədardır.

Addım 2

İsimlərin qrammatik xüsusiyyətləri: – İngilis dilində isimlərin cinsi və hal kateqoriyası yoxdur. Sonluqlar və ya əyilmələr sistemi də rus dilindən daha asandır: hər bir insan kateqoriyası, cinsi və ya sayı üçün xüsusi sonluqlar yoxdur. – Məqalələr İngilis dilində isimlərlə istifadə olunur – müəyyən və ya qeyri-müəyyən. Rus dilində qeyri-müəyyən məqalənin analoqu yoxdur. Rusca qeyri-müəyyən əvəzliklərin köməyi ilə şərti olaraq “çoxlardan biri” kimi tərcümə edilə bilər. İngilis dilindəki müəyyən artikl müəyyən dərəcədə rus dilindəki nümayiş əvəzliklərinin analoqu kimi xidmət edə bilər və “bu, spesifik” deməkdir.

Addım 3

Fellərin qrammatik xüsusiyyətləri: – İngilis dili qrammatikasını öyrənməkdə müəyyən bir çətinlik İngilis dili fellər sistemindən qaynaqlanır. Həqiqətən, rus dilində bir fel yalnız bir cismin hərəkətini ifadə edirsə, İngilis dilində fərqli zamanlarda istifadə olunan fellər də bu hərəkətin gedişatını xarakterizə edir. Bundan əlavə, zamanlama üçün xüsusi qaydalar var. – Fellərin müxtəlif növ-zaman formalarında istifadəsini və İngilis fellərinin nizamlı və qeyri-müntəzəm olaraq bölünməsini çətinləşdirir. Düzensiz fellərin əzbərlənməsi lazım olan xüsusi formalaşma üsulları var. Bundan əlavə, ingilis dilində, hərəkətin özünü deyil, ona münasibətini (tövsiyə, fürsət və s.) İfadə edən rus dilində olmayan modal fellər var. – İngilis dilindəki bir çox fel çox funksiyalıdır. Beləliklə, to be fel həm mənalı bir fel ola bilər, həm də köməkçi, bağlayıcı fel funksiyasını yerinə yetirir və eyni zamanda modal fel rolunu oynayır. – Ön sözlərlə sabit birləşmə yaradan bir çox fel orijinal mənasını dəyişir.

Addım 4

Söz düzəltməsinin xüsusiyyətləri. İngilis dilində söz düzəltmə də kifayət qədər sadə (rus dili ilə müqayisədə) söz formalaşdırma sistemidir. Yadda saxlanması asan olan on düz söz əmələ gətirən şəkilçi var. Eyni zamanda, eyni söz İngilis dilində bir isim, bir fel və bir sifət kimi çıxış edə bilər. Müvafiq olaraq, bu dilin ümumi leksik tərkibini azaldır və bu da öyrənməyi asanlaşdırır.

Addım 5

Cümlələrin quruluş xüsusiyyətləri. İngilis dilində cümlələr ciddi şəkildə müəyyən edilmiş bir sxem üzrə qurulur. İçlərindəki söz sırası sabitdir: əvvəlcə lazım olduqda yerin və ya zamanın şərtləri, daha sonra mövzu, sonra predikat, sonra əlavə və şərtlər istifadə olunur. Sorğu cümləsi qurarkən quruluşu müəyyən şəkildə dəyişir: köməkçi fel üstünə çıxır. İngilis dilindəki sözlərin sırası dəyişdirilə bilməz: səhv olardı.