Press "Enter" to skip to content

English History and Heritage

İngiltərənin şimal və qərb qraflıqlarında Reformasiya böyük uğur qazana bilmir. Sonrakı hadisələr də göstərdi ki, kral reformasiyasının yekunu hələ qoyulmayıb.

İngiltərə tarixi

İngiltərə tarixi german tayfalarının — anqllar, sakslar, yutlar, frizlərin işğalları və onların bir sıra erkən feodal dövlətlərinin yaradılması ilə başlanır.

Mündəricat

  • 1 Feodalizm dövrü
    • 1.1 XI-XV əsrlər
      • 1.1.1 İngiltərə parlamentinin yaranması
      • 1.1.2 Uot Tayler üsyanı
      • 1.1.3 Al qızılgül və ağ qızılgül müharibələri
      • 1.2.1 Sənaye
      • 1.2.2 Aqrar inkişaf
      • 1.2.3 Çəpərləmələr
      • 1.2.4 Robert Ketin başçılığı ilə üsyan
      • 1.3.1 Kral reformasiyası
      • 1.3.2 Əksreformasiya
      • 1.3.3 Yelizaveta Tüdorun dini nizamlama siyasəti
      • 1.3.4 Radikal reformasiya
      • 1.3.5 İngiltərənin dəniz ticarəti və müstəmləkələr uğrunda mübarizəsi
      • 1.3.6 «Məğlubedilməz armada»nın məhvi
      • 1.3.7 İngiltərənin ilk müstəmləkələri
      • 2.1 XVII əsr İngiltərə burjua inqilabı
        • 2.1.1 Şotlandiya ilə İngiltərə ittifaq bağlanması
        • 3.1 XX əsr
        • 3.2 Müasir dövrü

        Feodalizm dövrü

        XI-XV əsrlər

        1066-cı ildə Normandiya hersoqu Vilhelm Fatehin İngiltərəni işğal etdi. Beləliklə, İngiltərədə mərkəzləşmiş dövlət yaradılmasının başlanğıcı qoyuldu. O, LaManşı keçdi. Qastinqs vuruşması başlandı. Vilhelm hiyləyə əl atdı. O, qoşununu geri çəkdi. Vilhelmin atlı qoşunu hücuma keçib anqlo-saks qoşunlarına qalib gəldi, döyüşdə anqlo-saks kralı öldürüldü. London tutuldu, Vilhelm Fateh adı ilə İngiltərənin kralı oldu. Yerli feodalların torpağını öz vassallarına payladı. İngiltərə torpağının yeddidə birini özünə götürdü. Nəticədə İngiltərədə kral hakimiyyəti gücləndi və mərkəzləşmiş dövlətin əsası qoyuldu.

        Şəxsən azad olan kəndlilər təhkimli kimi qeydə alındılar. Vergilərin ağırlığına baxmayaraq, şəhərlilər kralı müdafiə edirdilər. Onlar «yüz zülmkardansa, bir zülmkarın olmasını» üstün tuturdular. Kəndlilər feodallara qarşı mübarizəni dayandırmadılar. Onlar meşələrə qaçırdılar. Onları «azad oxatanlar» adlandırır, xalq XIV əsrdə onlara nəğmələr – balladalar qoşmuşdu. Balladaların qəhrəmanı Robin Qud idi.

        XII əsrdə İngiltərə kralı II Henrinin (1154-1189) islahatları kral hakimiyyətini daha da gücləndirdi. İslahata əsasən hər bir azad adam yerli feodalı xəbərdar etmədən birbaşa kral məhkəməsinə müraciət edə bilərdi. İstintaqı 12 yerli sakin aparırdı. Onlar düzgün istintaq aparmaq üçün Bibliyaya and içirdilər. İstintaqın nəticəsi kral məhkəməsinə təqdim edilirdi. Beləliklə, demokratik dövlətlərdə olan andlı məhkəmələr yarandı. XII əsrdə kralın hərbi yürüşlərində iştirak etməyə məcbur olan cəngavərlər sonralar krala «qalxan pulu» adlanan xüsusi haqq ödəyirdilər. Kral bu pulla daimi nizami muzdlu ordu saxlayırdı.

        İngiltərə parlamentinin yaranması

        XIII əsrdə İngiltərə kralı qüdrətli hakimiyyətə malik idi. Bundan istifadə edən kral öz vassallarından çoxlu ödənişlər, şəhərlilərdən ağır vergilər aldı. İri feodallar, cəngavər və şəhərlilər krala qarşı çıxdılar. Kəndlilər bundan istifadə edib malikanələri dağıtmağa başladı. Bundan qorxuya düşən feodallar barışmağa məcbur oldular.

        Belə bir şəraitdə 1265-ci ildə İngiltərədə ilk dəfə parlament (fransızca «danışmaq» deməkdir) çağırıldı. XIV əsrdə parlament lordlar (ağalar) və nümayəndələr (icmalar) palatasına bölündü. Lordlar palatasına yepiskoplar, abbatlar, feodallar daxil idi. Nümayəndələr palatasına hər qraflıqdan iki cəngavər, hər iri şəhərdən iki şəhərli seçilirdi.

        İngiltərə cəngavərləri ilə şəhərliləri arasında Fransada olan silklər arasındakı kimi kəskin ziddiyyətlər yox idi. Buna görə də nümayəndələr palatası razılıq verməsə, hər hansı bir vergi toplanınası barədə heç bir qanun qəbul edilə bilməzdi. İngiltərə parlamenti dövlət işlərinə Fransa Baş Məclisinə nisbətən böyük təsir göstərirdi. Bunun səbəbi silklər arasında barışmaz ziddiyyətlərin olmaması idi. Fransada olduğu kimi, XIII-XIV əsrlərdə İngiltərədə də mərkəzləşdirilmiş dövlət möhkəmləndi. Bu dövlət formaca silki mütləqiyyət idi.

        Uot Tayler üsyanı

        Əsas məqalə: Uot Tayler üsyanı

        XIV əsrin sonlarında Qərbi Avropa ölkələrini taun xəstəliyi bürüdü. Xalq bunu «qara ölüm» xəstəliyi adlandırırdı. Əhalinin üçdə biri qırıldı. Parlament yoxsulları az miqdarda əmək haqqı ilə işləməyə məcbur edirdi, boyun qaçıranlara ağır cəza verilirdi. Xalq təbliğatçıları meydana gəldi. Təbliğatçı Con Boll hamının bərabər olması ideyasını irəli sürdü və buna görə həbs olundu.

        İngiltərədə feodal zülmünün güclənməsi, yoxsullar haqqında amansız qanunların verilməsi, vergilərin artırılması Uot Tayler üsyanına səbəb oldu. 1381-ci ildə Uot Taylerin başçılığı ilə kəndli üsyanı başlandı. Londonun şimalında bir neçə kəndin əhalisinin vergi yığanlara və kral məmurlarına divan tutması üsyan üçün siqnal oldu. Üsyançı kəndlilərə sənətkar,Yüzillik müharibənin iştirakçısı Uot Tayler başçılıq edirdi. Üsyançılar Londona gəlmiş, kral məsləhətçilərinə divan tutmuş, onların evlərini dağıtmışdılar. Kral Tauer qəsrində gizləndi. Xalq qəsri mühasirəyə aldı, kral kəndlilərlə görüşməyə məcbur oldu.

        Üsyançılar təhkimçiliyin və biyarın ləğv olunması, torpaqdan istifadə haqqının azaldılması tələblərini krala verdilər. Kral bu vədlərin yerinə yetirilməsinə söz verdi. Lakin Uot Tayler başda olmaqla ardıcıl üsyançılar kralla yenidən görüşdülər və 2-ci tələblərini irəli sürdülər. İcmaların əlindən alınmış örüşlərin və meşələrin geri qaytarılmasını, yepiskopların və monastırların torpaqlarının müsadirə olunub kəndlilər arasında bölüşdürülməsini, İngiltərədə bütün adamlara hüquq bərabərliyi verilməsini tələb etdilər. Danışıq zamanı əyanlar Uot Tayleri öldürdülər. Con Boll edam edildi, üsyançılara divan tutuldu.

        Üsyan məğlub oldu. Çünki kəndlilər arasında birlik və mütəşəkkillik yox idi,onlarda yaxşı krallara inam güclü idi. Lakin üsyan nəticəsiz qalmadı: XIV əsrdə bütün kəndlilərin ödənc müqabilində şəxsi asılılıqdan azad olması başa çatdı, feodallar kəndliləri bir daha biyara cəlb edə bilmədilər, yoxsullara qarşı amansız qanunlar yumşaldıldı.

        Al qızılgül və ağ qızılgül müharibələri

        Əsas məqalə: Al qızılgül və ağ qızılgül müharibələri

        Yüzillik müharibədən sonra İngiltərənin daxilində iki əyan nəsli və onların tərəfdarları arasında hakimiyyət uğrunda müharibə başlandı. Müharibə 30 il (1455-1485) davam etdi. Onlardan birinin gerbində al qızılgül, o birinin gerbində isə ağ qızılgül olduğuna görə bu müharibəni al qızılgül və ağ qızılgül müharibələri adlandırırdılar. Bu müharibələrdə əyanlar, demək olar ki bir-birini qırıb qurtardılar. Vuruşan əyan nəsillərindən birinin nümayəndəsi olan VII Henrix Tüdor (1485-1509) qalib gəldi və Tüdorlar sülaləsinin (1485-1603) hakimiyyəti başlandı. XV əsrin sonu – XVI əsrin əvvəllərində İngiltərədə kral hakimiyyəti xeyli gücləndi.

        XVI-XVII əsrlər

        XVI əsrdə mahud istehsalı kəndlərdə də yayılırdı. Varlı adamlar yunu və dəzgahı kəndlilərə verir, kəndli istehsal etdiyi mahudu ancaq ona qaytarırdı. Varlı adamlar ustaları kənddə bir emalatxanaya toplayırdılar. Beləliklə, usta kəndlilər indi varlı adamların düzəltdiyi emalatxanada muzdla işləyirdi. Emalatxanın sahibinə kapitalist, işçiyə isə muzdlu fəhlə deyilirdi. Bu cür emalatxanalar kapitalist manufakturası adlanırdı. Sənətkarlar manufakturalarda işləməyə başladılar. Yoxsullar, şagirdlər və usta köməkçiləri manufakturada muzdlu fəhləyə çevrildilər.

        Əsasən əl əməyindən istifadə edən müəssisələr manufaktura adlanır. Manufakturada əmək bölgüsü var idi. Əmək məhsuldarlığı yüksək idi. Manufaktura sahibləri, tacirlər, bütün dövlət adamları muzdlu fəhlələrin əməyi hesabına varlanan burjuaziyaya çevrildilər. Burjuaziyanın pulu, müəssisəsi, malı var idi. Muzdlu fəhlələr şəxsən azad idilər. Manufaktura əl əməyinə, fəhlələr arasında əmək bölgüsünə, muzdlu əməyə əsaslanan iri kapitalist müəssisəsi idi. Manufaktura emalatxanadan onunla fərq bu idi ki, manufaktura sahibi işləmir, ancaq manufakturanı idarə edirdi. Emalatxana sahibi isə işləyirdi. Manufakturanın meydana gəlməsi ilə yanaşı, iki yeni sinif,- yəni burjuaziya və muzdlu fəhlə sinifləri də yarandı.

        Sənaye

        Bütün XVI əsr boyu İngiltərədə əhalinin sabit artımı baş verir. Xüsusilə şəhər əhalisi artırdı. London Avropanın meqapolislərindən birinə çevrilmişdi, onun əhalisi XVII əsrin ortalarına doğru 500 minə çatırdı. Birmingem, Mançester, York, Qloster iri ticarət və sənətkarlıq mərkəzləri idi.

        XVII əsrin I yarısında ingilis iqtisadiyyatının yüksəlişinə təkan verən amilllərdən biri – daxili bazarın mövcud olması idi. İngilis istehsalının başlıca sahəsi mahudçuluq idi. Milli ixracın təx. 80 %-ni mahud təşkil edirdi. Toxuculuq texnikasında əhəmiyyətli irəliləyişlər baş vermişdi. İstehsal olunan parçaların növləri də genişlənmişdi və müxtəlif bazarların tələbatını ödəməyə xidmət edirdi; məs., təkcə mahudun 14 əsas növünün adı mənbələrdə çəkilir. Fransadan və Niderlanddan olan mühacir-sənətkarlar İngiltərədə ipək parça istehsalının əsasını qoymuşdular.

        Manufakturaların meydana gəlməsi də toxuculuq istehsalının yüksəlişini doğururdu. Artıq XV əsrin sonu iri mərkəzləşmiş manufakturalar yaranır. İşçi qüvvəsi əsasən şəhərə köçən kəndlilərdən, qadınlardan və müflisləşmiş sənətkarlardan yığılırdı. Xammalın qiymətinin qalxması sənətkarların müflisləşməsini sürətləndirirdi.

        XVI əsrin ortalarından etibarən dağ-mədən sənayesində və metaləritmədə də yüksəliş nəzərə çarpır. Tacirlərin, varlı şəhərlilərin və zadəganların böyük bir hissəsi öz kapitalını məhz bu sahələrə qoyurdu. Əsrin sonuna doğru İngiltərə Avropa ölkələrinə ən iri ixracatçısına çevrilir. Dəmir və polad keyfiyyətinin artması nəticəsində ölkə odlu silah istehsalının da böyük ixracatçısı olur. Bütün bu sahələrdə manufaktura geniş yayılır. Metallurgiyanın artan tələbatı İngiltərədə domna peçlərində daş kömürün geniş istifadəsinə gətiribi çıxarır.

        İngilis gəmiqayırma işi böyük uğurlar qazanır. Hərbi və ticarət gəmilərinin keyfiyyəti İngiltərəni iri dəniz dövlətlərindən birinə çevirir.

        İngilis istehsalındakı mühüm yeniliklər ticarətin xarakterində də əks olunur. Əgər XV əsrdə ingilislər yun və emal olunmamış mahud ixrac edirdisə, XVI əsrdə bu, artıq yüksək keyfiyyətli emal olunmuş mahud ixracı idi. İngilis metalının əsas alıcıları Fransa, Aralıq dənizi ölkələri, odlu silah alıcıları isə – İspaniya və onun müstəmləkələri idi.

        İngilis kompaniyaları içərisində səhmdar cəmiyyətlər meydana gəlir. Bu kompaniyalarda payçılar öz vəsaitlərini birləşdirir, mal alır, gəmilər yola salır, daha sonra qazanılmış kapitalı bölürdülər.

        Ticarət kapitalı əsasən səhmdarlıq və bank işi sahələrinə qoyulurdu. Ən mühüm maliyyə əməliyyataları Londonda həyata keçirilirdi, birja və iri bank idarələri də Londonda idi. Bundan əlavə, ticarət kapitalı kənd təsərrüfatına da nüfuz edirdi.

        Aqrar inkişaf

        İngilis iqtisadiyyatının daha bir xüsusiyyəti erkən kapitalist münasibətlərinin təkcə şəhərdə yox, kənddə də yaranması idi. «Yeni zadəganlar» — orta və xırda centrilər bazarla sıx bağlı idilər və iqtisadi şəraiti öz məqsədləri üçün istifadə edirdilər. Lakin torpaqların böyük bir hissəsi kəndlilərə paylanmışdı; onlar bu pay torpaqları əvəzində lendlordlara pur rentası ödəyirdilər. Lendlordlar tədricən onları bu torpaqlardan sıxışdırmaq üçün rentası artırırdılar. Boşalmış sahələri lendlordlar qısamüddətli icarəyə verirdi. Bəzən centrilər ticarət kompaniyalarının payçılarına çevrilirdi və onda bütün proses – qoyun artırılması, mahud istehsalı və satışı onların nəzarəti altına düşürdü.

        Əmtəə-pul münasibətlərinin təsiri altında ingilis kəndinin sosial strukturu də dəyişir: kəndli icmaları dağılır. Bir tərəfdən, torpaqsız və aztorpaqlı kəndlilərin sayı artır, digər tərəfdən, azsaylı, lakin möhkəm mövqeli kəndli təbəqəsi yaranır. Varlanmış kəndlilər icma torpaqlarını tutur, bunun üçün alqı, icarə və mübadilədən istifadə edirdi. Bu proses «fermaların yığılması» adlanırdı. İri kəndlilər çox vaxt lendlorların torpaqlarında fermerə çevrilirdilər. Fermer təsərrüfat fəaliyyətinin təşkilatçısı kimi çıxış edirdi, torpağın mülkiyyətçisi isə «rantye»yə çevrilirdi. Onun aldığı icarə haqqı artıq renta yox, kapitalist-sahibkarın gəlirinin bir hissəsi idi. Bu, artıq yeni bir təsərrüfat sistemi idi və muzdlu əməyə əsaslanırdı.

        Çəpərləmələr

        Əsas məqalə: Çəpərləmə

        İngiltərədə torpaq sahibləri icmanın istifadə etmədiyi torpaqları qoyun otarmaq üçün çəpərlədilər. Torpaq sahibləri kəndlilər üzərində imtiyazlarından istifadə edirdilər. Kəndlilərin torpaqlarından zorakılıqla qovulması çəpərləmə adlanır. Qovulmuş kəndlilər öz əmlakmı, yəni əmək alətini, evini və torpağını itirirdi. «Qoyunlar adamları yeyir» ifadəsi bu dövrdə yaranmışdı. XVI əsrdə İngiltərədə çəpərləmə nəticəsində torpağı və əmək aləti olmayan çoxlu azad adamlar meydana çıxdı. Onlar kapitalistlər üçün ucuz işçi qüvvəsi idi.

        İngiltərədə zadəganlar iki qrupa bölünürdü. Birinci qrup zadəganlar təsərrüfatlarını köhnə qaydada aparır, kəndlilərdən töycü alır, artıq məhsulu bazarda satırdılar. İkinci qrupa daxil olan yeni zadəganlar təsərrüfatını yeni qaydada quran, muzdlu əməkdən istifadə edən torpaq sahibləri idi. İngiltərədə icarədarlar fermerlər idi. Fermerlər də muzdlu fəhlələrdən istifadə edirdilər.

        XVI əsrdə çəpərləmə nəticəsində minlərlə kəndli torpaqdan, əmək alətindən, evindən məhrum oldu və işsiz qaldı. Onlar dilənçi və səfil həyat tərzi keçirməyə başladılar. Londonda yaşayan 200 min adamın 50 mini avara və dilənçi idi. XVI əsr ərzində İngiltərə kralları dəfələrlə çəpərləmələrin dayandırılması, kəndlilərin öz yerinə qaytarılması haqqında qanunlar verdi. Lakin çəpərləmələr davam edirdi. Hökumət avara və dilənçilərə qarşı qanunlar verdi. Bu qanunlar o qədər sərt idi ki, onları «qanlı qanunlar» adlandırırdılar. Avara adam birinci dəfə tutulanda bədənindən qan çıxana qədər döyürdülər. İkinci dəfə tutulanda onu qamçılayır və qulağının bir hissəsini kəsirdilər. Üçüncü dəfə ələ keçən avaranı ölüm cəzası gözləyirdi. Amansız qanlı qanun verməklə hökumət XVI əsrin birinci yarısında İngiltərədə var-yoxdan çıxmış kəndliləri aşağı muzdla işləməyə məcbur edirdilər. Bu dövrdə İngiltərədə səfil və dilənçi həyat tərzi keçirən 70 min adam asmışdılar. Bu yolla hökumət onları zorla muzdlu fəhləyə çevirirdi.

        Robert Ketin başçılığı ilə üsyan

        Əsas məqalə: Robert Ket

        1549-cu ildə çəpərləməyə qarşı İngiltərənin şərqində — Norfolk qraflığında xırda mülkədar Robert Ketin başçılığı ilə kəndli üsyanı başladı. Kəndlilər qraflığın paytaxtı Norviç şəhəri yaxınlığındakı meşədə məskən saldılar. Şəhərlilər də onlara qoşuldular. Üsyançılar Norviç şəhərini ələ keçirdilər. Kəndlilər 29 maddədən ibarət tələb hazırladılar. Onlar çəpərləmələrin dayandırılmasını, iri torpaq sahiblərinin icma örüşlərindən istifadə etmələrinin qadağan olunmasını və s. tələb edirdilər. Lakin kəndlilərin bu tələbi qəbul edilmədi. Üsyan məğlub oldu. Robert Ket edam olundu. Çəpərləmə davam etdi.

        Mütləqiyyətin təşəkkülü

        İngiltərə mütləq monarxiyasının bərqərar olması və yüksəlişi Tüdorlar sülaləsi ilə (1485-1603) sıx bağlıdır. Al qızılgül və ağ qızılgül müharibələri başa çatandan sonra yeni sülalənin banisi qraf Riçmond VII Henri kimi taxta çıxdı. VII Henri aristokrat ailələrin qarşıdurmasına son qoydu, tabe olmaq istəməyən ailələri isə məhv etdi. Müsadirə etdiyi torpaqları və qiyamçıların əmlakını isə o, dövlət xəzinəsinə keçirdi. Nəticədə VII Henri Avropanın ən varlı monarxına çevrildi. Onun mərkəzləşmə siyasətini ingilis cəmiyyətinin ən geniş kütlələri, o cümlədən parlament dəstəkləyirdi. Aristokratiya arasında güclü dayaq tapmaq üçün VII Henri öz tərəfdarlarına titul və torpaq paylamağa başlayır. Onun sarayı orta və xırda zadəganların cəmləndiyi mərkəzə çevrilir.

        Atasının mərkəzləşdirmə siyasətini VIII Henri davam edir. Bu kral dövrünün yüksək təhsil görmüş və mesenat bir adam idi və ingilis humanistlərində bu, böyük ümidlər yaradır. Onu çox vaxt İngiltərənin «renessans» hökmdarı adlandırırlar. VIII Henrinin dövründə onun kansleri T.Kromvelin fəal iştirakı ilə dövlət idarəçiliyində mühüm islahatlar keçirilir. Gizli Şura baş inzibati orqana çevrilir. Şuranın fəaliyyət dairəsi qeyri-məhdud idi: o, xarici və daxili siyasi xətti müəyyən edir, maliyyə və müdafiə işlərinə nəzarət edirdi. Şurada əsas yeri saray nazirləri yox, lord-kansler, lord-xəzinədar, dövlət katibi, lord-admiral və marşal tuturdu. Bütün XVI əsr boyu dövlət katibi vəzifəsi yüksəliş dövrünü keçirirdi: əvvəllər monarxın şəxsi katibi olan bu vəzifəli şəxs tədricən kəşfiyyata və diplomatik idarəyə başçılıq etməyə başlayır.

        Tüdorlar monarxiyasının möhkəmləndirilməsində məhkəmə sisteminin inkişafı mühüm rol oynayır. Yerli maqnatların şəxsi ədliyyəsi qəti şəkildə ləğv olunur və mərkəhi məhkəmələr əsas rol oynayır. İngilis bürokratiyasının səciyyəvi cəhəti onda idi ki, o, qapalı kastaya çevrilir və yerli zadəganlarla sıx iqtisadi əlaqələr saxlayır.

        İngiltərənin ada vəziyyəti Tüdorların diqqətini ordudan çox donanmaya çəkir. «İngiltərənin taxta divarları» adlandırılan kral donanması VII Henrinin və VIII Henrinin aktları gəmiqayırma işini də inkişaf etdirirdi.

        Kral reformasiyası

        İngiltərədə mütləqiyyətin möhkəmləndirilməsində mühüm addım VIII Henrinin təşəbbüsü ilə başlamış olan kilsə reformasiyası olmuşdur.

        Hələ XVI əsrin 20-ci illərində fransız və alman reformatorlarının təsiri altında Reformasiya ideyaları yayılmağa başlayır. Lüterçilik əsasən burgerlər içərisində məşhur idi, bu da alman və holland şəhərlərinin İngiltərə ilə sıx ticarət əlaqələr nəticəsində mümkün olmuşdur. Lakin ingilis cəmiyyətində bu illərdə kilsə islahatı ideyaları geniş ictimai hərəkata çevrilməmişdi.

        Lüterin çıxışlarında ingilis hümanistlərinin reaksiyası da birmənalı olmamışdı: məs., Oksford universitetində ona tənqidi, Kembric universitetində isə əksinə yanaşmışdılar – burada Lüterin Tindal, Koverdeyl, Kranmer, Latimer kimi ardıcılları var idi. 1524-cü ildə Uilyam Tindal Əhdi-Cədidi ingilis dilinə tərcümə edir, lakin onun tərcüməsi İngiltərədə qadağan olunduğundan, Almaniyada nəşr olunur.

        Rəsmi hakimiyyət antilüter mövqeyi tutur: VIII Henri özü şəxsən «alman bidəti»nə qarşı çıxır və buna görə də papa tərəfindən «Dinin müdafiəçisi» titulunu da alır. Lakin VIII Henri arvadı Araqonlu Yekaterina ilə boşanma prosesilə bağlı Roma ilə münaqişəsi başlayır və bu, kralın Reformasiyaya münasibətini dəyişir. Belə ki, ispan şahzadəsi ilə çoxillik nigahdan Henrinin oğlu olmadığından, o, papadan bu nigahı ləğv etməyi və ingilis olan Anna Boleynlə evlənməsini icazə verməsini xahiş edir. Lakin papa VII Kliment ispan kral ailəsi ilə münaqişəyə girmək istəmədiyindən krala rədd cavabı verir. VIII Henri cəmiyyətli bir addım atır: Yekaterina ilə nigahını ləğv edir, Anna Boleynlə evlənir. Bu, Roma ilə açıq münaqişəyə gətirib çıxarır. Kralın təkidi ilə 1529-cu ildən 1536-cı ilə qədər parlament («reformasiya parlamenti») bir neçə statut qəbul edir ki, bunlar İngiltərədə Romadan müstəqil olan milli kilsənin yaradılmasına yönəlir. Bu statutlar kilsə 1/10 vergisinin məhdudlaşdırılması, Romaya appelyasiya verilməsinin qadağan olunması və ingilis ruhaniləri üzərində papa ədliyyəsinin ləğvi haqqında idi. 1534-cü ildə Suprematiya haqqında verilən Akt isə VIII Henrini İngiltərə kilsəsinin ali başçısı elan edirdi, kilsə isə «anqlikan kilsəsi» adlandırılırdı.

        «Yuxarıdan» gətirilən Reformasiya cəmiyyətdə böyük entuziazm yaratmasa da, T.Kromvelin başçılıq etdiyi «saray partiyası» və kraliça Anna Boleynin yaxın adamları içərisində böyük dəstək tapdı. Kembric teoloqu Kranmer kraldan sonra anqlikan kilsəsində I adam olan Kenterberi arxiyepiskopu seçilir. Kromvelin təzyiqi ilə parlamentarilər kilsə mülkiyyətinin sekulyarlaşdırılmasını təsdiq edir. 1536-1540-cı illərdə monastırların və kilsələrin torpaqları xəzinənin xeyrinə müsadirə edilir. Rahib ordenləri qovulur, monastır məktəbləri və xəstəxanaları isə bağlanır. Xəzinəyə keçən torpaq mülklərinin bir hissəsini kral öz yaxınlarına, bir hissəsini saray əyanları və zadəganlara, qalanını icarəyə verir. Bütün bunlar aqrar sahədə kapital yığımının əsas mənbəyi olur. Monastır torpaqlarında işləyən kəndli kütlələri səfilə çevrilir. Əvvəlki monastır binalarını isə manufaktura sahibləri ələ keçirir.

        Reformasiyanın həyata keçirilmə üsulları və həmçinin onun nəzəri əsaslandırılması məsələləri katoliklər arasında böyük etiraz və mühacirət doğurdu. Kilsə başçısı kimi krala and içmək istəməyən keçmiş kansler Tomas Mor və Roçesterli yepiskop Fişer edam olunur.

        Kral reformasiyasının siyasi yekunu kilsənin dövlətə tabe edilməsi və onun dövlət təsisatları sisteminə qatılması olur. Reformasiya mütləqiyyətin ideya mənbəyini də zənginləşdirir: monarxın hakimiyyəti mənşə etibarilə ilahi, monarx özü isə – İsanın Yerdəki canişini elan olunur.

        Kilsə islahatının ehkam məsələləri və təşkilati işlər kralı az maraqlandırırdı. Anqlikan etiqadının ilk simvolu olan «10 maddə»də xeyli ziddiyyətli fikirlər var idi. Burada Lüterin irəli sürdüyü fərdi tövbə ideyası elan edilir, amma eyni zamanda müqəddəslərə sitayiş edilməsi saxlanılırdı. Bu maddələrdə ruhani iyerarxiyası, kilsələrin bəzədilməsi, dini ayinlər zamanı musiqi müşayiəti də ləğv edilməmişdi. Başqa sözlə desək, anqlikan kilsəsi katoliklə lüterçilik arasında orta mövqe tuturdu. Kral reformasiyasının mühafizəkarlığı Bibliyanın ingilis dilində yayılması məsələsində də görünürdü: VIII Henri onun ingilis dilində nəşrinə icazə versə də, ingilis dilində şərhini qadağan etmişdi.

        Yeni etiqadın bərqərar olması və radikal dəyişikliklər VIII Henrinin oğlu VI Eduardın dövründə (1547-1553) başa çatır. Gənc kral və onun qəyyumları olmuş hersoq Somerset və hersoq Nortumberlend ardıcıl protestantlar idilər. Onların dövründə anqlikan kilsəsi lüterçi modelə yaxınlaşdırılır: ruhanilərin nigaha girməsinə icazə verilir, ikonalara sitayiş qadağan olunur, Bibliyanın ingilis dilinə tərcüməsi və şərhi ilə bağlı qadağalar ləğv olunur.

        İngiltərənin şimal və qərb qraflıqlarında Reformasiya böyük uğur qazana bilmir. Sonrakı hadisələr də göstərdi ki, kral reformasiyasının yekunu hələ qoyulmayıb.

        Əksreformasiya

        VIII Henrinin vəsiyyətinə uyğun olaraq, VI Eduardın vəfatından sonra onun yerinə VIII Henrinin Araqonlu Yekaterinadan olan qızı Mariya Tüdor (1553-1558) keçir. Atasının bütün hədələrinə baxmayaraq Mariya katoliklikdən dönməmişdi. O, dərhal katolik kilsəsini bərpa etdi, Roma ilə yenidən əlaqələr yaratdı. Katolik mühacirlər adaya qayıtdı, protestantlar isə ölkəni tərk etdi.

        Onun xarici siyasətinin məqsədi İspaniya və Habsburqlarla münasibətləri bərpa etmək idi. Onun qohumu V Karl bu əlaqələri daha da möhkəmlətmək üçün oğlu II Filipplə Mariyanın nigah qurmasına nail olur. Bu, İngiltərəni beynəlxalq aləmdə Habsburq maraqları dairəsinə daxil edir. İngiltərənin öz müstəqillyini itirmək təhlükəsi 1554-cü ildə Kent cəngavəri Vayt başda olmaqla protestantların üsyanına gətirib çıxarır. Üsyan yatırılır, rəhbəri isə edam olunur.

        Mariya Tüdor protestantların təqibini gücləndirir. «Bidətçilərə» edilən işgəncə və cəzalara görə Mariya Tüdor «Qanlı» ləqəbini alır. Onun ölüm xəbəri ölkədə böyük sevinclə qarşılanır.

        Yelizaveta Tüdorun dini nizamlama siyasəti

        1558-ci ildə ingilis taxtına VIII Henrinin Anna Bolyendən olan qızı Yelizaveta (1558-1603) gəlir. Katoliklərin gözündə o, qeyri-qanuni övlad idi və taxt-taca hüququ çatmırdı. Lordlar palatasında çoxluq təşkil edən katolik yepiskopları Mariya Tüdor tərəfindən bərpa edilmiş kilsənin saxlanması uğrunda çıxış edirdilər. Cenevrədən İngiltərəyə dönən mühacirlər və anqlikanlığa dönməyi, kalvinizm ruhunda radikal islahatlar keçirilməsini tələb edirdilər.

        Cəmiyyətdə parçalanma olmasın deyə, Yelizaveta orta mövqe tutu rvə VI Eduardın dövründə mövcud olmuş mötədil anqlikan kilsəsini bərpa edir. Onun iyerarxik quruluşu və ayinləri katolikliyə yaxın olaraq qalır, lakin 1571-ci ildə qəbul olunmuş yeni etiqad simvolunda – «39 maddə»də Lüterçilikdə olduğu kimi, 2 ehkam – xaç suyuna salınma və ruhaniliyə həsr edilmə saxlanmışdı.

        Onun hakimiyyətinin ilk onilliklərində kraliçanın mötədil siyasəti dini sülhü təmin edir, lakin 70-ci illərin sonlarından rəsmi dairələrin həm katoliklərinə, həm də radikal reformasiyaçılarına ziddiyyətləri kəskinləşir. Anqlikan kilsəsini qəbul etməyənləri Yelizaveta ciddi cəzalandırmağa başlayır.

        Radikal reformasiya

        Reformasiyanın daha dərindən keçirilməsini, anqlikan kilsəsini «papalıqdan xilas etməyi» tələb edənləri puritanlar (lat. «riçis» — təmiz) adlandırırdılar. Puritanların teoloji və siyasi doktrinası kalvinçiliyə yaxın idi. XVI əsrin 40-cı illərindən yayılan puritan hərəkatı varlı burgerlər içərisində daha üstün idi.

        60-70-ci illərdə puritanlar ümid edirdilər ki, Yelizaveta şəxsən kilsə islahatını davam etdirəcək. Lakin kraliça haqlı olaraq bu tələbləri dünyəvi hakimiyyət üçün də təhlükəli sayıb deyirdi: «Onlar əvvəlcə yepiskopları aradan götürəcək, sonra isə məni».

        70-90-cı illərdə puritanlar parlamentdə mövcud kilsənin tənqidinə başlayır, puritan ruhanilərin milli Sinodunu çağırır və öz taktikalarını hazırlayır. Onların hakimiyyətini ifşa etmək üçün Kenterberili arxiyepiskop 1583-cü ildə xüsusi komissiya təsis edir, hər bir ruhani bu komissiya qarşısında anqlikan olduğuna and içmək idi.

        Siyasi baxımdan ingilis puritanları içərisindən XVI əsrin sonuna doğru mötədil presviterian cərəyan ayrılır və onlar kilsənin ümummilli Sinoda tabe edilməsini tələb edir. Radikal puritanlar – independentlər isə kilsənin vəhdətini inkar edir və dini hakimiyyətdən tam müstəqilliyini tələb edirdilər.

        İngiltərənin dəniz ticarəti və müstəmləkələr uğrunda mübarizəsi

        Böyük coğrafi kəşflərdən sonra İngiltərə mühüm dəniz yollarının keçdiyi rayonlara daxil idi. Londonda çoxlu tacir kontorları və banklar meydana gəlmişdi. Manufaktura yaranandan sonra İngiltərə başqa ölkələrə yun göndərmir, ancaq mahud, kömür, balıq və s. aparırdı. Ticarət sürətlə inkişaf edirdi. Uzaq ölkələrlə aparılan bütün ticarət ən varlı tacirlərin təşkil etdiyi şirkətlərin əlində idi. Şirkətlərə daxil olan tacirlər mah birlikdə satır, gəlirini qoyulan pula görə bölüşürdülər. Rusiya ilə ticarət etmək üçün Moskva şirkəti, Afrika ilə Qvineya şirkəti, Hind okeanı və Sakit okeanı sahillərindəki ölkələrlə ticarət aparmaq üçün Ost-Hind şirkəti (1600) yaranmışdı.

        Ümid burnundan şərqə tərəf olan ölkələrlə yalnız bu şirkət ticarət apara bilərdi. XVI əsrin əvvəllərində dünya okeanlarında ağalıq uğrunda İngiltərə və İspaniya mübarizə aparırdı. Dəniz ticarətində İngiltərənin əsas rəqibi İspaniya idi. İspaniya başqa ölkələrin onun müstəmləkələrində ticarət aparmasını qadağan etmişdi. İngiltərə hökuməti bununla razılaşmadı. Elə buna görə də, İngiltərə dəniz quldurları İspaniya müstəmləkələrində, İspaniya sahillərində quldurluğu genişləndirdilər. İngiltərə kraliçası I Yelizaveta Tüdor (1558-1603) ticarət və gəmiçiliyi, dəniz quldurluğunu əl altdan (gizli) müdafiə edirdi. O, İngiltərənin qüdrətli donanmasını yaratdı, dəniz quldurlarına kral donanmasının admiralı rütbəsini verdi.

        İngiltərədə dəniz quldurluğu çox zaman qul alveri ilə birləşirdi. Gəmi sahibi Con Hokins London varlılarının köməyi ilə Afrikaya ekspedisiya təşkil etdi. Kraliça ona iki hərbi gəmi vermişdi. O, Afrikada 500 qul alıb İspaniyanın müstəmləkələrində satmaq istədi. Lakin ispan qubernatoru qul satmağa icazə vermədi. Hokins toplardan atəş açdı, qubernator qul satışına icazə verməyə məcbur oldu. Bu «qəhrəmanlığa» görə I Yelizaveta ona cəngavər rütbəsi verdi.

        İngilis dəniz qulduru Frensis Dreyk kiçik donanması ilə Magellan boğazından Cənubi Amerikanın qərbinə keçmiş, qızıl və gümüş yüklənən ispan gəmisini ələ keçirib dünya okeanmı dolaşdıqdan sonra İngiltərəyə gəlib çıxmışdı. O, Magellandan sonra dünya səyahətini həyata keçirmişdi. Kraliça Yelizaveta onun gəmisinə gəlib onu təbrik etmişdi.

        «Məğlubedilməz armada»nın məhvi

        Əsas məqalə: Məğlubedilməz armada

        Dəniz ticarətində İspaniya İngiltərənin əsas rəqibi idi. İspaniyanın böyük donanması və ən geniş müstəmləkələri var idi. İspaniya kralı başqa ölkələrin onun Amerikadakı müstəmləkələri ilə ticarət aparmasını qadağan etdi. Buna cavab olaraq, İngiltərə kraliçası başda olmaqla ispan müstəmləkələrində, hətta İspaniya sahillərində quldurluq və qarətçilik genişləndi. İngiltərə bu sadə və əsas yolla sərvət ələ keçirmək və dənizdə ağalığı İspaniyanın əlindən almaq istəyirdi. Dreyk, Hokins və başqaları donanmaya başçılıq etdilər. İngiltərə İspaniyaya qarşı, İspaniya da İngiltərəyə qarşı hücuma hazırlaşdı.

        1588-ci ildə ispanlar 130 yelkənli gəmi və 20 min əsgərlə Temza çayının dənizə tökülən hissəsinə yaxınlaşdılar. İspanlar öz donanmalarını «məğlubedilməz Armada» adlandırırdılar. Armada böyük donanma deməkdir. 1588-ci ildə İngilis gəmiləri La-Manş boğazında ispan gəmilərinə hücum etdilər. 2 həftə davam edən döyüşdə ingilislər qalib gəldilər. İngilislər abordaj döyüş qaydasından istifadə etdilər. Abordaj gəmi bortu deməkdir. Döyüş zamanı düşmən gəmisi əks tərəfin gəmisinə yanaşır, qarmaqla onu öz gəmisinə bağlayır və düşmən gəmisinə keçib vuruşur. İspan gəmiləri Şimal dənizinə sıxışdırıldı. Qayalara dəyən gəmilər məhv oldu. Beləliklə, 1588-ci ildə İngiltərə-İspaniya müharibəsi nəticəsində İspaniyanın dəniz qüdrəti sarsıldı, dənizlərdə hökmranlıq tədricən İngiltərənin əlinə keçdi.

        İngiltərənin ilk müstəmləkələri

        İspaniyanın məğlub edilməsi ingilislərin yeni müstəmləkələr ələ keçirməsini asanlaşdırdı. 1607-ci ildə ingilislər Şimali Amerikanın şərq sahillərində özlərinin ilk müstəmləkəsi olan Virciniyanın əsasını qoydular. Buranın yerli əhalisi ingilisləri dostcasına qarşıladı. Lakin az sonra ingilislər onlara divan tutmağa başladı və bütöv tayfaları məhv etdilər.

        İngilislər portuqaliyalıları Asiyada sıxışdırmağa başladılar. 1600-cü ildə yaranmış Ost-Hind şirkəti Böyük Moğol hökmdarından Hindistanda gömrüksüz ticarət etməyə icazə aldı.

        İngilis burjuaziyası öz ölkəsinin zəhmətkeşlərini istismar etmək, dəniz quldurluğu, çəpərləmələr, qul alveri, müstəmləkələri talamaq yolu ilə böyük sərvət topladı. Həmin sərvəti iri müəssisələr tikməyə sərf etdilər.

        XVII əsr İngiltərə burjua inqilabı

        Əsas məqalə: İngiltərə burjua inqilabı

        XVII əsrin 40 illəri üçün İngiltərə əsasən aqrar ölkəsi olaraq qalırdı. Lakin burjua münasibətləri də inkişaf etməkdə idi ki, bu inkişaf sənayesinin bütün sahələrin əhatə edirdi. Monufakturalar meydana gəlir, xarici ticarət intensiv inkişaf edir, yeni-yeni müstəmləkələr ələ keçirilirdi. 1600-cı ildə Ost-Hind, 1606-cı ildə iki Virginiya, 1614-cü ildə «Avanvturist tacirlər» xarici ticarət kompaniyaları meydana gəldi. Lakin İngiltərə mütləqiyyəti yaranmaqda və inkişaf etməkdə olan burjua münasiəbtəlrinin yolunda əngələ çevrilmişdi.

        İngiltərənin siyasi tarixində Stüartlar sülaləsinin böyük rolu olmuşdur. Bu sülalə 1603-cü ildə hakimiyyətə gəlmiş vaxtilə kraliça Yelizaveta tərəfindən edam olunmuş kraliçanın bacısı Mariya Stüartın oğlunun adı ilə bağlıdır. I Yakov Stüart 1603-1625-ci illərdə, I Karl isə 1625-1649-cu illərdə hakimiyyətdə olmuş, məhz onların dövründəİngiltərənin Rusiyadan tutmuş Hindistana qədər nəhəng ərazilərdə agent və şirkətləri təsis olunmuşdu.

        Burjua inqilabı ərəfəsində Avropada başlıca rəqabət İngiltərə ilə Fransa və İngiltərə ilə İspaniya arasında gedirdi. Məlum olduğu kimi, XVI əsrin II yarısında Fransa kralı XII Lüdovikin Avropa diplomatiyası bilavasitəİngiltərənin maraqlarına toxunurdu. Lakin “məğlubedilməz armadanın” süqutundan sonra İngiltərənin Avropa siyasətində rolu artdı.Belə ki, “məğlubedilməz armadanın” aradan qaldırılması sonrakı 400 illik dövr ərzindəİngiltərənin xarici siyasətində kredo olan belə bir fikrin formalaşmasına səbəb oldu ki, ayrılıqda götürülmüş ingilis donanması 2 güclü Avropa dövlətinin donanmasının gücünə bərabər olmalıdır.Yalnız 1921-22-ci illər Vaşinqton konfransından sonra həmin qayda nisbi dəyişikliyə məruz qaldı.

        Tüdorların xarici siyasət xətti XVII yüzilliyin əvvəlləri üçün İngiltərənin dəniz gücünün olduqca artmasına səbəb olmuşdu ki, sonrakı geosiyasət nəzəriyyəçiləri bunu İngiltərənin varlanmasının başlıca faktoru kimi qeyd edirdilər. Stüartlar sülaləsi hakimiyyətə gəldikdən sonra 1603-1614-cü illər arasındakı dövrdə 6 beynəlxalq şirkət təsis olunmuşdu ki, bunlar Qvineyadan Cənub-şərqi Asiyayadək müxtəlif ərazilərə yayılmışdı. İngiltərənin sürətlə varlanması gedişində Siti bankların dövlət siyasətinə təsiri güclənmişdi. Bu bankın ən güclü bankirlərindən biri Pimi kral Pim adlandırırdılar ki, bu şəxs parlament müxalifətinin başında dururdu.

        İngiltərədə yeni və köhnə rejim arasında mübarizə kralla parlament arasında mübarizədə təzahür edirdi. Parlament müxalifətinin görkəmli nümayəndələri Q.Hempdon, Pim, C.Eliton, E.Kok və başqaları idi (İngiltərə parlamentinin 500 nümayəndəsi var idi). Dövrün başlıca tələblərindən biri xarici siyasətin idarə olunmasında parlamentin səlahiyyətlərinin artırılmasindan ibarət idi. Yeni təsis olunmuş agent və şirkətlər bütün imtiyazları əldə etməyə çalışırdılar və bu məqsədlə hakimiyyətə təsir göstərirdilər. İngiltərədə daxili vəziyyətə gərginlik gətirən problemlərdən biri də formalaşmış ənənəyə əsasən fəal xarici siyasət yeritmək üçün daxili vergilərin artırılmasının bilavasitə parlamentdən asılılığı məsələsi idi.

        Parlamentin icazəsi olmadan yeni vergilər qoya bilməyən I Karl 1628-ci ildə paramentin hazırladığı «Hüquqlar haqqında petisiya»nı imzalamağa məcbur oldu. Bu sənddə hakimiyyət sturkturlarının vəzifələri müəyyənləşdirilirdi. Lakin petisiyanı imzaladıqdan sonra yaranmış şəraitdə 1629-cu ildə kral parlamenti buraxdı və 1640-cı ilədək onu bir daha çağırmadı.

        Burjua münasibətlərinin inkişafı gedişində anqlikan kilsəsinin avtokefallığı məsələsi ciddi narazılıq obyektinə çevrilmişdi. İngilis puritanizmi məhz bu zəmində yüksəlməyə başlamış və hakimiyyət sturkturunda özünə güclü tərəfdar toplamışdı. 1637-ci ildə baş vermişŞotlandiya üsyanı İngiltərənin başını elə qatmışdı ki, bundan istifadə edən Kardinal Rişelye 1638-ci ildən etibarən Fransanın hərbi əməliyyatlar meydanına çıxması üçün öz planını reallaşdırmağa başladı. Bu andan etibarən Otuzillik müharibənin həlledici mərhələsi başlandı.

        1637-ci ildə Şotlandiyada üsyan başladıqdan sonra kral I Karl vəsait əldə edib üsyanı yatırmaq üçün 1640-cı ilin aprelində yenidən parlament çağırmağa məcbur oldu. Lakin cəmi üç həftədən sonra buraxıldığı üçün Qısamüddətli parlament adı ilə tarixə daxil oldu. Ölkədə mütləq monarxiyaya qarşı genişlənən siyasi mübarizə tezliklə I Karlı geri çəkilməyə vadar etdi. Şotland üsyanının yatırılması məsələsində kral parlamentdən dəstək qazana bilmədi. Çünki yeni vergilərin təyin olunması məsələsinə parlament razılıq vermədi. Şotland üsyanı İngiltərəyə iki tərəfdən ciddi zərər verdi:

        • İngiltərə diplomatiyasının Avropa siyasətində mövqeləri zəiflədi.
        • İkincisi, Şotland üsyanı İngiltərə puritanizminin güclənməsinə ciddi şəkildə start verməklə hakimiyyət elitasında bir sıra dəyişikliklərin əsasını qoydu. Tori və viqlərin yerində yeni parlament partiyaları olan independentlər və presvetrianlar formalaşmağa başladı.

        Qısamüddətli parlamentdən xarici və vergi siyasəti ilə bağlı heç bir yardım görməyən kral 1640-cı ilin sentyabrında təkrar parlament çağırmağa məcbur oldu və bu parlament 1653-cü ilədək mövcud olmaq üçün Uzunmüddətli parlament adı aldı. Beləliklə, ölkədə kral və parlament tərəfdarlarından ibarət iki siyasi düşərgə yarandı.

        Kral tərəfdarları başlıca olaraq royalistlər idi. Parlament tərəfdarlarının tərkibi yekcins deyildi: iki başlıca partiya formalaşmışdı: presveterianlar və independentlər. Presveterianlar ölkədə mərkəzləşmiş kilsəni saxlamağa tərəfdar çıxır, lakin kilsənin başında kraldan asılı yepiskopun deyil, seçilmiş başçının (peresviterin) olmasını istəyirdilər. Presviter sinod qurultayları qarşısında məsuliyyət daşıyırdı. Independentlər (müstəqillər) isə mərkəzləşmiş kilsəyə qarşı çıxır, hər bir kilsə icmasının müstəqilliyi ideyasını yayırdılar. Bu kilsənin başında kilsə icmasının üzvləri tərəfindən seçilmiş və səlahiyyətləndirilmiş başçı durmalı idi. 1641-ci ilin yazında xalq kütlələrinin inqilabi çıxışlarının genişlənməsi ilə əlaqədar parlament müxalifəti 204 bənddən ibarət «Böyük remonstrasiya» adlı sənədlə çıxış etdi. Burada kralın cinayətləri sadalanır, müstəqil daxili və xarici siyasət yeridilməsi, burjua azadlıqlarının verilməsi, müstəqil puritan kilsənin yaradılması tələb edilirdi.

        Məlum olduğu kimi, ingilis puritanlarının ilk dəstələrindən biri hələ 1629-cu ildə «May çiçəyi» gəmisində Amerika sahillərinə yan almış və Virginiya ştatının əsasını qoymuşdular. Puritançılığın əlehdarı olan I Karl Roma papası ilə münasibətlərin kəsilməsini, yəni ingilis kilsəsinin müstəqilləşməsini cinayət hesab edirdi və bu məsələdə qarşıdurma xüsusi ilə gərgin xarakter almışdı. Kralın parlament müxalifətini həbs etmək və parlamenti buraxmaq cəhdi boşa çıxdıqdan sonra başlıca tərəfdarlarının toplaşdığı şimal qraflıqlarına qaçmağa məcbur oldu və 1642-cim ilin avqustunda I Karl Nottinqemdə qara rəngli müharibə bayrağını qaldırdı. Vətəndaş müharibəsinin I mərhələsi başlandı (1642­1647). Vətəndaş müharibəsi dövründəİngiltərədə baş verənləri İspaniya və Fransa diqqətlə izləyirdilər. Fransız kralları ilə qohumluq əlaqələrinə malik olan Stüartlar Fransanın dəniz gücündən İngiltərədəki rəqiblərinə qarşı mübarizədə istifadə etmək arzusunda olduqlarını gizlətmirdilər və bu məqsədlə fransız kardinalı Mazarini ilə müvafiq danışıqlar da başlanmışdı. Müharibənin əvvəlində üstünlük I Karlın tərəfindən idi. 1642-ci ilin payızında Echill döyüşündə parlament ordusu əzildi, ona prestveteranlardan qraf Mançester və qraf Esseks başçılıq edirdi. 1644-cü ilədək üstülük kral ordusunun əlində idi.

        Müharibənin gedişində Oliver Kromvelin hərbi istedadı parladı. Orta zadəgan ailəsində doğulmuş Kromvel tezliklə independentlərin liderinə çevrildi və ordunu yenidən qurmağa müvəffəq oldu. 1644­cy ildə Marston-Mur döyüşündə parlament ordusu ilk böyük qələbə çaldı. Bu döyüşdən sonra Kromvelin əsgərləri “dəmirböyürlü” adlanmağa başladı. Orduda əvvəlcə 22 min, sonradan 70 min döyüşçü var idi. Baş komandan Tomas Ferfaksın başçılığı altında 1645-ci il iyunda Neyzbi döyüşündə parlament ordusu tam qələbə çaldı. 1646-cı ilin yazında Kral Şotlandiyaya qaçmağa məcbur oldu, onlar isə kralı pulla parlamentə satdılar. Royalistərin sonuncu istingahları 1647-ci ilin martında süqut etdi.

        Neyzbi döyüşündən sonra I Karlın arvadı Generetta başda olmaqla qohumları Fransada sığınacaq tapmışdılar.İngiltərədə vətəndaş müharibəsi dövründə Fransanın buradakı səfiri Karulle vəİspaniyanın səfiri Don Allon Karden Kromveli öz tərəfinə çəkmək üçün öz xidmətlərini təklif edirdilər. Fransız səfiri Karulle Mazarinin tapşırığı ilə Kromvelə ittifaqla yanaşı böyük miqdarda pul, edam olunmuş kralın qohum-əqrəbasını və dəniz siyasətində müttəfiqlik təklif edirdi. Təsadüfi deyildi ki, Fransanın adı Kromvelin imzaladığı Naviqasiya Aktında öz əksini tapmışdı. Aktda öz əksini tapmayan dövlətlər sırasında Hollandiya və İspaniyanın da adı vardı. Kromvel İspan səfirinin qardaşını özünü yaxşı aparmadığına görə camaat qarşısında edam etdirmişdi.

        1645-ci ildə baş vermiş Neyzbi döyüşü təkcə İngiltərədə deyil, Avropada da siyasi vəziyyətə ciddi təsir göstərdi. Bu döyüşdən sonra Kromvelin həm hərbi, həm də siyasi gücü artdı. Kral tərəfdarları royalistlərin də puritanlar kimi, Avropaya və Amerikaya axını başladı. Doğrudur, Kromvel ölkə daxilində bir sıra cərəyanların müqavimətini də aradan qaldırmaq məcburiyyətində idi. Vətəndaş müharibəsinin I mərhələsi başa çatdıqdan sonra parlament Avropa siyasətindəİngiltərənin rolunun bərpasına çalışırdı və bu məqsədlə konkret tədbirlər görülürdü.

        Neyzbi döyüşündən sonrakı dövr ərzində siyasi səhnəyə Levellerlər partiyası da çıxdı. Onun lideri Con Lilbern (1614-1657) idi. Bu partya xırda burjua ideloqu olub aşağı təbəqələri vəəsgərləri əhatə edirdi. Lakin hərəkatın ömrü qısa oldu və 1649-cu ildə başa çatdı. Parlament Lilbernin qovulması haqqında qanun verdi və o, Şotlandiyaya getdi. Az sonra Cerard Uinstenlinin (1609-1652) başçılıq etdiyi həqiqi levellerler- diggerlər hərəkatı (digger- yerqazan deməkdir) başlandı.

        Həbsdə saxlanılan kralın qaçması ölkədə vəziyyətin yenidən gərginləşməsinə səbəb oldu. Tampl qalasından qaçan kral yenidən öz tərəfdarlarını və parlamentdən narazı qüvvələri toplamağa müvəffəq oldu. 1648-ci ilin fevralında cəmi üç ay davam edən II vətəndaş müharibəsi başladı. I Karl şotlandları da öz tərəfinə çəkərək arxanı möhkəmləndirdi və mübarizəni davam etməyə başladı. Lakin Kromvel dərhal genişlənməkdə olan hadisələrə reaksiya verdi və parlament ordusu avqustda Preeton yaxınlığında royalistlərin vəşotlandların birləşmiş qüvvələrini darmadağın etdikdən sonra müharbə başa çatdı. Kral I Karl əsir götürüldü və ciddi şəkildə mühafizə edilməyə başladı. Bu vaxtdan etibarən kralın taleyi ilə bağlı parlament müzakirələrinə start verildi. Kromvelin kralın edam edilməsi ilə bağlə təklifi müqavimətlə qarşılandıqdan sonra parlamenti prestveterianlardan təmizləmək üçün 1647-ci il 6 avqustda və 1648-ci il 5 dekabrda sayı 140 nəfərə çatan presveterianlar parlamentdən qovuldu. Bu hadisə tarixə «Prayd təmizlənməsi» adı ilə daxil oldu.

        Gərgin müzakirələrdən sonra 1648-ci ilin dekabrında parlament kralı mühakimə etmək üçün tribunal yaratdı. Tribunal kralı vətənə xəyanətdə ittiham edərək ona ölüm hökmü çıxardı və I Karl 1649-cu ilin yanvarın 30-da edam edildi. 1649-cu il mayın 19-da İngiltərə respublika elan edildi. 1653-cü ildə Uzunmüddətli parlamentin qalıqları qovulduqdan sonra xarici siyasət məsələləri başlıca olaraq Kromvelin əlində cəmləşdi.

        İngiltərə tarixinin 1649-1653-cü illər dövrü I respublika (İndependent respublikası), 1659-1660-cı illər dövrü isə II respublika dövrü kimi səciyyələnir. Birinci respublikanın dövründə xarici siyasət məsələləri tam şəkildə Kromvelin əlində cəmləşmişdi. Onun Avropa siyasətində üç ölkə: Fransa, İspaniya və Hollandiya mühüm yer tuturdu. Kromvel Hollandiyadan İngiltərəyə ilhaq olunmağı tələb edirdi. İspaniyadan isə inkvizasiyaya son qoyulmasını və Amerika qitəsi ilə ticarətə başqa ölkələrə, o cümlədən dəİngiltərəyə də imkan yaradılmasını tələb edirdi.

        Bu dövrdə İngiltərədəki İspaniya səfiri Don Alonso Karden və Fransa səfiri Karulle böyük diplomatik iş aparırdılar. Edam edilmiş kralın Fransaya qaçmış arvadı Qenrietta-Mariya və ona bağlı saray dairələri Fransanın İngiltərə ilə yaxınlaşmasına göstərdikləri müqavimətə baxmayaraq, uzun sürən danışıqlardan sonra 1655-ci ildə Fransa ilə müqavilə bağlandı. Çünki kardinal Mazerini Kromvelə pul, edan olunmuş kralın ailəsini və ittifaq təklif etmişdi. Müqvilə hər iki ölkənin Avropa siyasətində ziddiyyətlərin yumşalmasına, İspaniya və Niderlanda qarşı isə birgə siyasətin yeridilməsinə imkan verirdi.

        İngiltərə ilə fəal rəqabət aparan Hollandiyanı sıradan çıxarmaq üçün Kromvel Naviqasiya Aktı adlı sənəd imzaladı (1651-ci il 5 avqust). Sənədə görə, İngiltərəyə mallar ancaq ingilis gəmilərində və adı akta düşmüş ölkələrdən gətirilə bilərdi. Hollandiyanın aktdan ciddi narazılığı 1652-54-cü illər ingilis-holland müharibəsinə gətirib çıxardı ki, bu müharibədə Hollandiya əzildi və təslim oldu. Sülhün şərtinə görə, Hollandiyanın çoxsaylı ticarət donanması İngiltərə bayrağı altında hərəkət etməli idi. Birləşmiş əyalətlərin Baş ştatlarının iclasında dövlət xadimlərindən biri obrazlı şəkildə demişdi ki, bunban sonra biz də, dəniz də ingilislərin himayəsindəyik.

        1651-ci il 5 avqust Naviqasiya Aktından sonra İspaniya ciddi şəkildə narazılıqlarını bildirdi. İspaniyanın Kromveldən Franasaya qarşı istifadə etmək cəhdləri uğursuzluqla nəticələnməsi iki ölkə arasında münasibətlərin gərginləşməsini şərtləndirdi. Kromvel Kardeniyadan inkivizasiyaya (kilsə məhkəməsi) son qoyulmasını və Vest-İndiyaya (Amerika) gedən dəniz yolundan maneəsiz istifadə olunmasını tələb etdikdə səfir cavabında – bu mənim hökmdarımın iki gözünü istəmək kimi şeydir, -cavabını vermişdi. 1656-cı ildə İspaniya ilə başlanan müharibə Kromvelin ölümündən sonra qələbə ilə başa çatdı. Qul alverinin mərkəzi olan Yamayka adası İngiltərənin əlinə keçdi. İspaniya Avropa siyasətindən sıxışdırılıb çıxarılmağa başladı.

        İngiltərə burjua inqilabının 1653-1659-cu illər dövrü Kromvel protektoratlığı dövrü adlanır. 1653-cü il 16 dekabrda Kromvel respublikanın lord-protektoru (müdafiəçisi) elan olundu. Respublikanın konstitusiyası qəbul edildi. Ölkə başında general-mayor dayanan dairələrə bölündü. Respublikanı Dövlət Şurası və parlament idarə edirdi. 1657-ci ilin mayında protektorluq irsi elan edildi və lordlar palatası bərpa edildi. 1658-ci ilin payızında Kromvelin ölümündən sonra 1658-1959-cu illərdə oğlu Riçard Kromvel lord -protektor oldu.

        1650-ci ildə İngiltərəni İspaniya və Fransa tanıdılar. 1649-1652-ci illərdə Kromvel İrlandiyaya yürüş edərək üsyanı qan içində boğdu, Dublin şəhəri qarət edilərək yandırıldı (üsyan İrlandiyada 1641-ci ildə başlamışdı). Kromvel 1653-cü illərdə İsveç, Danimarka və Portuqaliya ilə ticarət müqavilələri imzalanmışdı.

        1659-cu il mayından 1660-cı ilin may ayına qədər davam edən II respublika dövründə İngiltərəni parlament təkbaşına idarə edirdi. 1660-cı il fevralın 3-də Şotland ordusunun komandanı general Monk ordusu ilə Londona daxil oldu, dövlət çevrilişindən sonra yeni parlament seçkiləri keçirildi. Apreldə parlament I Karlın oğlu II Karlı taxt-taca bərpa etdi. (1660-1685). Oğlu II Yakov (1658-1688) katolik idi. II Yakov və oğlu II Karl Stüartların əvvəlki qeyri-məhdud hüquqlarını bərpa etməyə çalışırdılar. Lakin hər iki kralın yeritdiyi siyasi xətt çox tezlikləİngiltərər parlamentində və hakimiyyət elitasında yeni müxalifətin meydana gəlməsini şərtləndirdi, ölkədə ictimai-siyasi vəziyyət yenidən olduqca kəskin xarakter aldı.

        Parlament partiyaları – torilər, viqlər və anqlikan kilsəsi Fransanın dəstəyindən istifadə edərək Stüartların qadın xətti ilə qohumlarından olan II Yakovun qızı Mariyanın əri protestant Oranlı Vilhelmə (o Hollandiyanın ştathalteri idi) müraciət edərək onu İngiltərəyə kral taxtına dəvət etdilər. 1688-ci il dekabr ayında Vilhelm (1688-1702) Londona daxil oldu və II Yakov tələsik şəkildə Londonu tərk etmək məcburiyyətində qaldı.

        Hakimiyyəti tamamilə ələ aldıqdan sonra 1689-cu il oktyabr ayında Vilhelm «hüquqlar haqqında» bill adlı parlamentin və kralın hüquqlarını müəyyənləşdirən sənəd imzaladı. 13 bənddən ibarət billdə xarici siyasət fəaliyyətinin bütün sahələri parlamentin prereqativinə çevrilirdi. Həmin sənəd İngiltərə parlament monarxiyasının təsis aktı hesab edilə bilər. Beləliklə, 1688-ci il «şanlı inqilabı» adlanan bu hadisə ilə də İngiltərə burjua inqilabı başa çatdı. İngilis tarixşünaslarınının «şanlı inqilab» adlandırdığı epizod 1688-1689-cu illərin hadisələri ilə bağlı olmuşdur.

        İngiltərə burjua inqilabının qələbəsi İngiltərənin dünya birinciliyi yoluna çıxmasını təmin etmişdi. İngiltərə tarixşünaslığı belə bir məsələdə həmrəydir ki, XVII əsrin sonları üçün inqilabdan sonra keçən 40 il ərzindəİngiltərə dünyanın ən böyük müstəmləkə dövlətinə çevrildi.

        Şotlandiya ilə İngiltərə ittifaq bağlanması

        Şotlandiya ilə İngiltərə krallarının eyni olmasına qarşı ayrı parlamentlərə sahib olmağı bir əsr daha davam etdirdilər. Amma Kral Ceyms Şotlandiya parlamentinin və kilsəsinin, 5-ci Ceyms dövründə qazandığı azadlığa icazə vermədi.

        18-ci əsrə daxil olarkən İngiltərənin və Şotlandiyanın bəzi ortaq məqsədləri var idi. Hər ikisi də protestant bir kral istəyirdi və hər ikisi də Fransanı ölkələri üçün təhlükəli görürdü. 1702-ci ildə Uilyam və Merinin yerinə taxta keçən Kraliça Anna 1706-cı ildə iki krallığı birləşdirmə planını reallaşdırmaq üçün İngiltərə və Şotlandiyadan nümayəndələr təyin etdi. Əldə olunacaq razılığa görə, birləşən iki krallıq tək bayraq altında və tək bir parlamentlə idarə olunacaqdı. Hər kəs ticarətdə bərabər haqlara sahib olacaq, eyni vergiləri ödəyəcəkdi. Şotlandiya öz kilsəsinə, məhkəmələrinə və xüsusi qanunlarına sahib olmağı davam etdirəcəkdi. Şotlandiya parlamenti bu təklifləri Birləşmə Aktı adı ilə qəbul etdi. Daha sonra İngiltərə parlamenti də eyni qanunu qəbul etdi. Beləliklə, 1 May, 1707-ci ildə İngiltərə və Şotlandiya “Birlik sazişi” imzalayaraq, Birləşmiş Krallıq adı ilə tək bayraq altında birləşdi. [1] [2]

        XIX əsr

        19-cu əsrin birinci yarısında İngiltərədə kapitalizmin inkişafı Avropanın başqa ölkələrinə nisbətən sürətlə gedirdi. 19-cu əsrin ortalarında fabriklər üçün lazım olan mexanizmlər, dəzgah və maşınların özləri də maşınlar vasitəsilə istehsal olunmğa başlayırdı. Bu, artıq sənaye çevrilişinin başa çatması demək idi. Maşınlar əl əməyini, eləcə də iri müəssisələr xırda müəssisələri sıxışdırıb aradan çıxarırdı. Istehsal təmərküzləşirdi. Ingiltərə burjiasiyasının dünya bazarlarında rəqibi yox idi. O dövrdə maşınları yalnız İngiltərə ixrac edirdi. Ingiltərə “dünyanın emalatxanası” rolunu oynayırdı. Nəqliyyatın yeni növü olan parovozlu dəmir yolların çəkilişinə təlabat artmışdı. 1825-ci ildə İngiltərədə dünyada ilk dəmir yolu çəkilmişdi. Dəmir yolların çəkilişi metallurgiyanın inkişafına təkan verdi. İlk paroxodlar ABŞ-da meydana gəlsə də, bunlardan əsasən, ingilis gəmi sahibləri istifadə edirdilər. Çünki onlar Amerika gəmi sahiblərindən daha varlı idilər və yelkənli gəmilərin paroxodlarla əvəz edilməsinə iri məbləğdə pul xərcləyə bilirdilər. Buxarla işləyən gəmilərdən ibarət güclü ticarət donanmasının və hərbi donanmanın yaradılması İngiltərənin “dəniz hökmdarı” mövqeyini daha da gücləndirmişdi.

        1825-ci ildə İngiltərədə dünyada ilk dəfə olaraq istehsalın bütün sahələrini bürüyən iqtisadi böhran baş verdi. Parlament 1824-cü ildə həmkərlar ittifaqlarını qadağan edən qanunu ləğv etdi. Peşəkar fəhlə ittifaqları olan tred-yunionlar (ingiliscə-peşə və ittifaq sözlərindəndir, peşələrə görə ittifaq deməkdir) yaradıldı. Tred-yunionlar fəhlələrin mənzil və iş şəraitinin yaxşılaşdırılması və əmək haqqının artırılması uğrunda leqal mübarizəyə başladılar. Bu mübarizənin başlıca forması tətillər idi. əhalisi çox olan Mançester və Birminhem kimi yeni şəhərlərin İcmalar palatasına deputat göndərmək hüququ yox idi. Çox az adam yaşayan yerlər isə deputatlar seçməklə davam edirdilər. Belə yerləri “çürük yerlər” adlandırırdılar. 1832-ci ildə parlament islahatı keçirildi. “Çürük yerlər”in bir çoxu ləğv edildi, sənaye şəhərləri palataya deputatlar göndərmək hüququ əldə etdilər. Bununla da, sənaye burjuaziyası hakimiyyətdə təmsil olunmağa başladı. xıx əsrin ortalarına yaxın İngiltərə sənaye və ticarətin inkişaf səviyyəsinə, dəniz qüdrətinə görə dünyada birinci yerdə idi. Ingilis burjuaziyası kapitalist ölkələri arasında inhisarçı (inhisar-fəaliyyətin hər hansı bir sahəsində müstəsna vəziyyət) vəziyyətini qoruyub saxlaya bilmişdi. Dünya bazarında ingilis malları rəqabətə rast gəlmirdi.

        1866-cı ildə Londonda keçirilən izdihamlı nümayiş nəticəsində fəhlələr sərbəst toplaşmaq hüququ əldə etdilər. 1867-ci ildə parlament islahatı keçirildi. Şəhərdə öz evi olan və ya ayrıca mənzil kirayə edən bütün kişilər səsvermə hüququ əldə etdilər. Kənddə isə ildə 12 funt-sterlinqdən az olmayaraq icarə haqqı ödəyə bilən icarədarlara da bu hüquq verildi. Beləliklə, xırda burjiaziyadan əlavə, fəhlələrin yuxarı təbəqələri də səs hüququ aldılar. Böyük Btitaniyanın müstəmləkə işğalları davam edirdi. Avstraliya kəşf edildikdən sonra burada bir sıra ingilis məskənləri salınmışdı. 1851-ci ildə Avstraliyada qızıl mədənləri kəşf edildi. Bütün ölkələrdən, xüsusən İngiltərədən qızıl hərisləri bu qitəyə axışırdı. 1867-ci ildə hökumət Kanadaya dominion (ingiliscə-özünüidarə hüququ alan ölkə) hüququverməyə məcbur oldu. Kanada vətəndaşları Böyük Britaniyanın təbəəsi sayılırdılar. Parlametin qəbul etdiyi qanunlar ingilis general-qubernatoru tərəfindən təsdiq olunmalı idi. Kanada xarici dövlətlərlə diplomatik əlaqə yarada bilməzdi. Kanada özünüidarə hüququ alsa da, istiqlaliyyət qazana bilmədi.xx əsrin əvvəllərində İngiltərənin siyasi quruluşu əvvəldə olduğu kimi, parlamentli monarxiya olaraq qalırdı. Siyasi həyatda iki partiya-Liberallar və Mühafizəkarlar partiyaları hökmranlıq edirdilər. Hər iki partiyanın özəyini iri burjiaziya təşkil edirdi. xx əsrin əvvəllərində Mühafizəkarlar partiyası sıralarındakı ixtilaflardan istifadə edən liberallar seçkilərdə qalib gəldilər. Liberalların təşkil etdikləri hökumətlərdə böyük nüfuza malik olan D.Lloyd Corc mühüm rol oynayırdı.

        1911-ci ildə Lordlar palatasının hüquqları xeyli məhdudlaşdırıldı. Belə ki, İcmalar palatası Lordlar palatasının razılığı olmadan qanun layihələrini təsdiq edə bilərdi. Bəhs edilən dövrdə İngiltərə yenə də dünya ticarətində birinci yerdə gedirdi. London dünyanın maliyyə mərkəzinə çevrilmişdi. Eyni zamanda mühüm istehsal göstəricilərinə görə İngiltərə öz rəqibləri olan ABŞ və Almaniyadan geri qalırdı. Lakin İngiltərə kapital ixracı sahəsində dünyada birinciliyi qoruyub saxlaya bilmişdi. Ingiltərənin öz müstəmləkələrini genişləndirmık cəhdi yeni müharibə ilə nəticələndi. Cənubi Afrikada Transvaal və Oranj (Narıncı çay) respublikalarının əhalisi olan burlar (holland, fransız və alman mühacirlərinin törəmələri) 1899-cu ildə İngiltərə təcavüzünə qarşı çıxdılar. Şiddətli müqavimətdən sonra burlar məğlub oldular. 1902-ci ilin iyununda sülh müqaviləsi imzalandı. Ingiltərə, bu respublikalarla birlikdə, bütün Cənubi Afrikanın işğalını başa çatdırdı. 1910-cu ildə buradakı respublikalar birləşərək İngiltərə dominionuna çevrilməklə Cənubi Afrika İttifaqını yaratdılar. xx əsrin əvvəllərində İngiltərə-Almaniya ziddiyyətləri kəskinləşmişdi. Bu ziddiyyətlərin əsasını müstəmləkələr uğrunda və hərbi-dəniz sahəsindəki rəqabət təşkil edirdi. 1904-cü ilin aprelində İngiltərə ilə Fransa arasında gizli olaraq “Səmimi saziş” – “Antanta” (fransızca-ürəkdən razıyam deməkdir. Dünyanı yenidə bölüşdürmək üçün İngiltərə, Fransa və Rusiyanın yaratdığı hərbi-siyasi blok belə adlanırdı) adlandırılan müqavilə imzalandı. Sazişə görə Fransa İngiltərənin Misirdə ağalığını tanıyırdı. Ingiltərə isə Mərakeşin Fransa tərəfindən işğalını qəbul edirdi.

        1907-ci ilin avqustunda Peterburqda İngiltərə ilə Rusiya arasında saziş imzalandı. Bu sazişin bağlanması ilə “Atlanta”nın yaradılması başa çatdırıldı.

        Ən yeni dövr

        XX əsr

        Müasir dövrü

        İstinadlar

        1. ↑ (PDF) . Scottish Affairs. 3 October 2011 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib . İstifadə tarixi: 1 May 2013 .
        2. ↑ . University of St Andrews. 2014-12-17 tarixində orijinalından arxivləşdirilib . İstifadə tarixi: 2014-08-28 .

        Avqust 25, 2021
        Ən son məqalələr

        Golmurti

        Gomaran

        Gomes

        Gomi (Xaşuri)

        Gomphotherium

        Gomuşçu (Saatlı)

        Gomuşçu (Salyan)

        Gonbul adam (bomba)

        Gonbul (bomba)

        Gongylolepis

        Ən çox oxunan

        Sitalçay

        Sitalçay aerodromu

        Sitar

        Sitarə: Qızlar xəyal edəcək (film, 2020)

        Sitat

        ingiltərə, tarixi, german, tayfalarının, anqllar, sakslar, yutlar, frizlərin, işğalları, onların, sıra, erkən, feodal, dövlətlərinin, yaradılması, ilə, başlanır, mündəricat, feodalizm, dövrü, əsrlər, ingiltərə, parlamentinin, yaranması, tayler, üsyanı, qızılgü. Ingiltere tarixi german tayfalarinin anqllar sakslar yutlar frizlerin isgallari ve onlarin bir sira erken feodal dovletlerinin yaradilmasi ile baslanir Mundericat 1 Feodalizm dovru 1 1 XI XV esrler 1 1 1 Ingiltere parlamentinin yaranmasi 1 1 2 Uot Tayler usyani 1 1 3 Al qizilgul ve ag qizilgul muharibeleri 1 2 XVI XVII esrler 1 2 1 Senaye 1 2 2 Aqrar inkisaf 1 2 3 Ceperlemeler 1 2 4 Robert Ketin basciligi ile usyan 1 3 Mutleqiyyetin tesekkulu 1 3 1 Kral reformasiyasi 1 3 2 Eksreformasiya 1 3 3 Yelizaveta Tudorun dini nizamlama siyaseti 1 3 4 Radikal reformasiya 1 3 5 Ingilterenin deniz ticareti ve mustemlekeler ugrunda mubarizesi 1 3 6 Meglubedilmez armada nin mehvi 1 3 7 Ingilterenin ilk mustemlekeleri 2 Yeni dovr 2 1 XVII esr Ingiltere burjua inqilabi 2 1 1 Sotlandiya ile Ingiltere ittifaq baglanmasi 2 2 XIX esr 3 En yeni dovr 3 1 XX esr 3 2 Muasir dovru 4 IstinadlarFeodalizm dovru RedakteXI XV esrler Redakte 1066 ci ilde Normandiya hersoqu Vilhelm Fatehin Ingiltereni isgal etdi Belelikle Ingilterede merkezlesmis dovlet yaradilmasinin baslangici qoyuldu O LaMansi kecdi Qastinqs vurusmasi baslandi Vilhelm hiyleye el atdi O qosununu geri cekdi Vilhelmin atli qosunu hucuma kecib anqlo saks qosunlarina qalib geldi doyusde anqlo saks krali olduruldu London tutuldu Vilhelm Fateh adi ile Ingilterenin krali oldu Yerli feodallarin torpagini oz vassallarina payladi Ingiltere torpaginin yeddide birini ozune goturdu Neticede Ingilterede kral hakimiyyeti guclendi ve merkezlesmis dovletin esasi qoyuldu Sexsen azad olan kendliler tehkimli kimi qeyde alindilar Vergilerin agirligina baxmayaraq seherliler krali mudafie edirdiler Onlar yuz zulmkardansa bir zulmkarin olmasini ustun tuturdular Kendliler feodallara qarsi mubarizeni dayandirmadilar Onlar meselere qacirdilar Onlari azad oxatanlar adlandirir xalq XIV esrde onlara negmeler balladalar qosmusdu Balladalarin qehremani Robin Qud idi XII esrde Ingiltere krali II Henrinin 1154 1189 islahatlari kral hakimiyyetini daha da guclendirdi Islahata esasen her bir azad adam yerli feodali xeberdar etmeden birbasa kral mehkemesine muraciet ede bilerdi Istintaqi 12 yerli sakin aparirdi Onlar duzgun istintaq aparmaq ucun Bibliyaya and icirdiler Istintaqin neticesi kral mehkemesine teqdim edilirdi Belelikle demokratik dovletlerde olan andli mehkemeler yarandi XII esrde kralin herbi yuruslerinde istirak etmeye mecbur olan cengaverler sonralar krala qalxan pulu adlanan xususi haqq odeyirdiler Kral bu pulla daimi nizami muzdlu ordu saxlayirdi Ingiltere parlamentinin yaranmasi Redakte XIII esrde Ingiltere krali qudretli hakimiyyete malik idi Bundan istifade eden kral oz vassallarindan coxlu odenisler seherlilerden agir vergiler aldi Iri feodallar cengaver ve seherliler krala qarsi cixdilar Kendliler bundan istifade edib malikaneleri dagitmaga basladi Bundan qorxuya dusen feodallar barismaga mecbur oldular Bele bir seraitde 1265 ci ilde Ingilterede ilk defe parlament fransizca danismaq demekdir cagirildi XIV esrde parlament lordlar agalar ve numayendeler icmalar palatasina bolundu Lordlar palatasina yepiskoplar abbatlar feodallar daxil idi Numayendeler palatasina her qrafliqdan iki cengaver her iri seherden iki seherli secilirdi Ingiltere cengaverleri ile seherlileri arasinda Fransada olan silkler arasindaki kimi keskin ziddiyyetler yox idi Buna gore de numayendeler palatasi raziliq vermese her hansi bir vergi toplaninasi barede hec bir qanun qebul edile bilmezdi Ingiltere parlamenti dovlet islerine Fransa Bas Meclisine nisbeten boyuk tesir gosterirdi Bunun sebebi silkler arasinda barismaz ziddiyyetlerin olmamasi idi Fransada oldugu kimi XIII XIV esrlerde Ingilterede de merkezlesdirilmis dovlet mohkemlendi Bu dovlet formaca silki mutleqiyyet idi Uot Tayler usyani Redakte Esas meqale Uot Tayler usyaniXIV esrin sonlarinda Qerbi Avropa olkelerini taun xesteliyi burudu Xalq bunu qara olum xesteliyi adlandirirdi Ehalinin ucde biri qirildi Parlament yoxsullari az miqdarda emek haqqi ile islemeye mecbur edirdi boyun qaciranlara agir ceza verilirdi Xalq tebligatcilari meydana geldi Tebligatci Con Boll haminin beraber olmasi ideyasini ireli surdu ve buna gore hebs olundu Ingilterede feodal zulmunun guclenmesi yoxsullar haqqinda amansiz qanunlarin verilmesi vergilerin artirilmasi Uot Tayler usyanina sebeb oldu 1381 ci ilde Uot Taylerin basciligi ile kendli usyani baslandi Londonun simalinda bir nece kendin ehalisinin vergi yiganlara ve kral memurlarina divan tutmasi usyan ucun siqnal oldu Usyanci kendlilere senetkar Yuzillik muharibenin istirakcisi Uot Tayler basciliq edirdi Usyancilar Londona gelmis kral meslehetcilerine divan tutmus onlarin evlerini dagitmisdilar Kral Tauer qesrinde gizlendi Xalq qesri muhasireye aldi kral kendlilerle gorusmeye mecbur oldu Usyancilar tehkimciliyin ve biyarin legv olunmasi torpaqdan istifade haqqinin azaldilmasi teleblerini krala verdiler Kral bu vedlerin yerine yetirilmesine soz verdi Lakin Uot Tayler basda olmaqla ardicil usyancilar kralla yeniden gorusduler ve 2 ci teleblerini ireli surduler Icmalarin elinden alinmis oruslerin ve meselerin geri qaytarilmasini yepiskoplarin ve monastirlarin torpaqlarinin musadire olunub kendliler arasinda bolusdurulmesini Ingilterede butun adamlara huquq beraberliyi verilmesini teleb etdiler Danisiq zamani eyanlar Uot Tayleri oldurduler Con Boll edam edildi usyancilara divan tutuldu Usyan meglub oldu Cunki kendliler arasinda birlik ve mutesekkillik yox idi onlarda yaxsi krallara inam guclu idi Lakin usyan neticesiz qalmadi XIV esrde butun kendlilerin odenc muqabilinde sexsi asililiqdan azad olmasi basa catdi feodallar kendlileri bir daha biyara celb ede bilmediler yoxsullara qarsi amansiz qanunlar yumsaldildi Al qizilgul ve ag qizilgul muharibeleri Redakte Esas meqale Al qizilgul ve ag qizilgul muharibeleriYuzillik muharibeden sonra Ingilterenin daxilinde iki eyan nesli ve onlarin terefdarlari arasinda hakimiyyet ugrunda muharibe baslandi Muharibe 30 il 1455 1485 davam etdi Onlardan birinin gerbinde al qizilgul o birinin gerbinde ise ag qizilgul olduguna gore bu muharibeni al qizilgul ve ag qizilgul muharibeleri adlandirirdilar Bu muharibelerde eyanlar demek olar ki bir birini qirib qurtardilar Vurusan eyan nesillerinden birinin numayendesi olan VII Henrix Tudor 1485 1509 qalib geldi ve Tudorlar sulalesinin 1485 1603 hakimiyyeti baslandi XV esrin sonu XVI esrin evvellerinde Ingilterede kral hakimiyyeti xeyli guclendi XVI XVII esrler Redakte XVI esrde mahud istehsali kendlerde de yayilirdi Varli adamlar yunu ve dezgahi kendlilere verir kendli istehsal etdiyi mahudu ancaq ona qaytarirdi Varli adamlar ustalari kendde bir emalatxanaya toplayirdilar Belelikle usta kendliler indi varli adamlarin duzeltdiyi emalatxanada muzdla isleyirdi Emalatxanin sahibine kapitalist isciye ise muzdlu fehle deyilirdi Bu cur emalatxanalar kapitalist manufakturasi adlanirdi Senetkarlar manufakturalarda islemeye basladilar Yoxsullar sagirdler ve usta komekcileri manufakturada muzdlu fehleye cevrildiler Esasen el emeyinden istifade eden muessiseler manufaktura adlanir Manufakturada emek bolgusu var idi Emek mehsuldarligi yuksek idi Manufaktura sahibleri tacirler butun dovlet adamlari muzdlu fehlelerin emeyi hesabina varlanan burjuaziyaya cevrildiler Burjuaziyanin pulu muessisesi mali var idi Muzdlu fehleler sexsen azad idiler Manufaktura el emeyine fehleler arasinda emek bolgusune muzdlu emeye esaslanan iri kapitalist muessisesi idi Manufaktura emalatxanadan onunla ferq bu idi ki manufaktura sahibi islemir ancaq manufakturani idare edirdi Emalatxana sahibi ise isleyirdi Manufakturanin meydana gelmesi ile yanasi iki yeni sinif yeni burjuaziya ve muzdlu fehle sinifleri de yarandi Senaye Redakte Butun XVI esr boyu Ingilterede ehalinin sabit artimi bas verir Xususile seher ehalisi artirdi London Avropanin meqapolislerinden birine cevrilmisdi onun ehalisi XVII esrin ortalarina dogru 500 mine catirdi Birmingem Mancester York Qloster iri ticaret ve senetkarliq merkezleri idi XVII esrin I yarisinda ingilis iqtisadiyyatinin yukselisine tekan veren amilllerden biri daxili bazarin movcud olmasi idi Ingilis istehsalinin baslica sahesi mahudculuq idi Milli ixracin tex 80 ni mahud teskil edirdi Toxuculuq texnikasinda ehemiyyetli irelileyisler bas vermisdi Istehsal olunan parcalarin novleri de genislenmisdi ve muxtelif bazarlarin telebatini odemeye xidmet edirdi mes tekce mahudun 14 esas novunun adi menbelerde cekilir Fransadan ve Niderlanddan olan muhacir senetkarlar Ingilterede ipek parca istehsalinin esasini qoymusdular Manufakturalarin meydana gelmesi de toxuculuq istehsalinin yukselisini dogururdu Artiq XV esrin sonu iri merkezlesmis manufakturalar yaranir Isci quvvesi esasen sehere kocen kendlilerden qadinlardan ve muflislesmis senetkarlardan yigilirdi Xammalin qiymetinin qalxmasi senetkarlarin muflislesmesini suretlendirirdi XVI esrin ortalarindan etibaren dag meden senayesinde ve metaleritmede de yukselis nezere carpir Tacirlerin varli seherlilerin ve zadeganlarin boyuk bir hissesi oz kapitalini mehz bu sahelere qoyurdu Esrin sonuna dogru Ingiltere Avropa olkelerine en iri ixracatcisina cevrilir Demir ve polad keyfiyyetinin artmasi neticesinde olke odlu silah istehsalinin da boyuk ixracatcisi olur Butun bu sahelerde manufaktura genis yayilir Metallurgiyanin artan telebati Ingilterede domna peclerinde das komurun genis istifadesine getiribi cixarir Ingilis gemiqayirma isi boyuk ugurlar qazanir Herbi ve ticaret gemilerinin keyfiyyeti Ingiltereni iri deniz dovletlerinden birine cevirir Ingilis istehsalindaki muhum yenilikler ticaretin xarakterinde de eks olunur Eger XV esrde ingilisler yun ve emal olunmamis mahud ixrac edirdise XVI esrde bu artiq yuksek keyfiyyetli emal olunmus mahud ixraci idi Ingilis metalinin esas alicilari Fransa Araliq denizi olkeleri odlu silah alicilari ise Ispaniya ve onun mustemlekeleri idi Ingilis kompaniyalari icerisinde sehmdar cemiyyetler meydana gelir Bu kompaniyalarda paycilar oz vesaitlerini birlesdirir mal alir gemiler yola salir daha sonra qazanilmis kapitali bolurduler Ticaret kapitali esasen sehmdarliq ve bank isi sahelerine qoyulurdu En muhum maliyye emeliyyatalari Londonda heyata kecirilirdi birja ve iri bank idareleri de Londonda idi Bundan elave ticaret kapitali kend teserrufatina da nufuz edirdi Aqrar inkisaf Redakte Ingilis iqtisadiyyatinin daha bir xususiyyeti erken kapitalist munasibetlerinin tekce seherde yox kendde de yaranmasi idi Yeni zadeganlar orta ve xirda centriler bazarla six bagli idiler ve iqtisadi seraiti oz meqsedleri ucun istifade edirdiler Lakin torpaqlarin boyuk bir hissesi kendlilere paylanmisdi onlar bu pay torpaqlari evezinde lendlordlara pur rentasi odeyirdiler Lendlordlar tedricen onlari bu torpaqlardan sixisdirmaq ucun rentasi artirirdilar Bosalmis saheleri lendlordlar qisamuddetli icareye verirdi Bezen centriler ticaret kompaniyalarinin paycilarina cevrilirdi ve onda butun proses qoyun artirilmasi mahud istehsali ve satisi onlarin nezareti altina dusurdu Emtee pul munasibetlerinin tesiri altinda ingilis kendinin sosial strukturu de deyisir kendli icmalari dagilir Bir terefden torpaqsiz ve aztorpaqli kendlilerin sayi artir diger terefden azsayli lakin mohkem movqeli kendli tebeqesi yaranir Varlanmis kendliler icma torpaqlarini tutur bunun ucun alqi icare ve mubadileden istifade edirdi Bu proses fermalarin yigilmasi adlanirdi Iri kendliler cox vaxt lendlorlarin torpaqlarinda fermere cevrilirdiler Fermer teserrufat fealiyyetinin teskilatcisi kimi cixis edirdi torpagin mulkiyyetcisi ise rantye ye cevrilirdi Onun aldigi icare haqqi artiq renta yox kapitalist sahibkarin gelirinin bir hissesi idi Bu artiq yeni bir teserrufat sistemi idi ve muzdlu emeye esaslanirdi Ceperlemeler Redakte Esas meqale CeperlemeIngilterede torpaq sahibleri icmanin istifade etmediyi torpaqlari qoyun otarmaq ucun ceperlediler Torpaq sahibleri kendliler uzerinde imtiyazlarindan istifade edirdiler Kendlilerin torpaqlarindan zorakiliqla qovulmasi ceperleme adlanir Qovulmus kendliler oz emlakmi yeni emek aletini evini ve torpagini itirirdi Qoyunlar adamlari yeyir ifadesi bu dovrde yaranmisdi XVI esrde Ingilterede ceperleme neticesinde torpagi ve emek aleti olmayan coxlu azad adamlar meydana cixdi Onlar kapitalistler ucun ucuz isci quvvesi idi Ingilterede zadeganlar iki qrupa bolunurdu Birinci qrup zadeganlar teserrufatlarini kohne qaydada aparir kendlilerden toycu alir artiq mehsulu bazarda satirdilar Ikinci qrupa daxil olan yeni zadeganlar teserrufatini yeni qaydada quran muzdlu emekden istifade eden torpaq sahibleri idi Ingilterede icaredarlar fermerler idi Fermerler de muzdlu fehlelerden istifade edirdiler XVI esrde ceperleme neticesinde minlerle kendli torpaqdan emek aletinden evinden mehrum oldu ve issiz qaldi Onlar dilenci ve sefil heyat terzi kecirmeye basladilar Londonda yasayan 200 min adamin 50 mini avara ve dilenci idi XVI esr erzinde Ingiltere krallari defelerle ceperlemelerin dayandirilmasi kendlilerin oz yerine qaytarilmasi haqqinda qanunlar verdi Lakin ceperlemeler davam edirdi Hokumet avara ve dilencilere qarsi qanunlar verdi Bu qanunlar o qeder sert idi ki onlari qanli qanunlar adlandirirdilar Avara adam birinci defe tutulanda bedeninden qan cixana qeder doyurduler Ikinci defe tutulanda onu qamcilayir ve qulaginin bir hissesini kesirdiler Ucuncu defe ele kecen avarani olum cezasi gozleyirdi Amansiz qanli qanun vermekle hokumet XVI esrin birinci yarisinda Ingilterede var yoxdan cixmis kendlileri asagi muzdla islemeye mecbur edirdiler Bu dovrde Ingilterede sefil ve dilenci heyat terzi keciren 70 min adam asmisdilar Bu yolla hokumet onlari zorla muzdlu fehleye cevirirdi Robert Ketin basciligi ile usyan Redakte Esas meqale Robert Ket1549 cu ilde ceperlemeye qarsi Ingilterenin serqinde Norfolk qrafliginda xirda mulkedar Robert Ketin basciligi ile kendli usyani basladi Kendliler qrafligin paytaxti Norvic seheri yaxinligindaki mesede mesken saldilar Seherliler de onlara qosuldular Usyancilar Norvic seherini ele kecirdiler Kendliler 29 maddeden ibaret teleb hazirladilar Onlar ceperlemelerin dayandirilmasini iri torpaq sahiblerinin icma oruslerinden istifade etmelerinin qadagan olunmasini ve s teleb edirdiler Lakin kendlilerin bu telebi qebul edilmedi Usyan meglub oldu Robert Ket edam olundu Ceperleme davam etdi Mutleqiyyetin tesekkulu Redakte Ingiltere mutleq monarxiyasinin berqerar olmasi ve yukselisi Tudorlar sulalesi ile 1485 1603 six baglidir Al qizilgul ve ag qizilgul muharibeleri basa catandan sonra yeni sulalenin banisi qraf Ricmond VII Henri kimi taxta cixdi VII Henri aristokrat ailelerin qarsidurmasina son qoydu tabe olmaq istemeyen aileleri ise mehv etdi Musadire etdiyi torpaqlari ve qiyamcilarin emlakini ise o dovlet xezinesine kecirdi Neticede VII Henri Avropanin en varli monarxina cevrildi Onun merkezlesme siyasetini ingilis cemiyyetinin en genis kutleleri o cumleden parlament destekleyirdi Aristokratiya arasinda guclu dayaq tapmaq ucun VII Henri oz terefdarlarina titul ve torpaq paylamaga baslayir Onun sarayi orta ve xirda zadeganlarin cemlendiyi merkeze cevrilir Atasinin merkezlesdirme siyasetini VIII Henri davam edir Bu kral dovrunun yuksek tehsil gormus ve mesenat bir adam idi ve ingilis humanistlerinde bu boyuk umidler yaradir Onu cox vaxt Ingilterenin renessans hokmdari adlandirirlar VIII Henrinin dovrunde onun kansleri T Kromvelin feal istiraki ile dovlet idareciliyinde muhum islahatlar kecirilir Gizli Sura bas inzibati orqana cevrilir Suranin fealiyyet dairesi qeyri mehdud idi o xarici ve daxili siyasi xetti mueyyen edir maliyye ve mudafie islerine nezaret edirdi Surada esas yeri saray nazirleri yox lord kansler lord xezinedar dovlet katibi lord admiral ve marsal tuturdu Butun XVI esr boyu dovlet katibi vezifesi yukselis dovrunu kecirirdi evveller monarxin sexsi katibi olan bu vezifeli sexs tedricen kesfiyyata ve diplomatik idareye basciliq etmeye baslayir Tudorlar monarxiyasinin mohkemlendirilmesinde mehkeme sisteminin inkisafi muhum rol oynayir Yerli maqnatlarin sexsi edliyyesi qeti sekilde legv olunur ve merkehi mehkemeler esas rol oynayir Ingilis burokratiyasinin seciyyevi ceheti onda idi ki o qapali kastaya cevrilir ve yerli zadeganlarla six iqtisadi elaqeler saxlayir Ingilterenin ada veziyyeti Tudorlarin diqqetini ordudan cox donanmaya cekir Ingilterenin taxta divarlari adlandirilan kral donanmasi VII Henrinin ve VIII Henrinin aktlari gemiqayirma isini de inkisaf etdirirdi Kral reformasiyasi Redakte Ingilterede mutleqiyyetin mohkemlendirilmesinde muhum addim VIII Henrinin tesebbusu ile baslamis olan kilse reformasiyasi olmusdur Hele XVI esrin 20 ci illerinde fransiz ve alman reformatorlarinin tesiri altinda Reformasiya ideyalari yayilmaga baslayir Lutercilik esasen burgerler icerisinde meshur idi bu da alman ve holland seherlerinin Ingiltere ile six ticaret elaqeler neticesinde mumkun olmusdur Lakin ingilis cemiyyetinde bu illerde kilse islahati ideyalari genis ictimai herekata cevrilmemisdi Luterin cixislarinda ingilis humanistlerinin reaksiyasi da birmenali olmamisdi mes Oksford universitetinde ona tenqidi Kembric universitetinde ise eksine yanasmisdilar burada Luterin Tindal Koverdeyl Kranmer Latimer kimi ardicillari var idi 1524 cu ilde Uilyam Tindal Ehdi Cedidi ingilis diline tercume edir lakin onun tercumesi Ingilterede qadagan olundugundan Almaniyada nesr olunur Resmi hakimiyyet antiluter movqeyi tutur VIII Henri ozu sexsen alman bideti ne qarsi cixir ve buna gore de papa terefinden Dinin mudafiecisi titulunu da alir Lakin VIII Henri arvadi Araqonlu Yekaterina ile bosanma prosesile bagli Roma ile munaqisesi baslayir ve bu kralin Reformasiyaya munasibetini deyisir Bele ki ispan sahzadesi ile coxillik nigahdan Henrinin oglu olmadigindan o papadan bu nigahi legv etmeyi ve ingilis olan Anna Boleynle evlenmesini icaze vermesini xahis edir Lakin papa VII Kliment ispan kral ailesi ile munaqiseye girmek istemediyinden krala redd cavabi verir VIII Henri cemiyyetli bir addim atir Yekaterina ile nigahini legv edir Anna Boleynle evlenir Bu Roma ile aciq munaqiseye getirib cixarir Kralin tekidi ile 1529 cu ilden 1536 ci ile qeder parlament reformasiya parlamenti bir nece statut qebul edir ki bunlar Ingilterede Romadan musteqil olan milli kilsenin yaradilmasina yonelir Bu statutlar kilse 1 10 vergisinin mehdudlasdirilmasi Romaya appelyasiya verilmesinin qadagan olunmasi ve ingilis ruhanileri uzerinde papa edliyyesinin legvi haqqinda idi 1534 cu ilde Suprematiya haqqinda verilen Akt ise VIII Henrini Ingiltere kilsesinin ali bascisi elan edirdi kilse ise anqlikan kilsesi adlandirilirdi Yuxaridan getirilen Reformasiya cemiyyetde boyuk entuziazm yaratmasa da T Kromvelin basciliq etdiyi saray partiyasi ve kralica Anna Boleynin yaxin adamlari icerisinde boyuk destek tapdi Kembric teoloqu Kranmer kraldan sonra anqlikan kilsesinde I adam olan Kenterberi arxiyepiskopu secilir Kromvelin tezyiqi ile parlamentariler kilse mulkiyyetinin sekulyarlasdirilmasini tesdiq edir 1536 1540 ci illerde monastirlarin ve kilselerin torpaqlari xezinenin xeyrine musadire edilir Rahib ordenleri qovulur monastir mektebleri ve xestexanalari ise baglanir Xezineye kecen torpaq mulklerinin bir hissesini kral oz yaxinlarina bir hissesini saray eyanlari ve zadeganlara qalanini icareye verir Butun bunlar aqrar sahede kapital yigiminin esas menbeyi olur Monastir torpaqlarinda isleyen kendli kutleleri sefile cevrilir Evvelki monastir binalarini ise manufaktura sahibleri ele kecirir Reformasiyanin heyata kecirilme usullari ve hemcinin onun nezeri esaslandirilmasi meseleleri katolikler arasinda boyuk etiraz ve muhaciret dogurdu Kilse bascisi kimi krala and icmek istemeyen kecmis kansler Tomas Mor ve Rocesterli yepiskop Fiser edam olunur Kral reformasiyasinin siyasi yekunu kilsenin dovlete tabe edilmesi ve onun dovlet tesisatlari sistemine qatilmasi olur Reformasiya mutleqiyyetin ideya menbeyini de zenginlesdirir monarxin hakimiyyeti mense etibarile ilahi monarx ozu ise Isanin Yerdeki canisini elan olunur Kilse islahatinin ehkam meseleleri ve teskilati isler krali az maraqlandirirdi Anqlikan etiqadinin ilk simvolu olan 10 madde de xeyli ziddiyyetli fikirler var idi Burada Luterin ireli surduyu ferdi tovbe ideyasi elan edilir amma eyni zamanda muqeddeslere sitayis edilmesi saxlanilirdi Bu maddelerde ruhani iyerarxiyasi kilselerin bezedilmesi dini ayinler zamani musiqi musayieti de legv edilmemisdi Basqa sozle desek anqlikan kilsesi katolikle lutercilik arasinda orta movqe tuturdu Kral reformasiyasinin muhafizekarligi Bibliyanin ingilis dilinde yayilmasi meselesinde de gorunurdu VIII Henri onun ingilis dilinde nesrine icaze verse de ingilis dilinde serhini qadagan etmisdi Yeni etiqadin berqerar olmasi ve radikal deyisiklikler VIII Henrinin oglu VI Eduardin dovrunde 1547 1553 basa catir Genc kral ve onun qeyyumlari olmus hersoq Somerset ve hersoq Nortumberlend ardicil protestantlar idiler Onlarin dovrunde anqlikan kilsesi luterci modele yaxinlasdirilir ruhanilerin nigaha girmesine icaze verilir ikonalara sitayis qadagan olunur Bibliyanin ingilis diline tercumesi ve serhi ile bagli qadagalar legv olunur Ingilterenin simal ve qerb qrafliqlarinda Reformasiya boyuk ugur qazana bilmir Sonraki hadiseler de gosterdi ki kral reformasiyasinin yekunu hele qoyulmayib Eksreformasiya Redakte VIII Henrinin vesiyyetine uygun olaraq VI Eduardin vefatindan sonra onun yerine VIII Henrinin Araqonlu Yekaterinadan olan qizi Mariya Tudor 1553 1558 kecir Atasinin butun hedelerine baxmayaraq Mariya katoliklikden donmemisdi O derhal katolik kilsesini berpa etdi Roma ile yeniden elaqeler yaratdi Katolik muhacirler adaya qayitdi protestantlar ise olkeni terk etdi Onun xarici siyasetinin meqsedi Ispaniya ve Habsburqlarla munasibetleri berpa etmek idi Onun qohumu V Karl bu elaqeleri daha da mohkemletmek ucun oglu II Filipple Mariyanin nigah qurmasina nail olur Bu Ingiltereni beynelxalq alemde Habsburq maraqlari dairesine daxil edir Ingilterenin oz musteqillyini itirmek tehlukesi 1554 cu ilde Kent cengaveri Vayt basda olmaqla protestantlarin usyanina getirib cixarir Usyan yatirilir rehberi ise edam olunur Mariya Tudor protestantlarin teqibini guclendirir Bidetcilere edilen isgence ve cezalara gore Mariya Tudor Qanli leqebini alir Onun olum xeberi olkede boyuk sevincle qarsilanir Yelizaveta Tudorun dini nizamlama siyaseti Redakte 1558 ci ilde ingilis taxtina VIII Henrinin Anna Bolyenden olan qizi Yelizaveta 1558 1603 gelir Katoliklerin gozunde o qeyri qanuni ovlad idi ve taxt taca huququ catmirdi Lordlar palatasinda coxluq teskil eden katolik yepiskoplari Mariya Tudor terefinden berpa edilmis kilsenin saxlanmasi ugrunda cixis edirdiler Cenevreden Ingiltereye donen muhacirler ve anqlikanliga donmeyi kalvinizm ruhunda radikal islahatlar kecirilmesini teleb edirdiler Cemiyyetde parcalanma olmasin deye Yelizaveta orta movqe tutu rve VI Eduardin dovrunde movcud olmus motedil anqlikan kilsesini berpa edir Onun iyerarxik qurulusu ve ayinleri katolikliye yaxin olaraq qalir lakin 1571 ci ilde qebul olunmus yeni etiqad simvolunda 39 madde de Lutercilikde oldugu kimi 2 ehkam xac suyuna salinma ve ruhaniliye hesr edilme saxlanmisdi Onun hakimiyyetinin ilk onilliklerinde kralicanin motedil siyaseti dini sulhu temin edir lakin 70 ci illerin sonlarindan resmi dairelerin hem katoliklerine hem de radikal reformasiyacilarina ziddiyyetleri keskinlesir Anqlikan kilsesini qebul etmeyenleri Yelizaveta ciddi cezalandirmaga baslayir Radikal reformasiya Redakte Reformasiyanin daha derinden kecirilmesini anqlikan kilsesini papaliqdan xilas etmeyi teleb edenleri puritanlar lat ricis temiz adlandirirdilar Puritanlarin teoloji ve siyasi doktrinasi kalvinciliye yaxin idi XVI esrin 40 ci illerinden yayilan puritan herekati varli burgerler icerisinde daha ustun idi 60 70 ci illerde puritanlar umid edirdiler ki Yelizaveta sexsen kilse islahatini davam etdirecek Lakin kralica haqli olaraq bu telebleri dunyevi hakimiyyet ucun de tehlukeli sayib deyirdi Onlar evvelce yepiskoplari aradan goturecek sonra ise meni 70 90 ci illerde puritanlar parlamentde movcud kilsenin tenqidine baslayir puritan ruhanilerin milli Sinodunu cagirir ve oz taktikalarini hazirlayir Onlarin hakimiyyetini ifsa etmek ucun Kenterberili arxiyepiskop 1583 cu ilde xususi komissiya tesis edir her bir ruhani bu komissiya qarsisinda anqlikan olduguna and icmek idi Siyasi baximdan ingilis puritanlari icerisinden XVI esrin sonuna dogru motedil presviterian cereyan ayrilir ve onlar kilsenin umummilli Sinoda tabe edilmesini teleb edir Radikal puritanlar independentler ise kilsenin vehdetini inkar edir ve dini hakimiyyetden tam musteqilliyini teleb edirdiler Ingilterenin deniz ticareti ve mustemlekeler ugrunda mubarizesi Redakte Boyuk cografi kesflerden sonra Ingiltere muhum deniz yollarinin kecdiyi rayonlara daxil idi Londonda coxlu tacir kontorlari ve banklar meydana gelmisdi Manufaktura yaranandan sonra Ingiltere basqa olkelere yun gondermir ancaq mahud komur baliq ve s aparirdi Ticaret suretle inkisaf edirdi Uzaq olkelerle aparilan butun ticaret en varli tacirlerin teskil etdiyi sirketlerin elinde idi Sirketlere daxil olan tacirler mah birlikde satir gelirini qoyulan pula gore bolusurduler Rusiya ile ticaret etmek ucun Moskva sirketi Afrika ile Qvineya sirketi Hind okeani ve Sakit okeani sahillerindeki olkelerle ticaret aparmaq ucun Ost Hind sirketi 1600 yaranmisdi Umid burnundan serqe teref olan olkelerle yalniz bu sirket ticaret apara bilerdi XVI esrin evvellerinde dunya okeanlarinda agaliq ugrunda Ingiltere ve Ispaniya mubarize aparirdi Deniz ticaretinde Ingilterenin esas reqibi Ispaniya idi Ispaniya basqa olkelerin onun mustemlekelerinde ticaret aparmasini qadagan etmisdi Ingiltere hokumeti bununla razilasmadi Ele buna gore de Ingiltere deniz quldurlari Ispaniya mustemlekelerinde Ispaniya sahillerinde quldurlugu genislendirdiler Ingiltere kralicasi I Yelizaveta Tudor 1558 1603 ticaret ve gemiciliyi deniz quldurlugunu el altdan gizli mudafie edirdi O Ingilterenin qudretli donanmasini yaratdi deniz quldurlarina kral donanmasinin admirali rutbesini verdi Ingilterede deniz quldurlugu cox zaman qul alveri ile birlesirdi Gemi sahibi Con Hokins London varlilarinin komeyi ile Afrikaya ekspedisiya teskil etdi Kralica ona iki herbi gemi vermisdi O Afrikada 500 qul alib Ispaniyanin mustemlekelerinde satmaq istedi Lakin ispan qubernatoru qul satmaga icaze vermedi Hokins toplardan ates acdi qubernator qul satisina icaze vermeye mecbur oldu Bu qehremanliga gore I Yelizaveta ona cengaver rutbesi verdi Ingilis deniz qulduru Frensis Dreyk kicik donanmasi ile Magellan bogazindan Cenubi Amerikanin qerbine kecmis qizil ve gumus yuklenen ispan gemisini ele kecirib dunya okeanmi dolasdiqdan sonra Ingiltereye gelib cixmisdi O Magellandan sonra dunya seyahetini heyata kecirmisdi Kralica Yelizaveta onun gemisine gelib onu tebrik etmisdi Meglubedilmez armada nin mehvi Redakte Esas meqale Meglubedilmez armadaDeniz ticaretinde Ispaniya Ingilterenin esas reqibi idi Ispaniyanin boyuk donanmasi ve en genis mustemlekeleri var idi Ispaniya krali basqa olkelerin onun Amerikadaki mustemlekeleri ile ticaret aparmasini qadagan etdi Buna cavab olaraq Ingiltere kralicasi basda olmaqla ispan mustemlekelerinde hetta Ispaniya sahillerinde quldurluq ve qaretcilik genislendi Ingiltere bu sade ve esas yolla servet ele kecirmek ve denizde agaligi Ispaniyanin elinden almaq isteyirdi Dreyk Hokins ve basqalari donanmaya basciliq etdiler Ingiltere Ispaniyaya qarsi Ispaniya da Ingiltereye qarsi hucuma hazirlasdi 1588 ci ilde ispanlar 130 yelkenli gemi ve 20 min esgerle Temza cayinin denize tokulen hissesine yaxinlasdilar Ispanlar oz donanmalarini meglubedilmez Armada adlandirirdilar Armada boyuk donanma demekdir 1588 ci ilde Ingilis gemileri La Mans bogazinda ispan gemilerine hucum etdiler 2 hefte davam eden doyusde ingilisler qalib geldiler Ingilisler abordaj doyus qaydasindan istifade etdiler Abordaj gemi bortu demekdir Doyus zamani dusmen gemisi eks terefin gemisine yanasir qarmaqla onu oz gemisine baglayir ve dusmen gemisine kecib vurusur Ispan gemileri Simal denizine sixisdirildi Qayalara deyen gemiler mehv oldu Belelikle 1588 ci ilde Ingiltere Ispaniya muharibesi neticesinde Ispaniyanin deniz qudreti sarsildi denizlerde hokmranliq tedricen Ingilterenin eline kecdi Ingilterenin ilk mustemlekeleri Redakte Ispaniyanin meglub edilmesi ingilislerin yeni mustemlekeler ele kecirmesini asanlasdirdi 1607 ci ilde ingilisler Simali Amerikanin serq sahillerinde ozlerinin ilk mustemlekesi olan Virciniyanin esasini qoydular Buranin yerli ehalisi ingilisleri dostcasina qarsiladi Lakin az sonra ingilisler onlara divan tutmaga basladi ve butov tayfalari mehv etdiler Ingilisler portuqaliyalilari Asiyada sixisdirmaga basladilar 1600 cu ilde yaranmis Ost Hind sirketi Boyuk Mogol hokmdarindan Hindistanda gomruksuz ticaret etmeye icaze aldi Ingilis burjuaziyasi oz olkesinin zehmetkeslerini istismar etmek deniz quldurlugu ceperlemeler qul alveri mustemlekeleri talamaq yolu ile boyuk servet topladi Hemin serveti iri muessiseler tikmeye serf etdiler Yeni dovr RedakteXVII esr Ingiltere burjua inqilabi Redakte Esas meqale Ingiltere burjua inqilabiXVII esrin 40 illeri ucun Ingiltere esasen aqrar olkesi olaraq qalirdi Lakin burjua munasibetleri de inkisaf etmekde idi ki bu inkisaf senayesinin butun sahelerin ehate edirdi Monufakturalar meydana gelir xarici ticaret intensiv inkisaf edir yeni yeni mustemlekeler ele kecirilirdi 1600 ci ilde Ost Hind 1606 ci ilde iki Virginiya 1614 cu ilde Avanvturist tacirler xarici ticaret kompaniyalari meydana geldi Lakin Ingiltere mutleqiyyeti yaranmaqda ve inkisaf etmekde olan burjua munasiebtelrinin yolunda engele cevrilmisdi Ingilterenin siyasi tarixinde Stuartlar sulalesinin boyuk rolu olmusdur Bu sulale 1603 cu ilde hakimiyyete gelmis vaxtile kralica Yelizaveta terefinden edam olunmus kralicanin bacisi Mariya Stuartin oglunun adi ile baglidir I Yakov Stuart 1603 1625 ci illerde I Karl ise 1625 1649 cu illerde hakimiyyetde olmus mehz onlarin dovrundeIngilterenin Rusiyadan tutmus Hindistana qeder neheng erazilerde agent ve sirketleri tesis olunmusdu Burjua inqilabi erefesinde Avropada baslica reqabet Ingiltere ile Fransa ve Ingiltere ile Ispaniya arasinda gedirdi Melum oldugu kimi XVI esrin II yarisinda Fransa krali XII Ludovikin Avropa diplomatiyasi bilavasiteIngilterenin maraqlarina toxunurdu Lakin meglubedilmez armadanin suqutundan sonra Ingilterenin Avropa siyasetinde rolu artdi Bele ki meglubedilmez armadanin aradan qaldirilmasi sonraki 400 illik dovr erzindeIngilterenin xarici siyasetinde kredo olan bele bir fikrin formalasmasina sebeb oldu ki ayriliqda goturulmus ingilis donanmasi 2 guclu Avropa dovletinin donanmasinin gucune beraber olmalidir Yalniz 1921 22 ci iller Vasinqton konfransindan sonra hemin qayda nisbi deyisikliye meruz qaldi Tudorlarin xarici siyaset xetti XVII yuzilliyin evvelleri ucun Ingilterenin deniz gucunun olduqca artmasina sebeb olmusdu ki sonraki geosiyaset nezeriyyecileri bunu Ingilterenin varlanmasinin baslica faktoru kimi qeyd edirdiler Stuartlar sulalesi hakimiyyete geldikden sonra 1603 1614 cu iller arasindaki dovrde 6 beynelxalq sirket tesis olunmusdu ki bunlar Qvineyadan Cenub serqi Asiyayadek muxtelif erazilere yayilmisdi Ingilterenin suretle varlanmasi gedisinde Siti banklarin dovlet siyasetine tesiri guclenmisdi Bu bankin en guclu bankirlerinden biri Pimi kral Pim adlandirirdilar ki bu sexs parlament muxalifetinin basinda dururdu Ingilterede yeni ve kohne rejim arasinda mubarize kralla parlament arasinda mubarizede tezahur edirdi Parlament muxalifetinin gorkemli numayendeleri Q Hempdon Pim C Eliton E Kok ve basqalari idi Ingiltere parlamentinin 500 numayendesi var idi Dovrun baslica teleblerinden biri xarici siyasetin idare olunmasinda parlamentin selahiyyetlerinin artirilmasindan ibaret idi Yeni tesis olunmus agent ve sirketler butun imtiyazlari elde etmeye calisirdilar ve bu meqsedle hakimiyyete tesir gosterirdiler Ingilterede daxili veziyyete gerginlik getiren problemlerden biri de formalasmis eneneye esasen feal xarici siyaset yeritmek ucun daxili vergilerin artirilmasinin bilavasite parlamentden asililigi meselesi idi Parlamentin icazesi olmadan yeni vergiler qoya bilmeyen I Karl 1628 ci ilde paramentin hazirladigi Huquqlar haqqinda petisiya ni imzalamaga mecbur oldu Bu sendde hakimiyyet sturkturlarinin vezifeleri mueyyenlesdirilirdi Lakin petisiyani imzaladiqdan sonra yaranmis seraitde 1629 cu ilde kral parlamenti buraxdi ve 1640 ci iledek onu bir daha cagirmadi Burjua munasibetlerinin inkisafi gedisinde anqlikan kilsesinin avtokefalligi meselesi ciddi naraziliq obyektine cevrilmisdi Ingilis puritanizmi mehz bu zeminde yukselmeye baslamis ve hakimiyyet sturkturunda ozune guclu terefdar toplamisdi 1637 ci ilde bas vermisSotlandiya usyani Ingilterenin basini ele qatmisdi ki bundan istifade eden Kardinal Riselye 1638 ci ilden etibaren Fransanin herbi emeliyyatlar meydanina cixmasi ucun oz planini reallasdirmaga basladi Bu andan etibaren Otuzillik muharibenin helledici merhelesi baslandi 1637 ci ilde Sotlandiyada usyan basladiqdan sonra kral I Karl vesait elde edib usyani yatirmaq ucun 1640 ci ilin aprelinde yeniden parlament cagirmaga mecbur oldu Lakin cemi uc hefteden sonra buraxildigi ucun Qisamuddetli parlament adi ile tarixe daxil oldu Olkede mutleq monarxiyaya qarsi genislenen siyasi mubarize tezlikle I Karli geri cekilmeye vadar etdi Sotland usyaninin yatirilmasi meselesinde kral parlamentden destek qazana bilmedi Cunki yeni vergilerin teyin olunmasi meselesine parlament raziliq vermedi Sotland usyani Ingiltereye iki terefden ciddi zerer verdi Ingiltere diplomatiyasinin Avropa siyasetinde movqeleri zeifledi Ikincisi Sotland usyani Ingiltere puritanizminin guclenmesine ciddi sekilde start vermekle hakimiyyet elitasinda bir sira deyisikliklerin esasini qoydu Tori ve viqlerin yerinde yeni parlament partiyalari olan independentler ve presvetrianlar formalasmaga basladi Qisamuddetli parlamentden xarici ve vergi siyaseti ile bagli hec bir yardim gormeyen kral 1640 ci ilin sentyabrinda tekrar parlament cagirmaga mecbur oldu ve bu parlament 1653 cu iledek movcud olmaq ucun Uzunmuddetli parlament adi aldi Belelikle olkede kral ve parlament terefdarlarindan ibaret iki siyasi duserge yarandi Kral terefdarlari baslica olaraq royalistler idi Parlament terefdarlarinin terkibi yekcins deyildi iki baslica partiya formalasmisdi presveterianlar ve independentler Presveterianlar olkede merkezlesmis kilseni saxlamaga terefdar cixir lakin kilsenin basinda kraldan asili yepiskopun deyil secilmis bascinin peresviterin olmasini isteyirdiler Presviter sinod qurultaylari qarsisinda mesuliyyet dasiyirdi Independentler musteqiller ise merkezlesmis kilseye qarsi cixir her bir kilse icmasinin musteqilliyi ideyasini yayirdilar Bu kilsenin basinda kilse icmasinin uzvleri terefinden secilmis ve selahiyyetlendirilmis basci durmali idi 1641 ci ilin yazinda xalq kutlelerinin inqilabi cixislarinin genislenmesi ile elaqedar parlament muxalifeti 204 bendden ibaret Boyuk remonstrasiya adli senedle cixis etdi Burada kralin cinayetleri sadalanir musteqil daxili ve xarici siyaset yeridilmesi burjua azadliqlarinin verilmesi musteqil puritan kilsenin yaradilmasi teleb edilirdi Melum oldugu kimi ingilis puritanlarinin ilk destelerinden biri hele 1629 cu ilde May ciceyi gemisinde Amerika sahillerine yan almis ve Virginiya statinin esasini qoymusdular Puritanciligin elehdari olan I Karl Roma papasi ile munasibetlerin kesilmesini yeni ingilis kilsesinin musteqillesmesini cinayet hesab edirdi ve bu meselede qarsidurma xususi ile gergin xarakter almisdi Kralin parlament muxalifetini hebs etmek ve parlamenti buraxmaq cehdi bosa cixdiqdan sonra baslica terefdarlarinin toplasdigi simal qrafliqlarina qacmaga mecbur oldu ve 1642 cim ilin avqustunda I Karl Nottinqemde qara rengli muharibe bayragini qaldirdi Vetendas muharibesinin I merhelesi baslandi 1642 1647 Vetendas muharibesi dovrundeIngilterede bas verenleri Ispaniya ve Fransa diqqetle izleyirdiler Fransiz krallari ile qohumluq elaqelerine malik olan Stuartlar Fransanin deniz gucunden Ingilteredeki reqiblerine qarsi mubarizede istifade etmek arzusunda olduqlarini gizletmirdiler ve bu meqsedle fransiz kardinali Mazarini ile muvafiq danisiqlar da baslanmisdi Muharibenin evvelinde ustunluk I Karlin terefinden idi 1642 ci ilin payizinda Echill doyusunde parlament ordusu ezildi ona prestveteranlardan qraf Mancester ve qraf Esseks basciliq edirdi 1644 cu iledek ustuluk kral ordusunun elinde idi Muharibenin gedisinde Oliver Kromvelin herbi istedadi parladi Orta zadegan ailesinde dogulmus Kromvel tezlikle independentlerin liderine cevrildi ve ordunu yeniden qurmaga muveffeq oldu 1644 cy ilde Marston Mur doyusunde parlament ordusu ilk boyuk qelebe caldi Bu doyusden sonra Kromvelin esgerleri demirboyurlu adlanmaga basladi Orduda evvelce 22 min sonradan 70 min doyuscu var idi Bas komandan Tomas Ferfaksin basciligi altinda 1645 ci il iyunda Neyzbi doyusunde parlament ordusu tam qelebe caldi 1646 ci ilin yazinda Kral Sotlandiyaya qacmaga mecbur oldu onlar ise krali pulla parlamente satdilar Royalisterin sonuncu istingahlari 1647 ci ilin martinda suqut etdi Neyzbi doyusunden sonra I Karlin arvadi Generetta basda olmaqla qohumlari Fransada siginacaq tapmisdilar Ingilterede vetendas muharibesi dovrunde Fransanin buradaki sefiri Karulle veIspaniyanin sefiri Don Allon Karden Kromveli oz terefine cekmek ucun oz xidmetlerini teklif edirdiler Fransiz sefiri Karulle Mazarinin tapsirigi ile Kromvele ittifaqla yanasi boyuk miqdarda pul edam olunmus kralin qohum eqrebasini ve deniz siyasetinde muttefiqlik teklif edirdi Tesadufi deyildi ki Fransanin adi Kromvelin imzaladigi Naviqasiya Aktinda oz eksini tapmisdi Aktda oz eksini tapmayan dovletler sirasinda Hollandiya ve Ispaniyanin da adi vardi Kromvel Ispan sefirinin qardasini ozunu yaxsi aparmadigina gore camaat qarsisinda edam etdirmisdi 1645 ci ilde bas vermis Neyzbi doyusu tekce Ingilterede deyil Avropada da siyasi veziyyete ciddi tesir gosterdi Bu doyusden sonra Kromvelin hem herbi hem de siyasi gucu artdi Kral terefdarlari royalistlerin de puritanlar kimi Avropaya ve Amerikaya axini basladi Dogrudur Kromvel olke daxilinde bir sira cereyanlarin muqavimetini de aradan qaldirmaq mecburiyyetinde idi Vetendas muharibesinin I merhelesi basa catdiqdan sonra parlament Avropa siyasetindeIngilterenin rolunun berpasina calisirdi ve bu meqsedle konkret tedbirler gorulurdu Neyzbi doyusunden sonraki dovr erzinde siyasi sehneye Levellerler partiyasi da cixdi Onun lideri Con Lilbern 1614 1657 idi Bu partya xirda burjua ideloqu olub asagi tebeqeleri veesgerleri ehate edirdi Lakin herekatin omru qisa oldu ve 1649 cu ilde basa catdi Parlament Lilbernin qovulmasi haqqinda qanun verdi ve o Sotlandiyaya getdi Az sonra Cerard Uinstenlinin 1609 1652 basciliq etdiyi heqiqi levellerler diggerler herekati digger yerqazan demekdir baslandi Hebsde saxlanilan kralin qacmasi olkede veziyyetin yeniden gerginlesmesine sebeb oldu Tampl qalasindan qacan kral yeniden oz terefdarlarini ve parlamentden narazi quvveleri toplamaga muveffeq oldu 1648 ci ilin fevralinda cemi uc ay davam eden II vetendas muharibesi basladi I Karl sotlandlari da oz terefine cekerek arxani mohkemlendirdi ve mubarizeni davam etmeye basladi Lakin Kromvel derhal genislenmekde olan hadiselere reaksiya verdi ve parlament ordusu avqustda Preeton yaxinliginda royalistlerin vesotlandlarin birlesmis quvvelerini darmadagin etdikden sonra muharbe basa catdi Kral I Karl esir goturuldu ve ciddi sekilde muhafize edilmeye basladi Bu vaxtdan etibaren kralin taleyi ile bagli parlament muzakirelerine start verildi Kromvelin kralin edam edilmesi ile bagle teklifi muqavimetle qarsilandiqdan sonra parlamenti prestveterianlardan temizlemek ucun 1647 ci il 6 avqustda ve 1648 ci il 5 dekabrda sayi 140 nefere catan presveterianlar parlamentden qovuldu Bu hadise tarixe Prayd temizlenmesi adi ile daxil oldu Gergin muzakirelerden sonra 1648 ci ilin dekabrinda parlament krali muhakime etmek ucun tribunal yaratdi Tribunal krali vetene xeyanetde ittiham ederek ona olum hokmu cixardi ve I Karl 1649 cu ilin yanvarin 30 da edam edildi 1649 cu il mayin 19 da Ingiltere respublika elan edildi 1653 cu ilde Uzunmuddetli parlamentin qaliqlari qovulduqdan sonra xarici siyaset meseleleri baslica olaraq Kromvelin elinde cemlesdi Ingiltere tarixinin 1649 1653 cu iller dovru I respublika Independent respublikasi 1659 1660 ci iller dovru ise II respublika dovru kimi seciyyelenir Birinci respublikanin dovrunde xarici siyaset meseleleri tam sekilde Kromvelin elinde cemlesmisdi Onun Avropa siyasetinde uc olke Fransa Ispaniya ve Hollandiya muhum yer tuturdu Kromvel Hollandiyadan Ingiltereye ilhaq olunmagi teleb edirdi Ispaniyadan ise inkvizasiyaya son qoyulmasini ve Amerika qitesi ile ticarete basqa olkelere o cumleden deIngiltereye de imkan yaradilmasini teleb edirdi Bu dovrde Ingilteredeki Ispaniya sefiri Don Alonso Karden ve Fransa sefiri Karulle boyuk diplomatik is aparirdilar Edam edilmis kralin Fransaya qacmis arvadi Qenrietta Mariya ve ona bagli saray daireleri Fransanin Ingiltere ile yaxinlasmasina gosterdikleri muqavimete baxmayaraq uzun suren danisiqlardan sonra 1655 ci ilde Fransa ile muqavile baglandi Cunki kardinal Mazerini Kromvele pul edan olunmus kralin ailesini ve ittifaq teklif etmisdi Muqvile her iki olkenin Avropa siyasetinde ziddiyyetlerin yumsalmasina Ispaniya ve Niderlanda qarsi ise birge siyasetin yeridilmesine imkan verirdi Ingiltere ile feal reqabet aparan Hollandiyani siradan cixarmaq ucun Kromvel Naviqasiya Akti adli sened imzaladi 1651 ci il 5 avqust Senede gore Ingiltereye mallar ancaq ingilis gemilerinde ve adi akta dusmus olkelerden getirile bilerdi Hollandiyanin aktdan ciddi naraziligi 1652 54 cu iller ingilis holland muharibesine getirib cixardi ki bu muharibede Hollandiya ezildi ve teslim oldu Sulhun sertine gore Hollandiyanin coxsayli ticaret donanmasi Ingiltere bayragi altinda hereket etmeli idi Birlesmis eyaletlerin Bas statlarinin iclasinda dovlet xadimlerinden biri obrazli sekilde demisdi ki bunban sonra biz de deniz de ingilislerin himayesindeyik 1651 ci il 5 avqust Naviqasiya Aktindan sonra Ispaniya ciddi sekilde naraziliqlarini bildirdi Ispaniyanin Kromvelden Franasaya qarsi istifade etmek cehdleri ugursuzluqla neticelenmesi iki olke arasinda munasibetlerin gerginlesmesini sertlendirdi Kromvel Kardeniyadan inkivizasiyaya kilse mehkemesi son qoyulmasini ve Vest Indiyaya Amerika geden deniz yolundan maneesiz istifade olunmasini teleb etdikde sefir cavabinda bu menim hokmdarimin iki gozunu istemek kimi seydir cavabini vermisdi 1656 ci ilde Ispaniya ile baslanan muharibe Kromvelin olumunden sonra qelebe ile basa catdi Qul alverinin merkezi olan Yamayka adasi Ingilterenin eline kecdi Ispaniya Avropa siyasetinden sixisdirilib cixarilmaga basladi Ingiltere burjua inqilabinin 1653 1659 cu iller dovru Kromvel protektoratligi dovru adlanir 1653 cu il 16 dekabrda Kromvel respublikanin lord protektoru mudafiecisi elan olundu Respublikanin konstitusiyasi qebul edildi Olke basinda general mayor dayanan dairelere bolundu Respublikani Dovlet Surasi ve parlament idare edirdi 1657 ci ilin mayinda protektorluq irsi elan edildi ve lordlar palatasi berpa edildi 1658 ci ilin payizinda Kromvelin olumunden sonra 1658 1959 cu illerde oglu Ricard Kromvel lord protektor oldu 1650 ci ilde Ingiltereni Ispaniya ve Fransa tanidilar 1649 1652 ci illerde Kromvel Irlandiyaya yurus ederek usyani qan icinde bogdu Dublin seheri qaret edilerek yandirildi usyan Irlandiyada 1641 ci ilde baslamisdi Kromvel 1653 cu illerde Isvec Danimarka ve Portuqaliya ile ticaret muqavileleri imzalanmisdi 1659 cu il mayindan 1660 ci ilin may ayina qeder davam eden II respublika dovrunde Ingiltereni parlament tekbasina idare edirdi 1660 ci il fevralin 3 de Sotland ordusunun komandani general Monk ordusu ile Londona daxil oldu dovlet cevrilisinden sonra yeni parlament seckileri kecirildi Aprelde parlament I Karlin oglu II Karli taxt taca berpa etdi 1660 1685 Oglu II Yakov 1658 1688 katolik idi II Yakov ve oglu II Karl Stuartlarin evvelki qeyri mehdud huquqlarini berpa etmeye calisirdilar Lakin her iki kralin yeritdiyi siyasi xett cox tezlikleIngilterer parlamentinde ve hakimiyyet elitasinda yeni muxalifetin meydana gelmesini sertlendirdi olkede ictimai siyasi veziyyet yeniden olduqca keskin xarakter aldi Parlament partiyalari toriler viqler ve anqlikan kilsesi Fransanin desteyinden istifade ederek Stuartlarin qadin xetti ile qohumlarindan olan II Yakovun qizi Mariyanin eri protestant Oranli Vilhelme o Hollandiyanin stathalteri idi muraciet ederek onu Ingiltereye kral taxtina devet etdiler 1688 ci il dekabr ayinda Vilhelm 1688 1702 Londona daxil oldu ve II Yakov telesik sekilde Londonu terk etmek mecburiyyetinde qaldi Hakimiyyeti tamamile ele aldiqdan sonra 1689 cu il oktyabr ayinda Vilhelm huquqlar haqqinda bill adli parlamentin ve kralin huquqlarini mueyyenlesdiren sened imzaladi 13 bendden ibaret billde xarici siyaset fealiyyetinin butun saheleri parlamentin prereqativine cevrilirdi Hemin sened Ingiltere parlament monarxiyasinin tesis akti hesab edile biler Belelikle 1688 ci il sanli inqilabi adlanan bu hadise ile de Ingiltere burjua inqilabi basa catdi Ingilis tarixsunaslarininin sanli inqilab adlandirdigi epizod 1688 1689 cu illerin hadiseleri ile bagli olmusdur Ingiltere burjua inqilabinin qelebesi Ingilterenin dunya birinciliyi yoluna cixmasini temin etmisdi Ingiltere tarixsunasligi bele bir meselede hemreydir ki XVII esrin sonlari ucun inqilabdan sonra kecen 40 il erzindeIngiltere dunyanin en boyuk mustemleke dovletine cevrildi Sotlandiya ile Ingiltere ittifaq baglanmasi Redakte Sotlandiya ile Ingiltere krallarinin eyni olmasina qarsi ayri parlamentlere sahib olmagi bir esr daha davam etdirdiler Amma Kral Ceyms Sotlandiya parlamentinin ve kilsesinin 5 ci Ceyms dovrunde qazandigi azadliga icaze vermedi 18 ci esre daxil olarken Ingilterenin ve Sotlandiyanin bezi ortaq meqsedleri var idi Her ikisi de protestant bir kral isteyirdi ve her ikisi de Fransani olkeleri ucun tehlukeli gorurdu 1702 ci ilde Uilyam ve Merinin yerine taxta kecen Kralica Anna 1706 ci ilde iki kralligi birlesdirme planini reallasdirmaq ucun Ingiltere ve Sotlandiyadan numayendeler teyin etdi Elde olunacaq raziliga gore birlesen iki kralliq tek bayraq altinda ve tek bir parlamentle idare olunacaqdi Her kes ticaretde beraber haqlara sahib olacaq eyni vergileri odeyecekdi Sotlandiya oz kilsesine mehkemelerine ve xususi qanunlarina sahib olmagi davam etdirecekdi Sotlandiya parlamenti bu teklifleri Birlesme Akti adi ile qebul etdi Daha sonra Ingiltere parlamenti de eyni qanunu qebul etdi Belelikle 1 May 1707 ci ilde Ingiltere ve Sotlandiya Birlik sazisi imzalayaraq Birlesmis Kralliq adi ile tek bayraq altinda birlesdi 1 2 XIX esr Redakte 19 cu esrin birinci yarisinda Ingilterede kapitalizmin inkisafi Avropanin basqa olkelerine nisbeten suretle gedirdi 19 cu esrin ortalarinda fabrikler ucun lazim olan mexanizmler dezgah ve masinlarin ozleri de masinlar vasitesile istehsal olunmga baslayirdi Bu artiq senaye cevrilisinin basa catmasi demek idi Masinlar el emeyini elece de iri muessiseler xirda muessiseleri sixisdirib aradan cixarirdi Istehsal temerkuzlesirdi Ingiltere burjiasiyasinin dunya bazarlarinda reqibi yox idi O dovrde masinlari yalniz Ingiltere ixrac edirdi Ingiltere dunyanin emalatxanasi rolunu oynayirdi Neqliyyatin yeni novu olan parovozlu demir yollarin cekilisine telabat artmisdi 1825 ci ilde Ingilterede dunyada ilk demir yolu cekilmisdi Demir yollarin cekilisi metallurgiyanin inkisafina tekan verdi Ilk paroxodlar ABS da meydana gelse de bunlardan esasen ingilis gemi sahibleri istifade edirdiler Cunki onlar Amerika gemi sahiblerinden daha varli idiler ve yelkenli gemilerin paroxodlarla evez edilmesine iri meblegde pul xercleye bilirdiler Buxarla isleyen gemilerden ibaret guclu ticaret donanmasinin ve herbi donanmanin yaradilmasi Ingilterenin deniz hokmdari movqeyini daha da guclendirmisdi 1825 ci ilde Ingilterede dunyada ilk defe olaraq istehsalin butun sahelerini buruyen iqtisadi bohran bas verdi Parlament 1824 cu ilde hemkerlar ittifaqlarini qadagan eden qanunu legv etdi Pesekar fehle ittifaqlari olan tred yunionlar ingilisce pese ve ittifaq sozlerindendir peselere gore ittifaq demekdir yaradildi Tred yunionlar fehlelerin menzil ve is seraitinin yaxsilasdirilmasi ve emek haqqinin artirilmasi ugrunda leqal mubarizeye basladilar Bu mubarizenin baslica formasi tetiller idi ehalisi cox olan Mancester ve Birminhem kimi yeni seherlerin Icmalar palatasina deputat gondermek huququ yox idi Cox az adam yasayan yerler ise deputatlar secmekle davam edirdiler Bele yerleri curuk yerler adlandirirdilar 1832 ci ilde parlament islahati kecirildi Curuk yerler in bir coxu legv edildi senaye seherleri palataya deputatlar gondermek huququ elde etdiler Bununla da senaye burjuaziyasi hakimiyyetde temsil olunmaga basladi xix esrin ortalarina yaxin Ingiltere senaye ve ticaretin inkisaf seviyyesine deniz qudretine gore dunyada birinci yerde idi Ingilis burjuaziyasi kapitalist olkeleri arasinda inhisarci inhisar fealiyyetin her hansi bir sahesinde mustesna veziyyet veziyyetini qoruyub saxlaya bilmisdi Dunya bazarinda ingilis mallari reqabete rast gelmirdi 1866 ci ilde Londonda kecirilen izdihamli numayis neticesinde fehleler serbest toplasmaq huququ elde etdiler 1867 ci ilde parlament islahati kecirildi Seherde oz evi olan ve ya ayrica menzil kiraye eden butun kisiler sesverme huququ elde etdiler Kendde ise ilde 12 funt sterlinqden az olmayaraq icare haqqi odeye bilen icaredarlara da bu huquq verildi Belelikle xirda burjiaziyadan elave fehlelerin yuxari tebeqeleri de ses huququ aldilar Boyuk Btitaniyanin mustemleke isgallari davam edirdi Avstraliya kesf edildikden sonra burada bir sira ingilis meskenleri salinmisdi 1851 ci ilde Avstraliyada qizil medenleri kesf edildi Butun olkelerden xususen Ingiltereden qizil herisleri bu qiteye axisirdi 1867 ci ilde hokumet Kanadaya dominion ingilisce ozunuidare huququ alan olke huququvermeye mecbur oldu Kanada vetendaslari Boyuk Britaniyanin tebeesi sayilirdilar Parlametin qebul etdiyi qanunlar ingilis general qubernatoru terefinden tesdiq olunmali idi Kanada xarici dovletlerle diplomatik elaqe yarada bilmezdi Kanada ozunuidare huququ alsa da istiqlaliyyet qazana bilmedi xx esrin evvellerinde Ingilterenin siyasi qurulusu evvelde oldugu kimi parlamentli monarxiya olaraq qalirdi Siyasi heyatda iki partiya Liberallar ve Muhafizekarlar partiyalari hokmranliq edirdiler Her iki partiyanin ozeyini iri burjiaziya teskil edirdi xx esrin evvellerinde Muhafizekarlar partiyasi siralarindaki ixtilaflardan istifade eden liberallar seckilerde qalib geldiler Liberallarin teskil etdikleri hokumetlerde boyuk nufuza malik olan D Lloyd Corc muhum rol oynayirdi 1911 ci ilde Lordlar palatasinin huquqlari xeyli mehdudlasdirildi Bele ki Icmalar palatasi Lordlar palatasinin raziligi olmadan qanun layihelerini tesdiq ede bilerdi Behs edilen dovrde Ingiltere yene de dunya ticaretinde birinci yerde gedirdi London dunyanin maliyye merkezine cevrilmisdi Eyni zamanda muhum istehsal gostericilerine gore Ingiltere oz reqibleri olan ABS ve Almaniyadan geri qalirdi Lakin Ingiltere kapital ixraci sahesinde dunyada birinciliyi qoruyub saxlaya bilmisdi Ingilterenin oz mustemlekelerini genislendirmik cehdi yeni muharibe ile neticelendi Cenubi Afrikada Transvaal ve Oranj Narinci cay respublikalarinin ehalisi olan burlar holland fransiz ve alman muhacirlerinin toremeleri 1899 cu ilde Ingiltere tecavuzune qarsi cixdilar Siddetli muqavimetden sonra burlar meglub oldular 1902 ci ilin iyununda sulh muqavilesi imzalandi Ingiltere bu respublikalarla birlikde butun Cenubi Afrikanin isgalini basa catdirdi 1910 cu ilde buradaki respublikalar birleserek Ingiltere dominionuna cevrilmekle Cenubi Afrika Ittifaqini yaratdilar xx esrin evvellerinde Ingiltere Almaniya ziddiyyetleri keskinlesmisdi Bu ziddiyyetlerin esasini mustemlekeler ugrunda ve herbi deniz sahesindeki reqabet teskil edirdi 1904 cu ilin aprelinde Ingiltere ile Fransa arasinda gizli olaraq Semimi sazis Antanta fransizca urekden raziyam demekdir Dunyani yenide bolusdurmek ucun Ingiltere Fransa ve Rusiyanin yaratdigi herbi siyasi blok bele adlanirdi adlandirilan muqavile imzalandi Sazise gore Fransa Ingilterenin Misirde agaligini taniyirdi Ingiltere ise Merakesin Fransa terefinden isgalini qebul edirdi 1907 ci ilin avqustunda Peterburqda Ingiltere ile Rusiya arasinda sazis imzalandi Bu sazisin baglanmasi ile Atlanta nin yaradilmasi basa catdirildi En yeni dovr RedakteXX esr Redakte Muasir dovru RedakteIstinadlar Redakte Why did the Scottish parliament accept the Treaty of Union PDF Scottish Affairs 3 October 2011 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 1 May 2013 Popular Opposition to the Ratification of the Treaty of Anglo Scottish Union in 1706 7 University of St Andrews 2014 12 17 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2014 08 28 Menbe https az wikipedia org w index php title Ingiltere tarixi amp oldid 5965793, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

        ne axtarsan burda

        en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.

        English History and Heritage

        History of Britain – the full text of the 1912 book ‘A History of the British Nation‘ – in-depth history of Britain and the Empire.

        English Culture
        What makes England English? From hedgerows to the history of tea, Explore the culture of England.

        British Battles
        Our account of the major battles fought on British soil – who fought, why, and what was the result?

        British Biography
        Our look at the lives of people in the fields of art, architecture, science, and literature throughout British history. From Geoffrey Chaucer to William Morris, Christopher Wren to Isaac Newton.

        English Architecture – The story of English architecture, from prehistoric monuments to the 20th century, covering the evolution of period styles and major buildings to visit in England.

        London History

        Also see “London History” in our London Guide.

        İngiltərə 11-15 əsrlərdə

        XI əsrin ortalarına doğru İngiltərədə feodallaşma prosesi hələ tam başa çatmamışdı. Kəndlilərin xeyli hissəsi hələ azad qalırdı. Feodal mülkiyyəti və feodal iyerarxiyası isə hər yerdə yayılmamışdı.
        1066 –cı ildə İngiltərə normand işğalına məruz qalır. Normandiya hersoqu Vilhelm normandlardan, fransızlardan və hətta italyan cəngavərlərindən böyük bir qoşun toplaya bilir. Işğal üçün bəhanə isə Vilhelmin guya vəfat edərkən onu varis təyin etmiş kral Eduardın vəsiyyəti olur. Roma papası da hersoqun iddialarına dəstək olur.
        1066 – cı ilin sentyabrında Vilhelm qoşun ilə La – Manşı keçərək, İngiltərənin cənub sahillərinə çıxdı. Ingilis qoşununun başında İngiltərənin yeni kralı Harold dururdu. 1066 – cı ilin oktyabrında Qastinqs yaxınlığında anqlosakslar məğlub edildi, Harold isə həlak oldu. Normandiya hersoqu Londonu ələ keçirdi və I Vilhelm İstilaçı adı ilə kral oldu.
        Lakin həm anqlosaks əyanları, həm də kəndlilər tərəfindən işğalçılara qarşı böyük müqavimət göstərildi. 1069 – cu və 1071 – ci il üsyanlarını yatırandan sonra yerli əyanların torpaqları müsadirə edilərək işğalçı – cəngavərlərə verildi. Xırda yerli feodalllar – tenlər öz mülklərini saxlamaqları ilə normand baronlarının ( İngiltərədə iri feodallar belə adlanırdı.) vassalları oldular. Vilhelm özü müsadirə olunmuş torpaqlardan nəhəng “ kral domeni “ təşkil etdi və domen İngiltərədəki becərilən torpaqların 1/7 – i qədər idi.
        Normand işğalı İngiltərədə feodallaşma prosesinin qəti başa çatmasına imkan yaradır. 1066 – cı ilə doğru Normandiya hersoqluğu tam feodallaşmışdı. İngiltərədə siyasi hakimiyyəti ələ keçirən işğalçılar onlar üçün ənənəvi olan qaydaları burada da bərqərar edirdilər. Kralın özü şüurlu şəkildə bu siyasəti yeridirdi. Bu sahədə ən mühüm tədbirlərdən biri 1086 – cı ildə ümumingilis torpaq siyahıyaalınmasının keçirilməsi olur; xalq arasında bu “ Məhşər günü kitabı ” ( Domesday book ) adını alır, çünki bu kitabı tərtib edənlərə məlumat verən adamlar “ qiyamət günü” ndə olduğu kimi heç nəyi gizlətməməli idilər.
        Siyahıyaalma 2 məqsəd güdürdü: əvvəla, krala onun vassallarının mülkləri və gəlirləri haqqında dəqiq məlumat vermək; ikincisi, kral bütün əhalidən pul vergisi yığmaq məqsədində idi. Digər tərəfdən, kral həm də kral domenində olan torpaqlarla iri feodalların mülklərini müqayisə etmək niyyətində idi.
        Ümumilikdə “ Məşhər kitabı” bütün İngiltərə ərazisindəki təssərrüfat və sosial struktur haqqında böyük məlumatlar məcmusu idi. Bu məlumatlar göstərir ki, siyahıyaalmanın keçirilməsi feodal quruluşunu möhkəmlətdi və azad kəndliləri asılı kəndlilərə çevirdi. Bu həm də ondan görünür ki, siyahıyalmanın axırıncı variantında vahid kimi kənd yox, malikanə götürülürdü, kəndlilər isə billanlar kimi siyahıya daxil edilirdi (XI əsrdə İngiltərədə renta ödəyən və torpaq asılılığında olan kəndlilər belə adlanırdı).
        Lakin normand işğalı ilə azad kənlilər tam yoxa çıxmadı. Onların sayı kəskin surətdə azaldı, vəziyyətləri isə xeyli pisləşdi. Asılı kəndlilərlə yanaşı azad kəndlilərin ( friqoldyerlərin) də olması orta əsrlərdə İngiltərənın aqrar inkişafının səciyyəvi cəhətlərindəndir. Xüsusilə ölkənin şimal – şərqində — Denloda azad kəndlilər çox idi. Azad kəndli lorda pul rentası ödəyirdi, bəzi yüngül mükəlləfiyyətlər yerinə yetirirdi, hüquqi cəhətdən azad şəxs idi.
        İngiltərədə hələ normand istilasından əvvəl, X – XI əsrlərdə sənətkarlıq və ticarət mərkəzi kimi şəhərlər meydana gəlir. “ Məşhər kitabı”nda 100 – dək şəhərin adı çəkilir, əhalinin 5 % şəhərlərdə yaşayırdı.
        İngiltərənin Normandiya və digər fransız torpaqları ilə siyasi əlaqələrinin artması nəticəsində ticarət əlaqələri də genişlənir. Xüsisilə London, Boston, Sendviç şəhərləri qitə ilə ticarət aparırdı. Əsas ixracat malları yun, qurğuşun, mal – qara və dəri idi. XII əsrdə Vinçester, Boston, york yarmarkaları təşəkkül edir.
        Şəhərlərin artması ilə şəhərli təbəqəsi təşəkkül tapır. İngiltərənin ən mühüm şəhərləri kral domenində yerləşirdi və onların senyoru da kral özü idi. Bu isə şəhərlilərin siyasi mixtariyyat uğrunda mübarizəsini qətiləşdirirdi. Ona görə də heç bir ingilis şəhəri fransız kommunası tipli özünüidarəçiliyə nail olmamışdı. Kral xartiyaları ilə onlara müəyyən iqtisadi imtiyazlar verilirdi. Bəzən şəhərlilər müəyyən məbləğdə pul ( firma ) ödəməklə özünüidarə və məhkəmə hüququ qazanır və bununla da kralın və vəzifəli şəxslərin şəhər icmasının işlərinə müdaxilə etməsini məhdudlaşdırırdılar.
        XI – XII əsrlərdə Londonda, Linkolnda, Yorkda, Vinçesterdə sənətkar birlikləri – sexlər yaranır və şəhər aliləri ilə mübarizəyə başlayır.
        Normand baronları kralın birbaşa vassalları idilər. Lakin Vilhelm təxcə baronlardan yox, onların vassallarından da vassal xidməti tələb edirdi. 1085 – ci il “ Solsberi andı ”na görə bütün cəngavərlər kralın tələbinə uyğun kral qoşununda xidmət göstərməli idilər. Büyün feodalların kraldan birbaşa vassal asılılığının yeridilməsi ilə vassallıq sistemi İngiltərədə qitədəkinə nisbətən daha mərkəzləşmiş şəkil alır.
        Normand işğalından başlayaraq, İngiltərədə kral hakimiyyəti Qərbi Avropanın o zamankı digər ölkələrinə nisbətən daha güclü olmuşdur. Ilk vaxtlar bu böyük kral domenin mövcud olması, iri feodalların biri –birindən ayrı düşməsi, özünəməxsus vassallıq sistemi, şəhərlərin siyasi zəifliyi ilə müəyyən olunurdu.Yerli əhalinin istilaçılara olan düşmənçiliyi də XII əsrin ortalarınadək normand feodallarını kralın ətrafında birləşməyə məcbur edirdi. Bu vəziyyətdə istifadə edən I Vilhelm güclü idarəçilik aparatı yaradır. Qraflıqların başında kralın məmuru – şerif durudu, şerif məhkəməyə, vergilərin və kral gəlirlərinin yığılmasına rəhbərlik edirdi.
        Beləliklə, normand istilası kral hakimiyyətini xeyli möhkəmlətdi, ölkənin siyasi vəhdətini gücləndirdi və mərkəzləşmiş dövlətin yaranmasını sürətləndirdi.
        İngiltərədə mərkəzləşmiş hakimiyyətin güclənməsi I Vilhelmin ölmündən sonra da davam edir. Bütün feodal təbəqələri bu və ya digər dərəcədə bunda maraqlı idi. Hətta ən iri baronlar anqlosaks əhalinin müqavimətinin qırlmasında maraqlı idilər. Kralın ən yaxın müttəfiqləri isə istər normand, istər anqlosaka mənşəli xırda və orta torpaq sahibləri idilər. Feodalların bu təbəqəsi təkcə kəndli hərəkatından yox, həm də iri feodallardan qorunmaq üçün krala ehtiyac duyurdular. Kilsə də xeyli mülk hədiyyə alaraq kral hakimiyyətini dəstəkləyirdi. Kilsəyə məhkəmə hüququ da verilmişdi. Və nəhayət iri şəhərlər və əhalinin təqribən 12 % — ni təşkil edən azad kəndlilər də kralın müttəfiqi idilər.
        I Vilhelmin varisi I Henri (1100 – 1135) mərkəzi hakimiyyəti möhkəmləndirmək siyasətini davam etdirir: kral hakimiyyətini, yustisariləri, kansleri, xəzinədarı və digər ali vəzifəli şəxsləri özündə birləşdirən kral şurası (kuriyası) böyük rol oynamağa başlayır. Xüsusi hakimlər təşkil olunur ki, onlar ölkəni gəzərək məhkəmələrin, vergi idarələrinin işinə nəzarət edirlər.
        Artıq I Henrinin dövründə kral kuriyasının daxilində xəzinədarlıq – “ Şahmat lövhəsi palatası ” (Palatadakı stolların üstü uzununa çəkilmiş xəttlərlə bir neçə zolağa bölünmüşdü. Pul qablarını müəyyən qayda ilə həmin zolaqların üstünə düzür, yerlərini dəyişdirirdilər ki, bu da şahmat oyununu xatırladırdı) ayrılır və bu idarə şeriflərin maliyyə fəaliyyətini yoxlayır.
        Mərkəzləşmənin bütün uğurlarına baxmayaraq, İngiltərədə ən iri maqnatlar krala qarşı çıxış etməkdən çəkinmirdilər. I Henrinin ölmündən (1135) sonra əsl feodal pərakəndəliyi baş verir. Kralın oğlu olmadığı üçün, onun qızı – Anju qrafı Joffrua Plantagenetin arvadı Matilda və bacısı oğlu, fransız feodalı Stefan qraf Blua hakimiyyətə iddia edirlər.
        Hakimiyyət uğrunda mübarizədən istifadə edən feodallar ölkəni talan edir və mərkəzi hakimiyyətin nəzarəti altından çıxırlar. Feodal anarxiyasına yalnız 1153 – cü ildə son qoyulur, həmin il kilsənin vasitəçiliyi ilə Stefan və Matilda saziş bağladılar. Sazişə görə, Stefan kral elan olunurdu, lakin onun vəfatından sonra hakimiyyətə Matildanın oğlu, Anju qrafı Henri Plantagenet gəlməli idi. 1154 – cü ildə o, II Henri adı ilə kral oldu və XIV əsrin sonunadək ölkəni idarə edəcək Plantagenetlər sülaləsinin əsasını qoyur.
        II Henri (1154 – 1189) öz hakimiyyəti altında geniş mülkləri birləşdirir: İngiltərədən başqa, Normandiya, Anju, Men, Turen, Puatu və Akvitaniya ona tabe idi. Bəzən Plantagenetlərin dövlətinə Anju imperiyası deyirdilər. Böyük maliyyə ehtiyatları olan və cəngavərlərə, şəhərlilərə, azad kəndlilərə arxalanan II Henri İngiltərədə feodal pərakəndəliyinə son qoydu, şerif vəzifəsinə isə xırda və orta feodalları təyin etməyə başladı.
        Dövlətin mərkəzləşdirilməsində II Henrinin islahatları da böyük rol oynamışdı. Ilk növbədə kral məhkəməsini gücləndirmək üçün o, məhkəmə islahatı keçirir. Islahatın mahiyyəti ondan ibarət idi ki, hər bir azad adam müəyyən ödənc verməklə öz işini malikanə məhkəməsindən kral məhkəməsinə keçirə bilərdi. Malikanə məhkəməsində “ Tanrı məhkəməsi” nin köməyilə işə baxılırdısa kral məhkəməsində işə andlılar baxırdı. Nəticədə senyor kuriyalarının nüfuzu aşağı düşür. Kral kuriyası bütün senyor məhkəmələri üçün ali appelyasiya orqanı olur. Lakin kral məhkəməsi villanlar üçün deyildi, onlar öz senyorlarının məhkəməsinə tabe idilər.
        Kral kuriyasının məhkəmə səlahiyyətlərinin genişlənməsi kralın gəlirlərini xeyli artırdı. Lakin əhalinin müəyyən hissəsi kral hakimləri tərəfindən tətbiq olunan cərimələrdən əziyyət çəkirdi. Kral məhkəmələrinin məhkəmə praktikası prosesində ümumi hüquq ( common law ) – yəni bütün ölkə üçün kral hüququ işlənib hazırlanır; bu hüquq yerlərdə tətbiq olunan hüququ tədricən sıxışdırır.
        II Henri həmçinin hərbi islahat da keçirir. Belə ki, kralın xeyrinə feodalların hərbi xidməti xeyli məhdudlaşdırılır ( kiçik müddətlə ), bunun əvəzində isə onlar xüsusi pul ödənci – “ qalxan pulu ” verməli idilər. Bu pulla kral cəngavərləri muzdlu xidmətə cəlb edirdi. Bindan başqa kralın göstərişi ilə hər bir azad əmlakına müvafiq silaha malik olmalı idi və kralın çağırışı ilə yürüşə hazır olmalı idi.
        II Henrinin kilsə məhkəmələrini dövlətin nəzarəti altına almaq cəhdi uğursuz oldu. Bu zəmində o, ingilis kilsəsinin başçısı, Kentenberili arxiyepiskop Tomas Beketlə toqquşmalı oldu. Bu mübarizə gedişində Beket kralın gizli göstərişilə öldürüldü. Papa məsələyə müdaxilə edəndən sonra II Henri islahatsan əl çəkməli oldu.
        İngiltərədə mərkəzi hakimiyyəti möhkəmlədən II Henri İrlandiyanın istilasına başladı. 1169 – cu ildə ingilis baronları yürüşə çıxdı. Onların ilk uğurlarından sonra 1171- ci ildə kral özü İrlandiyaya gəldi və yerli klan başçıları onun hakimiyyətini tanıdı. Lakin faktik olaraq, ingilislər adanın cənub – şərq sahilboyu torpaqlarını ələ keçirdilər və burada “ Peyl ” ( hərfən cəpərə alınmış ) adlı rayon yaratdılar. Buradan ingilis cəngavərləri İrlandiyanın digər vilayətlərinə yürüş edirdilər.
        II Henri İngiltərənin şimal qonşusu Şotlandiyanı da tabe etdirməyə cəhdlər edirdi. Davamlı sərhəd müharibələri gedişində o, şotland kralı Vilyam Levi əsir götürdü və 1174 – cü ildə onu müqavilə imzalamağa məcbur etdi. Müqaviləyə görə Vilyam vassal andı içdi. Lakin kifayət qədər feodallaşmış və mərkəzləşmiş dövlət olan Şotlandiya tezliklə vassal asılılığından çıxdı. İngiltərəyə əks olaraq o, Fransa ilə yaxınlaşdı və sonralar ( XIII – XIV əsrlərdə ) antiingilis ittifaqında birləşdi.
        Normandlılar və Fransadan gəlmələr İngiltərə əhalisi ilə dərhal çuğlaşmadı. XII əsr boyu krallar rəsmi aktlarda öz təbəələrinə müraciətdə “ fransızlar və ingilislər ” deyə müraciət edirdilər. Lakin XII əsrin sonuna doğru yerli əhali ilə normand istilaçıları arasında etnik və dil fərqləri faktiki yoxa çıxır. Fransız elementi təşəkkül tapmaqda olan ingilis xalqının etnik tərkibinə daxil olur və vahid əhali tipi yaranır. İngiltərə əhalisinin əsas hissəsinin – kəndlilərin, şəhərlilərin və feodalların böyük bir hissəsinin dili ingilis dili idi. Yalnız əyanlar, kral əshabələri və hüquqşünaslar fransız dilindən istifadə edirdilər. Dövlət idarələrində rəsmi dil latın və fransız dili idi.

        2. İngiltərə XIII əsrdə

        XIII əsrdə İngiltərənin iqtisadi həyatında xeyli dəyişikliklər baş verir: əkinçilik təkmilləşir, üçtarlalıq geniş yayılır. Meşələrin təmizlənməsi və bataqlıqların qurudulması nəticəsində əkin sahələri xeyli artır. Ingils yununa təlabatın Flandriyada və İtaliyada artması nəticəsində qoyuçuluğun sonrakı inkişafı gedir. Ümumi təsərrüfat yüksəlişi əhalinin 2,5 – 3 dəfə artmasına gətirib çıxarır.
        Şəhərin kənddən ayrılması prosesi davam edir. XIII əsrin sonuna doğru İngiltərədə təxminən 280 — ə yaxın şəhər məskəni var idi. Şəhər əhalisinin sayı da artmışdı. XIII əsrin əvvəllərinə doğru daxili iqtisadi əlaqələr sabitləşir.
        Orta əsrlərdə İngiltərənin iqtisadi inkişafının ən mühüm xüsusiyyətlərindən biri daxili əlaqələrin inkişafında kəndin böyük rol oynaması idi. Onların sürətli inkişafına kənd təsərrüfatı rayonlarının ixtisaslaşması mühüm təsir göstərir.
        XIII əsrdə ingilis cəmiyyətinin əsas təsərrüfat və sosial özəyi manor olaraq qalırdı. XII əsrin sonundan başlayaraq manor bazar əlaqəərinə cəlb olunur. Bazara daha çox kənd təsərrüfatı məhsulu çıxarmaq üçün bu manorların sahibləri icma əmlakını da ələ keçirməyə çalışır və biyarı artırırdı. İri feodallar bu səbəbdən villanların şəxsi azadlıq qazanmalarına mane olurdular.
        Eyni zamanda əmtəə — pul münasibətləri ingilis kəndində biyar təsərrüfatını dağıdan yenilikləri də doğururdu. Villanların daha az olduğu xırda manorlarda pul rentası üstünlük qazanırdı. Bu isə kəndliləri feodalların hündəlik nəzarətindən azad edirdi. Lakin fransız feodalından fərqli olaraq ingilis feodalları domen təsərrüfatından hələ əl çəkməmişdilər. Onlar villanların əməyindən də, muzdlu işçilərdən də eyni dərəcədə istifadə edirdilər.yəni XIII əsr ingilis kəndində 2 əks inkişaf meyli – mühafizəkar və mütərəqqi meyl nəzərə çarpır.
        Əmtəə — pul münasibətlərinin təsiri altında XIII əsrdə iri feodallar – baronlarla, xırda feodallar – cəngavərlər arasında fərq xeyli dərinləşir. Bu, ilk növbədə onların əmlak və gəlirləri, təsərrüfat fəaliyyətinin xarakteri və siyasi mövqeyi ilə müəyyən olunurdu.
        XIII əsrdə əmtəə — pul münasibətlərinə cəngavərlər daha intensiv cəlb olunurdu. Onların təsərrüfatında pul rentası üstün idi, muzdlu əməkdən də istifadə edilirdi. Ingilis cəngavərlərinin böyük bir hissəsi hərbi zümrə xarakterini tədricən itirir və kənd sahiblərinə çevrilirdilər. Daxili bazarın inkişafında ümumi maraq onları şəhərlilərlə və varlı kəndlilərlə yaxınlaşdırırdı. Bunun müqabilində feodallar təbəqəsi İngiltərədə ümumilikdə qapalı zümrəyə çevrilmir: mənşəyindən asılı olmayaraq 20, bəzən 40 funt illik gəliri olan azad torpaq mülkiyyətçisi cəngavər adını alırdı və zadəganların tərkibinə daxil olurdu.
        Feodal aristokratiyasını təşkil edən baronlar və prelatlar isə öz silki imtiyazlarını hakimiyyətər vəchlə saxlamağa çalışırdılar.
        Daxili iqtisadi əlaqələr möhkəmləndikcə, feodal dövlətinin mərkəzləşməsi də güclənirdi. Lakin bu proses uzun sürən siyasi mübarizə ilə müşayiət olunmuşdur.
        Mübarizənin birinci mərhələsi II Henrinin kiçik oğlu İoannın ( 1199- 1216 ) hakimiyyəti dövrünə təsadüf edir. Özbaşına torpaq müsadirələri, bəzi maqnatların hakimiyyətəbsi və edamı ona qarşı baronların böyük müqavimətini yaradır. İoannın Fransadakı uğursuz müharibələri də onların qəzəbinə səbəb olur. Və nəhayət, kilsə seçkilərinə kralın müdaxilə etməsindən narazı olan kilsə də baronların tərəfindən çıxış edirdi.
        Kralın baronlarla əvvəlki toqquşmalarından fərqli olaraq bu dəfə cəngavərlər və şəhərlilər də krala qarşı dururlar.xüsusilə şəhərlilərdən yığılan özbaşına rüsumlar da onları baronlarla yaxınlaşdırır. 1202 -1204 – cü illərdə fransız kralı II Filipp Avqust İoannın Fransadakı mülklərini: Normandiyanı, Anjunu, Meni, Tureni və Puatunun bir hissəsini alır. Laroş- o – Muan və Buvindəki ( 1214 ) məğlubiyyəti İoannın mövqeyini daha da zəiflədir. Bundan xeyli əvvəl, 1207 – ci ildə kralın icazəsi olmadan Kenterberili arxiyepiskopu ingilis kilsəsinin başçısı təyin etdiyi üçün papa III İnnokenti ilə münaqişə baş verir. 1212 – ci ildə papa İoannın taxt – tacdan məhrim edilməsi haqqında bulla verir və ingilis tacı hüququnu fransız kralına verir. İoann 1213 – cü ildə papa qarşısında təslim olur, özünü onun vassalı elan edir və ildə 1000 marka gümüş ödəməyi öz üzərinə götürür. Bu biabırçı akt müxalifəti daha da gücləndirir. 1215 – ci ilin yazında baronlar cəngavərlər və şəhərlilərin dəstəyi ilə krala qarşı müharibəyə başayır. Kral qiyam qaldırmış baronların tələblərinə tabe olur və 15 iyun 1215 – ci ildə Azadlıqların Böyük Xartiyasını imzalayır.
        Bu xartiyanın ( Magna Charta Libertatum ) əksər maddələri baronların və kilsə feodallarının maraqlarını ifadə edirdi. Kral kilsə seçkilərinin sərbəstliyini qəbul etməli olur. Adəti üzrə yığılan rüsumlardan artıq yığılmayacağını vəd edirdi. Kral şurasının icazəsi olmadan “ qalxan pulu ” yığmaq da qadağan olunurdu. Şuranın tərkibinə isə əsasən baronlar daxil olmalı idi. Digər zümrələrdən fərqli olaraq baronları yalnız onlara bərarər şəxslər – perlər mühakimə edə bilərdi. Perlərin qərarı olmadan krala baronları həbs etmək, mülkünü müsadirə etmək qadağan olunurdu. Və nahayət, xartiyanın yerinə yetirilməsinə nəzarət etmək üçün 25 baronlan ibarət komitə seçilirdi.
        Cəngavərlərə azad kəndlilərə münasibətdə xartiya daha az bənd nəzərdə tutmuşdu: baronlara və krala nəzərdə tutulduğundan artıq xidmət etmək qadağan olunurdu. Bütün azad adamlara kral məmurlarının özbaşınalığından müdafiə vəd olunurdu. Onlar üçün II Henri tərəfindən tətbiq olunmuş məhkəmə qaydaları saxlanılırdı. Şəhərlərə gəlincə, xartiya onların artıq mövcud olan imtiyazlarını təsdiqləməklə kifayətlənirdi. Vahid ölçü və çəki tətbiq olundu. İngiltərəyə xarici tacirlərin sərbəst gəlişi asanlaşdırıldı. Bu tədbir xarici ticarətin inkişafına imkan yaratsa da, şəhərlilər üçün sərfəli deyildi, çünki onların inhisarını pozurdu. Və nəhayət, villanlara gəlincə, xartiya onlara heç nə vermədi, əksinə onların hüquqsuzluğunu bir daha təsdiqlədi.
        Eyni zamanda Xartiya öz dövrü üçün mütərəqqi səciyyə də daşıyırdı: o, təkcə baronlara deyil, cəngavərlərə və şəhərlilərə münasibətdə kral özbaşınalılığının qarşısını alırdı. Bu sonuncular isə həmin dövrdə ölkənin iqtisadi inkişafında mütərəqqi meyllərin daşıyıcıları idi.
        Böyük Xartiya praktikada həyata keçirilmədi. Papanın dəstəyinə arxalanan İoann baronları qiyamçı adlandıraraq onların tələblərini yerinə yetriməkdən imtina etdi. Müharibə başladı və onun qızıcı vaxtında İoann öldü. Baronlar onun azyaşlı oğlu III Henrini kral elan etdilər.
        Bu kralın hakimiyyəti dövründə ( 1216 – 1272 ) daha kəskin siyasi münaqişə baş verdi. Sonsuz vergilər, qohumlarına – fransızlara və provansallara verilən torpaq payları, papa ilə dostluq III Henriyə qarşı böyük narazılıq doğurdu.
        1258 – ci ilin yazında III Henri papa IV İnnokentinin təkidilə İtaliyada başladığı hərbi avantüra üçün baronlardan ölkə gəlirinin 1/3 – ni tələb edəndə, bu böyük bir partlayışa səbəb oldu. Silahlanmış baronlar kralın yanına gələrək ondan siyasi islahat keçirilməsini tələb etdilər. Kral güzəştə getməli oldu. 1258 – ci ilin iyununda Oksfordda maqnatların şurası yığıldı və sonralar “ azğın ” şura adlandırılacaq bu yığıncaqda ölkədə baron oliqarxiyasını bərqərar edən “ Oksford proviziyası ” təsdiqləndi. Hakimiyyət 15 barondan ibarət Şuraya verilir və onların icazəsi olmadan kral heç bir qərar verə bilməzdi. Bundan əlavə, baronlar cəngavərlərdən və şəhərlilərdən 12 nəfər seçərək ildə 3 dəfə yığılır və Onbeşlər Şurası ilə birgə dövlət işlərini müzakirə edirdilər.
        Lakin baronların bu ağalığı cəngavərlər və şəhərliləri təmin etmirdi və onların arasında parçalanma baş verir. 1259 – cu ildə cəngavərlər müstəqil siyasi tələblər irəli sürülər. Başda Simon de Monfor olmaqla uzaqgörən bəzi baronların dəstəyilə “ Vestminster proviziyası ” qəbul olunur və o, cəngavərləri və azad kəndliləri iri feodalların özbaşınalığından qorumağı nəzərdə tuturdu.
        Ona əks olan partiya daxilində ziddiyyətlərdən istifadə edən III Henri “ Oksford proviziyası ”- nı yrinə yetirməkdən imtina etdi. 1263 – cü ildə vətəndaş müharibəsi başlandı. Müxalif qüvvələrin başında Simon de Monfor dururdu. O, təkcə baronlara deyil, cəngavərlərə, şəhərlilərə və azad kəndlilərə arxalanırdı. Bir çox şəhərlərdə mübarizə nəticəsində tacir oliqarxiyası devrilir. Londonlular Monforun köməyinə 15 minlik dəstə göndərirlər. 1264 – cü il Lüse döyüşündə kral ordusu məğlub olur, III Henri və böyük oğlu Eduard əsir düşür. Monfor İngiltərənin faktiki hakimi olur.
        1265 – ci ilin yanvarında Monfor yığıncaq çağırır. Bura o, iri baronlarla yanaşı, hər qraflıqdan iki cəngavər və hər şəhərdən iki şəhərli dəvət edir. Bu ingilis parlamentinin başlanğıcı olur.
        Kral üzərində qələbə vətəndaş müharibəsini gücləndirir. Hərəkata geniş kütlələr, bəzi yerlərdə villanlar da qoşulur. Xalq hərəkatından ehtiyat edən baronlar kralla sazişə meyl edirlər. Şahzadə Eduard əsirlikdən qaçanda baronlar onunla birləşdilər. 1265 – ci il İvşem döyüşündə Monforun qoşunları darmadağın edildi, özü isə həlak olur.
        III Henri Simon de Monforun tərəfdaşlarının torpaqlarını kütləvi sürətdə müsadirə etməyə başladı, bu isə silahlı müqavimətə gətirib çıxardı. 1267- ci ildə kral feodalların köməyilə müqaviməti qıra bildi. III Henrinin hakimiyyəti qəti bərpa oldu. Lakin həm kral, həm baronlar cəngavərlərin və varlı şəhərlilərin köməyi olmadan kütlələri tabeçilikdə saxlamağın qeyri – mümkünlüyünü başa düşürdülər. Ona görə də 1263–1267 – ci il vətəndaş müharibəsinin yekunu silki nümayəndəliyin – parlamentin yaranması oldu.
        Parlament qəti şəkildə I Eduard ( 1272 – 1307 ) dövründə təşəkkül etdi. Həmin zamandan etibarən ingilis feodal dövləti silki monarxiya forması alır. Parlamentə arxalanan kral iri feodalların məhkəmə imtiyazlarını ləğv etdi, kilsə idarələrinə kralın icazəsi olmadan torpaq almaq qadağan edildi. I Eduard və onun varislərinin parlamentə ehtiyacı var idi, çünki o, iri feodallara müqavimət göstərmək üçün lazım idi. Silki yığıncaq krala imkan verirdi ki, o, cəngavərlərə və şəhər alilərinə birbaşa arxalansın.
        Öz strukturuna görə ingilis parlamenti fransız Baş ştatlarından fərqlənirdi. Bura arxiyepiskoplar, yepiskoplar, iri monastrların abbatları və baronlar dəvət olunurdu. Bundan əlavə bura hər qraflıqdan 2 cəngavər və hər iri şəhərdən 2 şəhərli çağrılırdı. Cəngavərlər və şəhər nümayəndələri qraflıqlarda və şəhərlərdə ən zəngin adamlar tərəfindən seçilirdi. Azad kəndlilər və şəhər yoxsulları parlamentdə təmsil olunmamışdılar.
        XIV əsrin I yarısında parlament iki palataya bölünürdü: yuxarı palata – lordlar palatasında prelatlar və baronlar iclas edirdi. Aşağı palata – icma palatasında cəngavərlər və şəhər nümayəndələri otururdu. Cəngavərlər və şəhərlilər bir yerdə sayca baronlardan çox olurdu. Onların möhkəm ittifaqı parlamentdə onların siyasi gücünü artırırdı. XIV əsrdə parlament vergiləri müəyyən etməklə yanaşı, statutların (qanunların) verilməsində iştirak etmək hüququ da qazanır. Icma palatasının petisiyası ilə statutlar kral və lordlar palatası tərəfindən qəbul olunurdu.
        Parlamentin yaranması və silki monarxiyanın təşəkkülü İngiltərənin siyasi mərkəzləşməsinin mühüm nailiyyəti idi. Öz növbəsində parlament feodal dövlətinin sonrakı möhkəmlənməsində mühüm amil oldu. XIII – XIV əsrlərdə parlament İngiltərədə mütərəqqi rol oynayırdı, çünki mürtəce feodalların – baronların siyasi iddialarını məhdudlaşdırıdı. Və nəhayət, parlament bir çox sosial – siyasi münaqişələrin sülh yolu ilə dinc yolla yoluna qoyulmasına imkan verirdi.
        I Eduard feodalların maraqlarını ifadə edərək fəal işğalçı müharibələr də aparırdı. 1282 – 1283 – cü illərdə o, Uelsi İngiltərəyə birləşdirməyə müvəffəq oldu. Uels feodallarının torpaqlarını öz baronlarına payladı. Şotland kralı III Aleksandr 1286 – cı ildə vəfat edəndən sonra I Eduardın Şotlandiyanı tutmaq cəhdi isə baş tutmadı. 1295 – ci ildə o, burada birbaşa ingilis idarəçiliyini bərqərar etdi, lakin 1297 –ci ildə burada Vilyam Uolmsin rəhbərliyi altında üsyan baş verdi. 1306 – cı ildə müstəqillik uğrunda müharibə başladı. 1328 – ci ildə İngiltərə rəsmi olaraq Şotlandiyanın müstəqilliyini tanımalı oldu.
        İrlandiyada isə ingilislər işğalçılıq cəhdlərini davam etdirdiklərindən, vahid irland dövlətinin təşəkkülünə mane olurdular.

        3. İngiltərə XIV – XV əsrlərdə

        XIV əsrin ikinci rübündə ingilis kəndində rentanın kommutasiyası genişlənir və kəndlilərin şəxsi azadlıq qazanması halları artır. Kəndli təsərrüfatı iri feodalların domen təsərrüfatı ilə rəqabət aparmağa başlayır. Villanların əməyinə əsaslanan feodal təsərrüfatı az məhsuldar idi. XIV əsrin ortalarına doğru hətta iri feodallar da biyardan imtina edir. Bununla əlaqədar muzdlu əməyə tələbat artır.
        Kənddə baş verən ziddiyyətli proseslər, taun epidemiyası ilə əlaqədar ( 1348 ) daha da kəskinləşir. Əhalinin 1/3 ölümünə səbəb olan bu xəstəlik nəticəsində işçi əməyinə böyük ehtiyac yaranır, əmək haqqı kəskin surətdə artır. Feodalların köməyinə isə kral höküməti gəlir – XIV əsrin ikinci yarısında hökümət bir çox qanunlar verir və bu qanunlar məcmusu “ içşi qanunvericiliyi ” adını alır.
        I belə qanun 1349 – cu ildə III Eduard ( 1327 – 1377 ) tərəfindən verilir. 1349 – cu il ordonansına görə 12 yaşından 60 yaşınadək hər bir kəs, əgər torpağı və yaşayış vəsaiti yox idisə, tuandan əvvəlki maaşa uyğun işə düzəlməli idi. Muzdlu işdən imtina etmək həmin işçinin türməyə düşməsilə nəticələnirdi.daha sonra ( 1351, 1361, 1388 ) qadağalarla əlaqədar statutlar verilir.
        Senyor irticası, “ işçi qanunvericiliyi ”, dövlət vergilərinin artırılması sosial mübarizəni kəskinləşdirir. Nəinki villanlar, həmçinin azad kəndlilər də “işçi qanunvericiliyindən ” əziyyət çəkirdi. Statutların bütün qadağalarına baxmayaraq, muzdlu işçilər əmək haqqlarının artırılması uğrunda mübarizə aparırdılar.
        XIV əsrin ikinci yarısında lokal dağınıq hərəkatlar artıq kütləvi və yaxşı təşkil olunmuş hərəkatlara çevrilir. Məhz bu dövrdə nəcib quldur Robin Qud haqqında balladalar yaranır. Şəhərlərdə də sexlər və oliqarxiya arasında mübarizə kəskin şəkil alır.
        XIV əsrin ikinci yarısında İngiltərədə katolik kilsəsində islahat uğrunda geniş hərəkat baş verir. Müxtəlif ictimai qruplar müxtəlif səbəblərdən bu hərəkatda maraqlı idilər.
        Hələ XIII əsrin sonlarından İngiltərədə kral hakimiyyəti Torpaqsız İoann tərəfindən tanınmış papalılığın asıllılığından əziyyət çəkirdi. 1309 – cu ildə Avinyonda iqamətgah tapmış papalar Yüzillik müharibədə Fransanın tərəfində idi və İngiltərə bu asılılıqdan çıxmağa çalışırdı. Saray əyanları və iri feodallar kilsə torpaqlarının müsadirə edilməsinin və öz mülklərinin genişləndiriliməsini istəyirdilər. Cəngavərlər və şəhərlilər kilsənin zəhmətsiz yolla qazandığı sərvətə düşmənçiliklə baxırdı. Onlar kilsə mərasimlərinin sadələşdirilməsini, kilsənin torpaq mülklərinin müsadirə olunmasını tələb edirdilər. Və nəhayət, kilsə vergilərindən əziyyət çəkən yoxsul təbəqələr də kilsə islahatının tərəfdarı idilər.
        Bu cür ümumi antikilsə mühitində Oksford universitetinin professoru Con Viklif ( 1320 – 1384 ) çıxış etdi. Viklif göstərirdi ki, papa İngiltərədən vergi yığa bilməz və dünyəvi hakimiyyətin işinə qarışa bilməz. Əksinə, kilsə bütün mülki məsələlərdə dünyəvi hakimə tabe olmalıdır. Ingilis höküməti tamamilə Viklifə dəstək dururdu. London şəhərliləri də onun tərəfində idilər.
        Bu dəstəyi hiss edən Viklif daha qətiyyətli çıxış edərək kilsədə islahat keçirilməsini tələb edir. O, katolikliyin əsas ehkamları – ruhanilərin fövqəltəbii qüvvələrə malik olması, günahları yumaq qabiliyyəti kimi ehkamlara qarşı çıxırdı. O, papanın və yepiskopların indulgensiya hüququnu və hətta papalıq təsisatlarının zəruri olub – olmamasını da şübhə altına alırdı. Viklif Bibliyanın latından ingiliscəyə tərcümə olunmasına imkan yaratdı.
        Viklifin görüşləri ilk növbədə cəngavərlərin və şəhərlilərin maraqlarını müdafiə edirdi. Əvvəlcə, Viklifə dəstək olan əyanlar onun sonrakı çıxışlarından ehtiyat edərək, ondan üz döndərdilər. 1381 – ci ildə Viklifin təlimi bidətçi təlim elan olundu.
        XIV əsrin sonuna doğru ingilis kəndlilərinin vəziyyəti xeyli ağırlaşdı. Xüsusilə kral II Ricardın ( 1377- 1399 ) tətbiq etdiyi yeni vergilər və Yüzillik müharibənin bərpa olunması böyük narazılığa səbəb olur. 1377 — ci ildə parlament can vergisi müəyyən edir, 1380 – ci ildə isə onu üçqat artır. Bu üsyanın başlaması üçün təkan olur.
        Üsyan 1381 – ci ilin yazında İngiltərənin cənub – şərqində, Esseks qraflığında başladı. Kəndlilər vergi toplayanları qovdu, bəzilərini isə öldürdülər. Üsyan tezliklə İngiltərənin 40 qraflığından 25 – ni bürüdü.
        Üsyan ən mütəşəkkil şəkildə Londonla qonşu qraflıqlarda – Esseksdə və Kentdə baş verirdi. Kent kəndliləri kilsə islahatı uğrunda mübarizə apardıqlarına görə həbs edilmiş Con Bollu azad etdilər və onu öz sərkərdələri təyin etdilər. Üsyanın başçısı isə kənd sənətkarı Uot Tayler oldu. O, hərbi işlə yaxşı tanış idi və kəndlilər arasında nüfuzu var idi.
        Iki dəstəyə ayrılan kəndlilər Londona yaxınlaşdılar. Şəhər yoxsulları darvazaları açıb üsyançıları şəhərə buraxdılar. Kral faktiki onların əsirinə çevrildi. Bəzi əyanlar, o cümlədən ölkənin kansleri Kenterberili arxiyepiskop Sedberi üsyançılar tərəfindən edam olundu.
        Mayl – End yaxınlığında kəndlilərin kralla ilk görüşü oldu. Onlar krala öz tələblərini irəli sürdülər. “ Mayl – End proqramı” nda villan statusunun və biyarın ləğvi, vahid pul rentasının ( hər akrdan 4 pens ) tətbiq edilməsi, İngiltərənin hər bir şəhərində azad ticarətin bərqərar olması və üsyançıların əfv edilməsi tələb olunurdu. Karl bu tələblərə razı oldu. Uot Tayler və Con Boll başda olmaqla kəndlilərin bir hissəsi Londondan qaçaraq, kralla yeni görüş tələb edirdilər.
        II görüş Smitfilddə oldu. “Smitfild proqramı”nda kəndlilər “işçi qanunvericiliyi” nin ləğvini, kilsə torpaqlarının müsadirəsini və kəndlilərə verilməsini, senyorların ələ keçirdiyi icma təsərrüfatının qaytarılmasını tələb edirdilər. Proqramda həmçinin senyorların imtiyazlarının ləğvi və bütün zümrələrin bərabərliyi də tələb olunurdu.
        Danışıqlar zamanı Londonun meri Uot Tayleri qətlə yetirir. Silahlanmış cəngavərlər və zəngin şəhərlilər kralın köməyinə gəldilər. Üsyan etmiş bütün bölgələrdə kral hakimləri üsyançıları qəddarcasına cəzalandırmağa başladı. Con Boll özü də işgəncəli ölümə məruz qaldı. Öz əvvəlki vədlərindən imtina edən kral üsyandan əvvəl kəndlilərin yerinə yetirdikləri bütün mükəlləfiyyətlərin bərpa edilməsi əmrini verdi.
        Lakin 1381 – ci il üsyanı biyar sisteminə böyük zərbə vurdu. XIV əsrin sonu XV əsrin əvvəlllərində villanların böyük bir hissəsi şəxsi azadlıq qazandı. Xırda kəndli təsərrüfatı möhkəmləndi, manor isə dağılmağa başladı.
        Kənddə baş verən bu proseslərin təsiri altında feodal aristokratiyası müflisləşməyə və yeni zadəganlar – centrilər meydana gəlməyə başladı. Bunlar əsasən yun, kənd təsərrüfatı məhsulları ilə ticarət edən feodallar idi. Eyni zamanda sənaye də inkişaf edirdi. Ingilislər ölkədən təkcə yun deyil, mahud da ixrac etməyə başladılar.
        1399 – cu ilsə sonuncu Plantagenet II Ricard şimal baronlarının təşəbüssü ilə devrilir və hakimiyyətə IV Henri Lankaster ( 1399 – 1413 ) gəlir. Müflisləşmiş feodalların vəziyyətini normallaşdırmaq üçün yeni sülalə Fransa ilə müharibəni bərpa etmək qərarına gəlir. 1415 – ci ildə Azenkur döyüşündə V Henri ( 1413 – 1422 ) Yüzillik müharibənin sonuncu mərhələsini başlatdı. Bütün Şimali Fransa ingilislərin əlinə keçəndən sonra baronlar işğal olunmuş ölkəni talan etdilər. Xüsusilə Parisi ələ keçirib fransız kralı VI Karlın V Henrini öz varisi kimi tanıyandan sonra, 1420 – 1422 – ci illər ərzində ingilis feodalları xeyli sərvət toplaya bildilər. 1422 – ci ildə V Henrinin qəflətən ölümü ilə hakimiyyətə gələn azyaşlı VI Henrinin ( 1422 – 1461 ) dövründə İngiltərədə baronların siyasi fəallığı artdı. Xüsusilə parlamentdə çox gərgin vəziyyət yarandı və hətta baronların çoxu iclaslara silahlı əshabələrinin müşayiəti ilə gəlirdilər. Icma palatasında isə daha çox geniş şəhərli kütləsi və xırda centrilər təmsil olunmuşdu və onlar baronların əlində oyuncağa çevrilmək fikrində deyildilər. Seçıcılər üçün müəyyən olunmuş senz aşağı olduğu üçün indi daha çox adam parlament seçkilərində iştirak edə bilərdi. Bu cür demokratikləşmə feodal aristokratiyasını təmin etmirdi. Ona görə də 1429 – cu ildə yeni statuta görə, seçkilərdə iştirak etmək üçün 40 şillinq illik gəliri olan əmlak senzi müəyyən olundu və icma palatası hakimiyyətdə olan feodalların asılılığına düşdü.
        Eyni vaxtda Fransada ingilislərin vəziyyəti xeyli ağırlaşır və artıq 40 – cı illərin sonuna doğru müharibənin fransızların xeryinə başa çatacağı aydın idi. Bu, feodallararası mübarizəni daha da kəskinləşdiridi. Yorklu Ricardın rəhbərlik etdiyi feodal müxalifəti vəziyyətdən öz məqsədi üçün istifadə etmək qərarına gəldi.
        Üsyan 1450 – ci ilin mayında başladı və iyulun ortalarınadək davam etdi. Üsyançıların sayı 50 mini ötürdü. Hakimiyyətərəkatın mərkəzi İngiltərənin cənubu, xüsusilə Kent qraflığı olur. Üsyançıların içində kəndlilər, muzdlu işçilər, kənd centriləri və şəhərlilər də var idi.üsyançıların ordusunda ciddi nizam – intizam var idi. Üsyanda yeni əyanların iştirak etməsi hərəkata siyasi xarakter verirdi. Üsyançılar hökümətin xarici siyasətinin dəyişdirilməsini və hakimiyyətin hersoq Ricarda verilməsini tələb edirdilər. Üsyanın başında duran Cek Ked varlı friqoldyer idi və özünü York hersoqunun qohumu kimi qələmə verirdi. Üsyan qısa müddətdə Kent hüdudlarından kənara da yayılır. 18 iyunda üsyançılar kral ordusu üzərində qələbə qazanandan sonra hərəkat İngiltərənin bütün cənub – şərqini bürüyür. Londonun özündə şəhər yoxsulları üsyan edir. 2 iyul 1450 – ci ildə Cek Kedin ordusu Londona daxil olur, kralın bəzi müşavirləri edam olunur. Nəticədə qorxuya düşən şəhər aliləri kral ordusu tərəfinə keçdilər. Üsyançıların arasında parçalanma baş verdi, centrilər və şəhərlilər hərəkatdan çəkilməyə başladılar. Bu vəziyyətdə hökümət üsyançılara dağılışması və hamısına əfv vəd etdi. Ked kiçik bir dəstə ilə üsyanı davam etdiridi. 12 iyulda ağır yaralanmış Ked həbs olundu və yolda vəfat etdi. Ələ keçirilmiş üsyançılar isə edam olundu.
        1453 – cü ildə Yüzillik müharibə başa çatdı. Hərbi uğursuzluq Yorkluların hakimiyyət iddialarını artırdı. 1453 – cü ildə başlayaraq veteranların böyük dəstələri İngiltərəyə qayıdaraq biri – birinə düşmən olan feodal qruplaşmaları üçün hazır ordu təşkil edirdilər.
        Cek Kedin üsyanı yatırıldıqdan sonra York partiyasının rəhbəri Ricard İngiltərəyə döndü ( bu zamananadək o, İrlandiyanın vitse – kralı idi). 1453 – cü ildə VI Henri ağlını itirdi və kraliça Marqarita regent olmağa hazırlaşırdı. Lakin sarayda və parlamentdə Ricard qələbə çaldı və İngiltərəni protektoru elan olundu. Partiyalar arasında mübarizə yenidən kəskinləşdi və Ricard tezliklə istefa verərək şimala getməli oldu. Burada o, Nebil sülaləsinin dəstəyinə arxalanaraq ordu topladı və cənuba hərəkət etdi. 1455 – ci il 22 mayda Sent – Olbansda döyüş baş verdi və yorkçular qalib gəldi. Hərbi əməliyyatlarda York tərəfdarı gənc qraf Uorvik xüsusilə fərqləndi. Sent – Olbans döyüşü Qızılgül müharibələrinin başlanğıcını qoydu ( York – ağ, Lankaster – al ).
        Müharibə uzunsürən və gərgin xarakter aldı. Sent – Olbansdan sonra aydın oldu ki, Yorkların tərəfində cənub – şərqdə güclü olan yeni əyanlar, London tacirləri, Lankasterin tərəfində isə qərbin və şimalın mürtəce feodal qruplaşmaları durur.
        1459 – cu ilin yazında Qızılgül müharibələrinin II mərhələsi başalndı. 1460 – cı ilin iyununda yorkçular paytaxta daxil oldular və elə həmin il qraf Uorvik və hersoqun böyük oğlu Eduard Northempton yaxınlığında Lankasterlərin əsas qüvvələrini darmadağın etdilər. VI Henri əsir alındı və bundan sonra Uorvik Londona gələrək kralın adından parlament çağırdı. Lordlar VI Henrinin ölmündən sonra hakimiyyətin Yorklu Ricarda keçməsinə razılıq verdi.
        Bu vaxt kraliça Marqarita qoşun toplayaraq cənuba hərəkət etdi və Uekfild yaxınlığında Ricardın ordusunu ağır məğlubuyyətə uğratdı, Ricard özü döyüşdə həlak oldu ( 1460 – cü il 30 dekabr ). Bir çox yorklu edam edildi.
        Bir müddət sonra York hersoqunun böyük oğlu Yorklu Eduard Uorviklə birgə Londona daxil olaraq, kral elan edildi. Lankasterçilər 1461 – ci ilin 29 martında Touton döyüşündə ağır məğlubiyyətə uğradıldı. IV Eduard parlament tərəfindən kral kimi tanındı və Vestminsterdə başına tac qoyuldu.
        Müharibənin III mərhələsi ( 1462 – 1464 mayı ) xırda, lokal toqquşmalarla müşayiət olunmuşdir.
        4 illik atəşkəsdən sonra Qızılgül müharibəsinin IV mərhələsi ( 1464 – 1471 ) başlayır. Bu zaman kral IV Eduardla qraf Uorvik arasında nifaq baş verir. Uorvikin məqsədinə əks olaraq, Eduard Fransaya yox, Burqundiyaya meyl edirdi. Uorvikdən gizli kral Yelizaveta Vudvillə nigaha girdi, Vudvil ailəsi siə cəngavərlərin içərisindən yüksəlmiş yeni əyanlara məxsus idi.
        Tezliklə kralın qardaşı, hersoq Klarens də Uorviklə birləşdi. 1469 – cu ilin iyununda Eckot döyüşündə onlar IV Eduardı məğlubiyyətə uğratdılar. Daha sonra Fransaya gedən Uorvik VI Henrinin arvadı Marqarita ilə görüşdü və ittifaq bağladı. Bir il sonra Uorvik İngiltərəyə qayıdaraq IV Eduardı təkrar məğlubiyyətə uğratdı və VI Henrini taxta əyləşdirdi.
        Lakin artıq 1471 – ci ildə IV Eduard Barnet döyüşündə Uorviki ağır məğlubiyyətə uğratdı və hersoq Klarens də qardaşının tərəfinə keçdi. Uorvik ələ keçirildi və öldürüldü. VI Henri isə kral IV Eduardın əsiri oldu. Kraliça Marqarita mübarizəni davam etdirməyə cəhd etsə də, əsir düşdü, oğlu şahzadə Eduard isə edam olundu. Tezliklə VI Henri Tauerdə öldü. Bu hadisədən sonra IV Eduard 1483 – cü ildə ölmünə qədər İngiltərəni maneəsiz idarə etdi.
        Eduard öz hakimiyyəti dövründə baron çarpışmalarına müvəqqəti son qoydu. Öz qardaşı hersoq Klarensi o, həbs etdirərək öldürtdü. Daha sonra Fransa ilə münasibətləri qaydaya salmaq qərarına gəldi.
        1475 – ci ildə o, qonşuları ilə Kaleyə çıxdı və Burqundiya hersoqu Cəsur Karlla ittifaqda XI Lüdovikə qarşı yürüşə başladı. Fransız kralı IV Eduarda Fransanı tərk etmək müqabilində müəyyən subsidiyalar təklif etdi. IV Eduard razı oldu və dərhal 15 min funt sterlinq aldı. Daha sonra ingilis kralı Lüdavikə 10 min funt sterliq müqabilində kraliça Marqaritanı təhvil verməyi təklif etdi. Marqarita azadlıq müqabilində XL Lüdovikə mirası olan Anju, Provans və Lotaringiyanı verdi.
        IV Eduard ticarətə də böyük maraq göstərirdi və Londonunticarət müəsissələrində özü şəxsən iştirak edirdi.
        Feodal baronlarla ömürboyu mübarizə aparan IV Eduard York partiyasının baronlarına da inanmırdı. Ona görə də kral öz tərəfinə yeni əyanları çəkirdi. Parlament aristokratiyanın güclü təsirinə məruz qaldığından, Eduard ona da etibar etmirdi və parlamenti nadir hallarda çağırırdı.
        Lakin 1483 – cü ildə IV Eduard öldü və feodal müxalifəti dərhal baş qaldırdı. Onun başında kralın kiçik qardaşı Qlosterli Ricard durudu.
        IV Eduardın 2 oğlu var idi, lakin Ricard onların hər ikisini Taure saldırdı və öldürtdü. 1483 – cü il 6 iyulda III Ricard taxta çıxdı. Lakin dərhal ona qarşı qiyam başladı və qiyamın başında Ricardın keçmiş tərəfdarı Bukinqem hersoqu durudu. Üsyan yatırıldı və onun təşkilatçısı edam olundu. Lakin əyanlar III Ricardın bu qətiyyətli hərəkətlərindən narazı idilər, çünki o da IV Eduardın siyasətini davam etdirirdi. Hədsiz maliyyə iddiaları centriləri və şəhərliləri də ona qarşı çevirdi. Bu vəziyyətdən istifadə edən Riçmond qrafı, Lankasterlərin uzaq qohumu, Henri Tüdor hakimiyyətə iddia etməyə baçladı. 1485 – ci ilin avqustunda Milfordda( Uels ) qoşun çıxaran Henri Tüdor ölkənin mərkəzinə irəlilədi. 1485 – ci il 22 avqustda Bosvort döyüşüündə III Ricardın qoşunu məğlub edildi, özü isə hakimiyyətəlak oldu. Qızılgül müharibələrinin bu sonuncu döyüşündə çox az baron iştirak edirdi: onların çoxu bundan əvvəl həlak olmuşdu. Bu, müsbət hal idi və ölkənin mütərəqqi yolla inkişafında maneələri təmizlədi. Henri Tüdorun tərəfində centrilər və şəhərlilər durudu. O, York şahzadəsi ( IV Eduarın qızı ) Yelizaveta ilə evləndi və Tüdorlar sülaləsinin ( 1485 – 1603 ) özülü qoyuldu.

        Müəllif: Yeganə Hafiz qızı Gözəlova
        Mənbə: SİVİLİZASİYALAR TARİXİ (Avropa sivilizasiyası orta əsrlərdə) dərsliyi,
        S.P.Karpovun redaktəsi ilə Moskvada nəşr olunmuş “Orta əsrlər tarixi” dərsliyinin materialları əsasında

        • Teqlər:
        • İngiltərə tarixi
        • , Britaniya tarixi
        • , Ingiltere tarixi
        • , İngiltərə
        • , orta əsrlər

        Related posts:

        1. Azrbaycan dili kitabi
        2. Azərbayca eldənizlər atabəylər sülaləsinin hakimiyyəti düvründə
        3. Cm-nin 150.3.3-cü maddəsi hökm
        4. Ictimai bölmnin iqtisadiyyatı

Published in ! Без рубрики

Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.