İnkişaf Psixologiyası

Erkən Uşaqlıq: Erkən uşaqlıq dövründən uşaqlıqdan olan dövr diqqətəlayiq böyümə və dəyişiklik zamanıdır. İnkişaf edən psixoloqlar bu kritik inkişaf dövründə baş verən fiziki, bilişsel və emosional böyümə kimi şeylərə baxır. Bu nöqtədə potensial inkişaf problemləri üçün müdaxilələrlə yanaşı, psixoloqlar da uşaqların tam potensialına nail olmasına kömək edirlər. Valideynlər və səhiyyə işçiləri tez-tez uşaqların düzgün şəkildə böyüdülməsini, adekvat bəslənməni təmin etdiyini və onların yaşına uyğun olan idrak dövrünə nail olmasını təmin etmək üçün gözləmədədirlər.

İnkişaf və yaş psixologiyasının mövzusu və vəzifələri

Sual 1. Müasir dövrdə sosial-psixoloji hadisələr vüsət alır, demokratik proseslər genişlənir, ictimai həyatın bütün sahələrində insan amilinin rolu artır, elm və texnika sürətlə inkişaf edir. Hazırda informasiyalar sürətlə artsa da, insanın beyninin dərketmə imkanları həddən artıq genişlənir. Belə ki, yarımkürələr qabığındakı 15-16milyard hüceyrədən insanın idrak fəaliyyətində yalnız 4% iştirak edir, 96% isə ehtiyatda qalır. Belə bir mülahizə vardır ki, yer üzərində yaşayan insanlardan yalnız 1faizi beynin imkanlarından səmərəli istifadə edir. Beləliklə, gələcəkdə beynin ehtiyatda olan imkanlarından daha çox istifadə etmək, effektli işləmək, optimist olmaq lazımdır. İnformasiya nə qədər artsa da, həyat yeni məlumatlarla zənginləşsə də, insan beyninin imkanları, idrakı onları dərk etməyə, mənimsəməyə qadirdir.

Həll edilməli problemlərdən biri fövqəladə sürətlə dəyişən, mütəhərrik olan müasir həyatda yaşayıb yaratmaq, müvəffəqiyyətlə fəaliyyət göstərmək, işləmək, çalışmaq üçün fərd bir birinə zidd olan ikiqütblü bir sıra xüsusiyyətlərə malik olmalı, müəyyən keyfiyyətlərə yiyələnməlidir:

1) Şəxsiyyətin möhkəm nüvəsi formalaşmalı, o, davamlı keyfiyyətlərə, elmi dünyagörüşünə, ictimai məsuliyyət hissinə yiyələnməlidir. Əks təqdirdə, gənclər tarixin mürəkkəbliyində qeyri-sabit olacaq, nevrotik-əsəbi və neqativ vəziyyətə düşəcək, sarsılacaq və üzələcəklər.

2) İnsan elə yüksək mənəvi-psixoloji zirəkliyə, əqli çevikliyə, cəsarətə, müstəqil mənimsəmə qabiliyyətinə malik olmalıdır ki, müasir elmləri, yeni informasiyakarı sərbəst surətdə mənimsəyib, həyatda müstəqil şəkildə tətbiq edə bilsin.

Gələcək nəsil indiki nəslin yaşadığı dünyadan əsaslı surətdə fərqlənən bir aləmdə yaşayacaq. Belə ki, onlar bizim adət etdiyimiz ölçülərlə, meyarlarla işləməyəcək, problemləri, məsələləri yeni şəraitdə, yeni qaydalarla həll edəcəklər. Bu da şəxsiyyətin strukturunu, təlim prosesində şagirdlərin idrak fəaliyyətini, təfəkkür tipini, düşüncə tərzini dəyişmək, inkişaf etdirməkdir. Beləliklə, yetişməkdə olan gənc nəslin hərtərəfli, ahəngdar inkkşafı, onlarda müvafiq bilik, bacarıq və vərdişlərin, yüksək mənəvi keyfiyyətlərin, elmi dünyagörüşünün təşəkkülü, gənclərin ehtiyat imkanlarından səmərəli istifadə müasir təlim-tərbiyə prosesinin qarşısında duran ən mühüm vəzifələrdəndir. Bu vəzifələrin həyata keçirilməsi üçün tərbiyəçi və müəllimlər müxtəlif yaş dövrlərində şəxsiyyətin inkişaf qanunauyğunluqları, psixi inkişafın hərəkətverici qüvvələri, inkişaf şəraiti, yaş və fərdi xüsusiyyətləri, onda təzahür edən psixi dəyişikliklər, biliklərə yiyələnmə imkanları, beynin ehtiyatda olan potensialı, fəaliyyətin psixoloji strukturu, onun mexanizmi və motivləri haqqında geniş və zəruri biliyə malik olmalıdır.

Yaş və fərdi xüsusiyyətləri, o cümlədən uşağın hansı yaşda, hansı fəaliyyət sahəsində daha çox meyl göstərdiyini, idrak imkanlarının xüsusiyyətlərini, ən çox nə ilə maraqlandığını, fizioloji və psixoloji inkişafında baş verən dəyişiklikləri, yeni insan formalaşdırılmasının əsas problemlərini həll etmək yollarını bilməyən müəllim onun fəaliyyətini idarə etməkdə, tənzimləməkdə çətinlik çəkəcəkdir. Görkəmli rus pedaqoq və psixoloqu K.D.Uşinskinin dediyi kimi, insanı hərtərəfli tərbiyə etmək üçün onu hərtərəfli öyrənmək lazımdır.

Uşağın, məktəblinin inkişaf prosesinin səmərəli şəkildə idarə olunması həmin inkişafın şərt və qanunauyğunluqları barədə biliklər olmadan mümkün deyildir. Ona görə də təlim-tərbiyə prosesində uşaqların inkişaf səviyyəsi, normal inkişaf, inkişafdan geri qalması (zəif oxuması), sürətli inkişafı (talantlı olması) diqqəti daha çox cəlb edir.

Dünyaya gələn uşaq fərd kimi insan nəslinə, onun növünə mənsub olub psixoloji baxımdan biri digərinə oxşamır, fərdi xüsusiyyətlərilə, o cümlədən,yaşı, cinsi, səsi, dəsti-xətti, manerası, mimikası, görünüşü, davranışı, hərəkətilə bir-birindən psixoloji mahiyyətinə görə fərqlənir, seçilir. Uşaq dünyaya bir fərd kimi gəlir və təlim-tərbiyə sayəsində,ictimai münasibətlərdə davamlı psixoloji sistemə-şəxsiyyətə çevrilir .

Beləliklə, yaş psixologiyası insanın psixi inkişafının dinamikasını, qanunauyğunluqlarını, mexanizmini, hərəkətverici qüvvələrini, şəraitini, formalaşmaqda olan şəxsiyyətin xüsusiyyətlərini, onun bilikləri mənimsəmə imkanlarını öyrənir.

Sual 2. «Yaş» anlayışı ilk baxışda sadə görünür, əslində isə geniş və mürəkkəb bir məfhumdur. Yaş insanın yaş normasında olmasını, ömür tarixini, inkişaf və yetişməsini, onun bioloji, psixoloji, sosioloji cəhətdən formalaşmasınl ifadə edəb bir anlayışdır. Bu zaman insanın psixi proses və xüsuaiyyətlərində həm kəmiyyət (yəni müəyyən yaşda diqqətin həcmi,yadda saxlamanın, uşaq fantaziyasının və s. artması və ya azalması), həm də keyfiyyət dəyişiklikləri və yeni xüsusiyyətlərin əmələ gəlməsi, psixi törəmələr fərqlənir. Yaş fərqlərinin, tipik xüsusiyyətlərin əmələ gəlməsində təlim-tərbiyə, sosial mühit, həyat tərzi, təbii imkanlar, uşağın özünəməxsus mövqeyi mühüm rol oynayır.

Yaşın 4 növü fərqləndirilir:
1. Xronoloji, yəni pasport yaşı
2. Bioloji və ya funksional yaş.
3. Sosial və ya vətəndaşlıq yaşı
4. Psixoloji və ya psixi yaş.

Xronoloji (təqvim) yaşla insanın ömrü aylara, illərə, mərhələlərə ayrılır, onunla ömür yaşı-mütləq yaşı müəyyənləşdirilir və bu, uşağın anadan olduğu gündən hesablanır. Elə buna görədir ki, şagirdlərin komplektləşdirməsi doğum haqqında şəhadətnamədə göstərilən təvəllüd tarixinə əsasən aparılır. Pasport yaşı ilə adamın vətəndaşlıq hüququ, həddi-buluğa çatdığı da təsdiqlənir. Fərdin inkişaf mərhələləri isə şərti yaş məfhumu ilə xarakterizə olunur. Fərdin yaşının real hüdudlarını mütləq yaşla (xronoloji) təyin etmək mümkün deyildir. Çünki çağalığın, körpəliyin, cavanlığın, qocalığın hansı gündə, hansı saatda və anda başlanıb qurtaracağını hələlik elm də dəqiq müəyyənləşdirməmiçdir. Fərdi yaşın hüdudları mütəhərrikdir, dəyişkəndir və mövcud tarixi dövrdən, təlim-tərbiyədən, sosial-iqtisadi şəraitdən, həyat tərzindən asılıdır.
Bioloji yaşın göstəricisi kimi bədənin böyüməsini, süd dişinin çıxmasını, fizioloji amilləri, cinsi yetişgənliyi, orqanizmin inkiçafının daxili ritm və sürətini əsas götürürlər, bəziləri isə ontogenez inkişafa filogenez inkişafın təkrarı kimi baxırlar. Bioloji yaş: orqanizmin inkişafı, yetkinləşməsi, qocalmasl-psixoloji yaşın formalaşması üçün təbii zəmin rolunu oynayır.

Sosial yaş isə insanın cəmiyyətdə tutduğu mövqeyə istinadən fərdin şəxsiyyətə çevrilməsi, başqa sözlə, şəxsiyyətin formalaşması və inkişafını sosial cəhətdən şərtləndirən həyat yolu, insanın qrupdakı mövqeyi, cəmiyyətdəki fəaliyyəti ilə bağlıdır. Həyat yolu ailə və ictimai təcrübədə, insanın cəmiyyətdəki mövqeyində, sinfi statusunda, fəaliyyətin əsas mərhələlərində (uşaqlıqda-start, yaşlıda-optimum, qocalarda-finiş fəaliyyəti), tarixi inkişafın gedişində dəyiçir, kamilləşir və beləliklə, şəxsiyyətin təşəkkül tarixi olur.
Psixoloji yaş isə xronoloji, bioloji və sosial yaşdan fərqli olaraq,

1) İnsanın fərdiyyətilə xarakterizə olunub, onun daxili hesablama sistemilə ölçülür. Burada insanın psixoloji yaşını müəyyənləşdirmək üçün onun psixoloji vaxtının fərdi xüsusiyyətlərini bilmək lazımdır.

2) insan öz gələcəyinin, gələcəkdə qazanacağı nailiyyətlərin, tutacağı mövqeyin, nüfuzun samballığı, onların genişlənməsi hesabına, psixoloji baxımdan, mənən cavanlaşa, yaxud əksinə, acınacaqlı keçmiş hesabına daxilən xeyli qocala bilər.

3) psixoloji yaş bir qədər çoxcəhətli məfhum olduğundan bəzən o, insan həyatının bütün sahələrinə uyğun gəlməyə də bilər. Məsələn, adam ailə sahəsində bütün düşünülmüş həyat planlarını tam surətdə yerinə yetirdiyi halda, peşə, sənət, ixtisas sahəsində onun psixoloji imkanları hələlik sərf olunmamış qala bilər.
Psixologiyada xronoloji, sosial, psixoloji yaşın keyfiyyəti kimi ağıl yaşı (ing. Mental Age) anlayışı da işlənir. Ağıl yaşı uşağın həmyaşıdlarının icra etdiyi tapşırıqlara müvafiq məsələləri yaş norması çərçivəsində həll edə bilməsilə müəyyənləşdirilir. Ağıl yaşı-MA xronoloji yaşa, başqa sözlə desək, yaş normasına uyğun gəlirsə, uşağın (insanın) əqli normal inkişaf etmiş hesab olunur, əgər bunlar bir-birinə uyğun deyilsə, onda uşağın ya ağlı kəmdir və ya intellektual səviyyəsi yüksəkdir. İntellektual səviyyəsi yüksək olan şagirdlərdə təlinə qabillik olur, onlar dərsi, elmi asanlıqla, tez bə yaxşı mənimsəyir, mücərrəd simvollarla əməliyyatı müvəffəqiyyətlə aparır, hər şeyi başa düşür, dərrakəlidir, fəhmlidir, həyata, yeni şəraitə tez uyğunlaşır. Məktəbliləri ağlın (zehnin) inkişaf səviyyəsinə görə istedadlılara,normal zehinlilərə, istedadsızlara, kəmağıllara ayırmaq mümkündür.

Sual 3. Yaş psixologiyasının əsas vəzifəsi şəxsiyyətin inkişaf problemlərini, müxtəlif yaş mərhələlərində onun xüsusiyyətlərini və psixi inkişafın bir mərhələsindən digərinə keçidin qanunauyğunluqlarını tədqiq etməkdən ibarətdir. O, təlim-tərbiyənin, sosial amillərin təsiri altında inkişaf edən insanın ayrı-ayrı yaş dövrlərində psixi proses və xassələrinin dinamikasını, habelə şəxsiyyətin inkişafının hərəkətverici qüvvələri, mexanizm, şərait və amilləri və s. məsələləri araşdırır.

Şəxsiyyət və qrupun qarşılıqlı münasibətlərinin öyrənilməsi sahəsində psixologiyada müəyyən tədqiqatlar aparılmışdır. Lakin buna baxmayaraq,hazırda müxtəlif qrupların uşaq şəxsiyyətinə, yeniyetmə və gənclərə göstərdiyi təsirin psixoloji xüsusiyyətlərinin, gənclik və yaşlılıq dövrlərinin psixologiyasının, ümumi milli şüurun formalaşması və s. məsələlərin yaş aspektində tədqiqi də qarşıda duran əsas vəzifələrdəndir.

Müstəqil, suveren respublikamızın indiki dövründə istedadlı uşaqları seçmək, onları inkişaf etdirmək üçün yeni psixodiaqnostik metodlar işləmək, optimal şərait, yol və vasitələt müəyyənləşdirmək mühüm vəzifə kimi qarşıya çıxır.

Müasir dövrdə yaş mərhələlərinin psixoloji meyarlarını işləyib hazırlamaq, psixi proseslərin əsas xassələrini müəyyənləşdirmək, şəxsiyyətin prinsipiallığı, məsuliyyət hissi, əməksevərlik kimi keyfiyyətlərin inkişaf və tərbiyəsinin psixoloji şərtlərini sistemləşdirmək, təlimə qabilliyin psixoloji xarakteristikasının aşkara çıxarılması, hərtərəfli, dünyagörüşlü, ahəngdar inkişaf etmiş şəxsiyyətin formalaşmasında məktəb, ailə və ictimaiyyətin istiqamətini müəyyənləşdirmək və s. kimi məsələlər ən aktual problemlərdir.

Yaş psixologiyasının ən mərkəzi problemlərindən biri təlim və əqli inkişafın qarşılıqlı əlaqəsi, asılığı məsələsidir. Bununla əlaqədar olaraq, bir sıra psixoloji problemlərin kompleks halda araşdırılması vacibdir.

Təlim prosesində təhlil, tərkib, mücərrədləşdirmə, ümumiləşdirmə kimi fikri əməliyyatlar mühüm rol oynayır.

Müasir məktəblinin təlim fəaliyyəti mürəkkəb prinsiplər üzərində qurulur. Həmin prinsiplər aşağıdakılardır:

• Elmi-texniki tərəqqi ilə əlaqədar mənimsənilən biliklərin, məlumatların zənginləşdirilməsi

1. Təlimin sürətinin artırılması
2. Şagirdlərin daha artıq nəzəri biliklərlə silahlandırılması
3. Təlim prosesində məktəblilərin dərketmə imkanlarının, bilikləri təcrübədə tətbiq etmək bacarığının genişləndirilməsi və s.

Sual 4.Yaş psixologiyasının bölmələri aşağıdakılardır:

1. Uşaq psixologiyası
2. Yeniyetmələrin psixologiyası
3. Gənclik yaşının psixologiyası
4. Yetkin yaşın psixologiyası
5. Herontopsixologiya
6. Differensial psixologiya

Yaş psixologiyasının bir sıra elmlərlə əlaqəsi vardır. Bu elm sahələri aşağıdakılardır:

1. Ümumi psixologiya
2. İnkişaf psixologiyası
3. Pedaqoji psixologiya
4. Sosial psixologiya
5. Fiziologiya
6. Pedaqogika
7. Yaş biologiyası
8. Seksologiya
9. Somatologiya
10. Erqonomika
11. Semiotika
12. Aksiologiya

Yaş psixologiyasının ümumi psixologiya ilə əlaqəsi xüsusilə böyükdür. Yaş psixologiyası ümumi psixologiya sahəsində əldə edilmiş qanunauyğunluqlara istinad edir, digər tərəfdən yaş psixologiyası sahəsində aparılan tədqiqatlar ümumi psixoloji qanunauyğunluqları zənginləşdirməyə kömək edir.

Yaş psixologiyasının pedaqoji psixologiya ilə də sıx əlaqəsi vardır. Hər ki elmin tədqiqat obyekti uşaq və gənclərdir. Həmin obyekti yaş psixologiyası yaş dinamikası planında, pedaqoji psixologiya isə şəxsiyyətin inkişafında təlim-tərbiyənin oynadığı rol baxımından tədqiq edir. Ona görə də yaş psixologiyası və pedaqoji psixologiya arasında elə bir ciddi sədd yoxdur; çünki uşaq təlim-tərbiyə prosesində böyüyüb inkişaf edir, təlim-tərbiyə isə öz-özlüyündə uşaqsız-obyektsiz mümkün deyildir. Bu vəziyyət yaş və pedaqoji psixologiyasının vəhdətini, onların tədqiq etdiyi problemlərin isə şərti olaraq ayrılmasını tələb edir.

Həmçinin yaş psixologiyası orqanizmin inkişafı, yetkinləşməsi, qocalması və ahıllıq məsələlərini öyrənən yaş biologiyası, yaxud antofiziologiya elmi ilə əlaqədardır. Cinsi dimorfizmin istər filogenezdə, istərsə də ontonogenezdə inkişaf qanunauyğunluqlarını öyrənən seksologiya ilə əlaqədardır. İnsan bədəninin, onun struktur-dinamik təşkili, bədən quruluşu tiplərinin bütövlüyü və bu kimi təlimlərdən bəhs edən somatologiya ilə əlaqədədir. Ali sinir fəaliyyətinin tipologiyasını öyrənən fiziologiya, insanın əmək fəaliyyətini öyrənən erqonomika, işarə sistemlərini tədqiq edən semiotika, insan və cəmiyyətin mənəvi inkişafının mühüm cəhətlərini, şəxsiyyətin daxili aləmi və sərvət meyllərinin məzmununu araşdıran aksiologiya elmlərilə də qarşılıqlı əlaqədədir.

Müəllif: Kamilə Kazımova– Bakı Dövlət Universitetinin psixologiya kafedrasının baş müəllimi, psixologiya üzrə fəlsəfə doktoru, konsultant, hipnoterapevt, “Hipnoz” Psixologiya və Psixoloji Məsləhət mərkəzinin rəhbəri.

Mənbə:

1. Ağayev Ş.S., Mehdizadə Z.M., Fərəcov İ.A. Yaş və pedoqoji psixologiya (I hissə), B., ADPU-nun nəşri 1977.
2. Çələbiyev N.Z. Uşaq psixologiyası. Bakı, 2005.
3. Əzimli Q.E. Yaş və pedaqoji psixologiyanın müasır problemləri. Bakı 2006.
4. Həmzəyev M.Ə Yaş və pedoqoji psixologiyanın əsasları Bakı 2003.
5. Qədirov Ə.Ə Yaş psixologiyası. Bakı, 2003.
6. Vəliyev M.V., Mustafayev A.M. İnkişaf və yaş psixologiyası. Bakı, 2013.
7. Мухина В.С. Возрастная психология, М., Изд-во «Академия», 1998.
8. Шаповаленко И.В. Возрастная психология. М: Гардарики, 2005.

• Teqlər:
• yaş psixologiyası
• , yaş anlayışı
• , yaş psixologiyasının bölmələri

İnkişaf Psixologiyası

İnsanlar həyatı boyunca bir çox dəyişikliklər keçirirlər. İnkişaf insan həyatının ömrü boyunca, anlayışdan ölüme qədər böyüməsini təsvir edir. Psixoloqlar insanın həyat boyunca necə və nə ilə dəyişdiyini anlamaq və izah etməyə çalışır. Bu dəyişikliklərin bir çoxu normal və gözlənilən olsa da, hələ də insanlar bəzən idarə etmək üçün əlavə yardım lazımdır ki, problemlər yarada bilərlər.

Normativ inkişaf prosesini başa düşməklə peşəkarlar potensial problemləri daha yaxşı bilir və daha yaxşı nəticələrə səbəb ola biləcək erkən müdaxilələr verirlər.

İnkişaf edən psixoloqlar, hər yaşdan olan insanlar ilə uşaqlıq, yetkinlik və yaşlılıq kimi xüsusi bir sahədə ixtisaslaşmayı seçmələrinə baxmayaraq, problemləri müalicə etmək və böyüməyi dəstəkləmək üçün işləyə bilər.

İnkişaf Psixologiyası nədir?

İnkişaf etməkdə olan psixologiya psixologiyanın şöbəsidir ki, insanlar bir ömür boyu necə böyümək və dəyişir. Bu sahədə ixtisaslaşmış olanlar yalnız insanlar böyüdükcə baş verən fiziki dəyişikliklərlə əlaqəli deyil; onlar həyat boyunca baş verən sosial, emosional və idrak inkişafına da baxırlar.

Psixoseksual İnkişafın Freud mərhələləri nədir?

Erikson və Freudun nəzəriyyələri necə müqayisə edilir?

İnkişaf edən psixoloqların xəstə ilə məşğul olmasına kömək edə biləcəyi bir çox məsələlər bunlardan ibarətdir:

• motor bacarıqlarının inkişafı
• dil əldə
• emosional inkişaf
• öz-özünə şüurun və öz-özünə konsepsiyanın ortaya çıxmasıdır
• uşaqlıq dövründə və həyatı boyunca idrak inkişafı
• uşaq inkişafında sosial və mədəni təsirlər
• şəxsiyyət inkişafı
• mənəvi əsaslandırma
• inkişaf problemləri və öyrənmə əlilliyi

Bu mütəxəssislər bu proseslərin normal şəraitdə necə baş verdiyini araşdırmaq və müşahidə etmək üçün böyük vaxt sərf edirlər, eyni zamanda inkişaf proseslərini poza biləcək şeyləri öyrənməklə maraqlanırlar.

İnsanların necə dəyişdiyini və nəyə görə dəyişdiyini daha yaxşı bilməklə, bu məlumat insanlara tam potensialına uyğun yaşamaq üçün tətbiq edilə bilər. Normal insan inkişafının gedişatını anlamaq və erkən yaşanacaq potensial problemləri anlamaq vacibdir, çünki müalicə edilməmiş inkişaf problemləri depressiya, aşağı ittiham , hüsran və məktəbdə aşağı müvəffəqiyyətə səbəb ola bilər.

İnkişaf edən psixoloqlar insan inkişafının müxtəlif aspektləri barədə düşünmək üçün bir çox nəzəriyyələrdən istifadə edirlər. Məsələn, bir uşağın intellektual inkişafını qiymətləndirən psixoloq Piagetin bilik inkişafı nəzəriyyəsini nəzərdən keçirə bilər ki, bu da uşaqların öyrəndikləri kimi getdiyi əsas mərhələləri özündə əks etdirir. Bir uşağa işləyən bir psixoloq da uşaqların davranışları ilə davranışlarını necə təsir etdiyini düşünmək istəyə bilər, buna görə Bowlby’nin bağlılıq nəzəriyyəsi əsas ola bilər.

Psixoloqlar, sosial əlaqələrin həm uşaqlar, həm də yetkinlərin inkişafına necə təsir göstərdiyini də maraqlandırır.

Eriksonun psixososial inkişaf nəzəriyyəsi və Vygotskinin sosioloji inkişaf nəzəriyyəsi , inkişaf prosesinə ictimai təsirləri həll edən iki məşhur nəzəri çərçivəsidir. Hər bir yanaşma uşaqların inkişafı və inkişafı ilə bağlı zehni, sosial və ya valideyn təsirləri kimi inkişafın müxtəlif aspektlərini vurğulamağa çalışır.

Siz (və ya uşaqlarınız) inkişaf psixologiyasına ehtiyacınız olduqda

İnkişaf olduqca öngörülebilir bir nümunə baxmağa davam edərkən, əlbəttə gedə biləcək şeylər var. Valideynlər tez-tez inkişaf mərhələləri kimi tanınanlara diqqət yetirirlər və bu, əksər hallarda uşaqların inkişafın müəyyən bir nöqtəsi ilə nümayiş etdirməyə meyllidir. Bunlar odur ki, fiziki , bilişsel , sosial / emosional və kommunikasiya mərhələləri olan dörd müxtəlif sahədən birinə diqqət yetirir. Məsələn, gəzinti ən çox uşaqların 9-15 aylıq dövrlər arasında əldə etdiyi bir fiziki mərhələdir. Bir uşağın gəzinti və ya 16-18 aya girməyə çalışmadığı təqdirdə, valideynlər bir ailə həkimi ilə məsləhətləşmələr apara bilərlər.

Bütün uşaqlar fərqli dərəcələrdə inkişaf etsələr də, bir uşaq müəyyən bir yaşa görə müəyyən mərhələləri yerinə yetirmədikdə, narahatlığa səbəb ola bilər. Bu mərhələlərdən xəbərdar olmaq üçün valideynlər yardım ala bilər və səhiyyə işçiləri uşaqların inkişaf gecikmələrini aradan qaldırmasına kömək edə biləcək müdaxilələr təklif edə bilərlər.

İnkişaf edən psixoloqlar, inkişaf problemləri və ya yaşlanma ilə əlaqədar problemlərlə üzləşə bilən həyatın hər nöqtəsində fərdlərə dəstək verə bilər. Bu mütəxəssislər uşaqları bir inkişaf gecikdirməsinin olub-olmadığını müəyyənləşdirmək üçün qiymətləndirirlər və ya kognitif azalmalar, fiziki mübarizələr, emosional çətinliklər və ya dejenerativ beyin xəstəlikləri kimi yaşlılıqla əlaqəli sağlamlıq problemləri ilə üzləşən yaşlı xəstələrlə işləyə bilərlər.

İnkişafın Müxtəlif mərhələlərində qarşılaşa biləcəyiniz narahatlıqlar

Təsəvvür edə bilərsiniz ki, inkişaf psixologları həyatın müxtəlif mərhələlərinə görə inkişafı tez-tez pozurlar. İnkişafın bu dövrlərindən hər biri müxtəlif dövrlərin adətən əldə edildiyi bir vaxtdır.

Bilişsel İnkişafın Sensorimotor mərhələsi nədir?

Uşaq İnkişafının Bəzi Quruluşları Nədir?

İnsanlar hər nöqtədə xüsusi problemlərlə üzləşə bilərlər və inkişaf psixologları tez-tez problemlərlə mübarizə aparan insanlara kömək edə bilərlər.

Prenatal: Prenatal dövr inkişafın ən erkən təsirlərinin uşaqlıq dövründə daha çox böyüməyə necə təsir göstərəcəyini anlamaq istəyən inkişaf psixologlarına maraqlıdır. Psixoloqlar doğuşdan əvvəl başlanğıc reflekslərin necə ortaya çıxdığını, qohumlarda stimullara necə cavab verdiyini və fetusların doğumdan əvvəl aşkarlana biləcəyi duyğular və algılarını görür. İnkişaf edən psixoloqlar da Down sindromu, ana dərman istifadəsi və gələcək inkişaf prosesinə təsir göstərə biləcək miras xəstəlikləri kimi potensial problemlərə baxa bilər.

Erkən Uşaqlıq: Erkən uşaqlıq dövründən uşaqlıqdan olan dövr diqqətəlayiq böyümə və dəyişiklik zamanıdır. İnkişaf edən psixoloqlar bu kritik inkişaf dövründə baş verən fiziki, bilişsel və emosional böyümə kimi şeylərə baxır. Bu nöqtədə potensial inkişaf problemləri üçün müdaxilələrlə yanaşı, psixoloqlar da uşaqların tam potensialına nail olmasına kömək edirlər. Valideynlər və səhiyyə işçiləri tez-tez uşaqların düzgün şəkildə böyüdülməsini, adekvat bəslənməni təmin etdiyini və onların yaşına uyğun olan idrak dövrünə nail olmasını təmin etmək üçün gözləmədədirlər.

Orta Uşaqlıq: Bu inkişaf dövrü, uşaqların ibtidai məktəb vasitəsilə yola çıxması ilə fiziki olgunlaşma və sosial təsirlərin artmasının əhəmiyyəti ilə qeyd olunur. Uşaqlar dostluq qurduqları üçün məktəbdə iş qabiliyyətini qazanmaq və özünəməxsus mənada özünü qurmağa davam etdikləri üçün dünyaya öz izlərini verməyə başlayır. Valideynlər uşaqların sosial, emosional və psixi sağlamlıq məsələləri də daxil olmaqla, bu yaşda ortaya çıxa biləcək potensial problemlərlə məşğul olmasına kömək etmək üçün inkişaf psixoloqunun köməkçisi ola bilərlər.

Ergenlik: Uşaqlar, bu inkişaf dövründə tez-tez müşayiət olunan psixoloji qarışıqlıq və keçid yaşadıqda, yeniyetməlik illəri çox vaxt maraq doğurur. Erik Erikson kimi psixoloqlar bu dövrdə naviqasiya necə şəxsiyyət formalaşmasına gətirib çıxarır. Bu yaşda, uşaqlar kimlərdir və istədikləri kimin suallarını araşdırdıqda, tez-tez məhdudiyyətləri sınayır və yeni şəxsiyyətləri araşdırırlar. İnkişaf edən psixoloqlar yeniyetməlik dövrü, emosional qarışıqlıq və sosial təzyiq daxil olmaqla, adolesan dövrünə aid olan bəzi çətin məsələlərlə məşğul olduqda, yeniyetmələrə dəstək ola bilərlər.

Erkən Yetkinlik: Həyatın bu dövrü tez-tez əlaqələrin formalaşdırılması və saxlanılması ilə qeyd olunur. Bağlar, yaxınlıq, yaxın dostluq və ailə qurmaq erkən yetkinlik dövründə çox vaxt kritik mərhələlərdir. Bu münasibətləri qura və saxlaya bilənlər əlaqələri və sosial dəstəyi yaşamağa meyl edirlər, bu münasibətlər ilə mübarizə edənlər isə yalançı və yalnış hiss oluna bilərlər. Belə məsələlərlə üzləşən insanlar daha sağlam əlaqələr qurmaq və duygusal çətinliklərlə mübarizə aparmaq üçün inkişaf psixoloqunun kömək edə bilər.

Orta Yetkinlik: Həyatın bu mərhələsi məqsəd məqsədini inkişaf etdirməyə və cəmiyyətə töhfə verməyə yönəlib. Erikson onu generativlik və durğunluq arasında qarşıdurma kimi təsvir etmişdir. Dünyada məşğul olanlar, onları sürətləndirəcək və gələcək nəsillərə nişan qoymaq məqsədi duyğusu ilə ortaya çıxan şeyləri qatqı təmin edir. Karyera, ailə, qrup üzvlüyü və cəmiyyətin iştirakı kimi fəaliyyətlər, bu generativlik hissi üçün kömək edə biləcək hər şeydir.

Yaşlı Yaş: Böyük yaşlar çox vaxt pis sağlamlıq dövrü kimi baxılır, lakin bir çox yaşlı yetkinlər 80-ci və 90-cı illərdə aktiv və sıx məşğul olurlar. Artan sağlamlıq narahatlıqları bu inkişaf dövrünü qeyd edir və bəzi kəslər demans və Alzheimer xəstəliyi ilə əlaqədar zehni azalma yaşayır. Erikson, yaşlı illərini həyatın əksinə bir dəfə göstərdi. Geri dönüb yaxşı bir həyatı görənlər həyatlarını sona çatdırmaq üçün müdriklik hissi və hazırlıq hissi ilə yaşayırlar, təəssüflə dönənlər isə acı və ümidsizliyin hissləri ilə qalır. Gelişim psixologları yaşlı xəstələrlə yaşlanma prosesi ilə əlaqədar problemlərlə mübarizə aparmaq üçün işləyə bilərlər.

Bir inkişaf problemi ilə tanış olmaq

Bir inkişaf probleminin mövcud olub olmadığını müəyyən etmək üçün psixoloq və ya digər yüksək səviyyəli təlimatçı inkişaf tərəqqi və ya qiymətləndirməni idarə edə bilər. Uşaqlar üçün belə bir qiymətləndirmə adətən valideynlər və digər qayğı göstərənlər ilə görüşdükləri davranışlar, uşağın tibbi tarixinin nəzərdən keçirilməsi və ünsiyyət, sosial / emosional bacarıqları, fiziki / motor baxımından fəaliyyət göstərməsini ölçmək üçün standartlaşdırılmış testlərlə əlaqələndirir. inkişafı və bilik bacarıqları. Bir problem varsa, xəstə daha sonra bir danışma dilində patolog, fiziki terapevt və ya peşə terapevt kimi bir mütəxəssisə müraciət edilə bilər.

Bir sözdən

Belə bir diaqnozun alınması, xüsusən də təsirlənən öz uşaqlarınız olduğunda, həm də qarışıqlıq və qorxu hissi ilə qarşılaşa bilər. Siz və ya sevdikləriniz bir inkişaf problemi olan bir diaqnoz aldıqdan sonra, diaqnoz və mövcud müalicələr haqqında çox vaxt öyrənə bilərsiniz. Suallarınız və narahatlıqlarınızın siyahısını hazırlayın və bu məsələləri doktorunuzla, inkişaf psixoloğunuzla və müalicə qrupunuzun bir hissəsi ola biləcək digər səhiyyə işçiləri ilə müzakirə etdiyinizdən əmin olun. Bu prosesdə fəal rol oynayaraq, müalicə prosesində növbəti addımları həll etmək üçün daha yaxşı məlumat və təchiz olunacaqsınız.

> Erikson EH. (1963) .Çoxluq və cəmiyyət. (2-ci ed.). New York: Norton.

> Erikson EH. (1968) .İdmət: Gənclik və Böhran. New York: Norton.

İnkişaf Psixologiyası nəzəriyyələri

Videonuz: İnkişaf və yaş psixologiyasının qısa tarixi. Ali məktəb tələbələri üçün videodərs.

MəZmun

• İnkişaf Psixologiyasının Məqsədləri
• Təbiət vs tərbiyə
• Freydin Psixoseksual İnkişaf Nəzəriyyəsi
• Freydin inkişaf mərhələləri
• Eriksonun Psixososial İnkişaf nəzəriyyəsi
• Erikson mərhələləri
• Piagetin idrak inkişafı nəzəriyyəsi
• Piaget Mərhələləri
• Vygotskinin İnkişaf nəzəriyyəsi
• İnkişaf Psixologiyasında mübahisələr

İnkişaf psixologiyası bir ömür boyu idrak, emosional və sosial inkişafa və bu dəyişikliklərə təsir edən müxtəlif amillərə diqqət yetirir. Bir çox nəzəriyyə uşaqlığın inkişafına yönəlib, çünki bu, sürətli təkamül dövrüdür. 20 -ci əsrdə inkişaf psixologiyasına maraq bir neçə nəzəriyyə ilə nəticələndi. Bəziləri xüsusi olaraq uşaqlığa diqqət yetirir, digərləri isə yetkinlikdə və hətta qocalıqda davam edən tendensiyalardan bəhs edir.

İnkişaf Psixologiyasının Məqsədləri

İnkişaf Psixologiyası yalnız bir ömür boyu baş verən dəyişiklikləri müəyyən etməklə yanaşı, bu dəyişikliklərə nəyin təsir etdiyini proqnozlaşdırmaq, izah etmək və nəzarət etmək məqsədi daşıyır. Nəhayət, məqsəd normal inkişafa təsir edən faktorları müəyyən etmək, inkişafın qeyri -normal olduğu zaman ən yaxşı müdaxilələri anlamaqdır.

Təbiət vs tərbiyə

İnkişaf psixologiyası sahəsində ən böyük mübahisələrdən biri də təbiətlə tərbiyədir. Təbiət əsasən genetikdir. Hərəkətlərimizə təsir edən idarəolunmaz amillərdir. Tərbiyə, inkişafa təsir edən həyat təcrübələri, məruz qalma və öyrənmə kimi xarici amillərdir. Mübahisə, hər birinin inkişafa nə qədər təsir edəcəyi ilə əlaqədardır.

Freydin Psixoseksual İnkişaf Nəzəriyyəsi

Freudun psixoseksual inkişaf nəzəriyyəsi, həyatın zövq və gərginlik üzərində qurulduğu fikrinə əsaslanır. İlk beş ilin kritik olduğunu və qarşıdurmanın psixoloji inkişaf zamanı böyük rol oynadığına inanırdı. Hər bir mərhələ müəyyən bir konflikt ətrafında cəmləşir. Növbəti mərhələyə keçmək hazırkı mərhələnin həllinə əsaslanır.

Freydin inkişaf mərhələləri

Freudun ilk mərhələsi, doğumun bir ilini əhatə edən şifahi mərhələdir. Zövq, ağız üzərində dayanır, Freud inanır ki, körpələr niyə əmmə və dişləməyə fikir verirlər. Anal mərhələ bir yaşdan üç yaşa qədər baş verir və uşaqların bağırsaq hərəkəti edə biləcəyi və edə bilməyəcəyini izah edən potty təliminə və valideynlərə bağlanır. Növbəti mərhələdə uşağın kişi və qadın arasında anatomik fərqlər olduğunu və eyni cinsdən olan valideynlə eyniləşməyi öyrəndiyi üç yaşdan altı yaşa qədər olan phallic mərhələdir. Gecikmə, altı yaşından etibarən, cinsi yetkinlik dövrünə qədərdir, digər öyrənmə zamanı libidonun hərəkətsiz olduğu dövrdür. Nəhayət, genital mərhələ yetkinlik dövründə başlayır və yetkinlik yaşına qədər davam edir.

Eriksonun Psixososial İnkişaf nəzəriyyəsi

Erik Erikson, mərhələlərə və böhranın həllinə yönəlmiş başqa bir nəzəriyyə hazırladı. Eriksonun nəzəriyyəsi uşaqlıqdan bütün həyatı boyu davam edir. Hər biri əsas bir sosial quruma bağlı olan səkkiz mərhələdən ibarətdir. Eriksonun nəzəriyyəsi Freudun psixoseksual mərhələlərindən qaynaqlanır, eyni zamanda müəllim və psixoanalist kimi təcrübələrini özündə birləşdirir.

Erikson mərhələləri

Eriksonun səkkiz mərhələsi belədir:

• körpəlikdə inamsızlığa qarşı inam
• erkən uşaqlıqda utancla muxtariyyət
• bir uşaq kimi günahkarlığa qarşı təşəbbüskarlıq
• ibtidai sinifdə sənaye ilə aşağılıq
• yeniyetməlikdə şəxsiyyət və rolun yayılması
• gənclikdə təcridlə yaxınlıq
• yetkinlik dövründə durğunluğa qarşı generativlik
• ahıllıq və qocalıqda ümidsizlik

Piagetin idrak inkişafı nəzəriyyəsi

Jean Piagetin öz idrak inkişaf nəzəriyyəsi var idi. O, zəkanın sabit bir xüsusiyyət deyil, olgunlaşma və xarici mühitdən təsirlənən bir proses olduğuna inanırdı. Piaget’in nəzəriyyəsi, körpələrin və uşaqların düşünməyi və düşünməyi necə öyrəndiyini, ətraf aləm haqqında bir anlayış qurmağı və bildiklərinə uyğun olmayan şeyləri necə şərh etməyi izah etməyi hədəfləyir.

Piaget Mərhələləri

Bu inkişaf psixologiyası nəzəriyyəsi dörd mərhələdən ibarətdir. Birincisi, sensorimotor, iki yaşa qədər doğuşu əhatə edir və cisim qalıcılığına diqqət yetirir və ya gözdən gizlədilsə belə bir maddənin hələ də mövcud olduğunu dərk edir. Sonrakı, iki ilə yeddi yaş arası uşaqların bir şeyin özündən başqa bir şey üçün dayana biləcəyini başa düşərək simvolik düşünməyi öyrəndiyi əməliyyatdan əvvəlki mərhələdir. Üçüncü mərhələ, 7 yaşdan 11 yaşa qədər olan konkret əməliyyat mərhələsidir. Bu məntiqi təfəkkürün inkişaf etdiyi bir dönüş nöqtəsidir. Nəhayət, rəsmi əməliyyat mərhələsi təxminən 11 yaşında başlayır və yetkinlik yaşına qədər davam edir. Hipotezləri yoxlamaq və mücərrəd anlayışlar üzərində düşünmək qabiliyyətinə aiddir.

Vygotskinin İnkişaf nəzəriyyəsi

Lev Vygotsky, Piagetin inkişaf etdiyi dövrdə inkişaf nəzəriyyəsini inkişaf etdirdi. Piaget inkişafın öyrənmədən əvvəl olması lazım olduğuna inansa da, Vygotsky sosial öyrənmənin inkişafdan əvvəl gəldiyinə inanırdı. Uşağın bilik qurma qabiliyyətindən çox, uşağın ətrafındakı mədəniyyətə və sosial amillərə çox diqqət yetirirdi və böyüklərin uşaqların bilişsel inkişafına əhəmiyyətli bir dəstək mənbəyi olduğuna inanırdı.

İnkişaf Psixologiyasında mübahisələr

Təbiətlə tərbiyəyə əlavə olaraq, insanların psixi ilə bədən arasındakı əlaqə haqqında düşüncə tərzini təsir edən inkişaf psixologiyasında bir neçə başqa mübahisə də var. Biri, ya davranışın kiçik hissələrə bölünməsi və ya bütünün vurğulanması ilə ən yaxşı şəkildə izah edildiyini iddia edən holizmlə müqayisədə redüksiyonizmdir. Digəri idioqrafik və nomotetikdir və ya ümumiləşdirmələrə və ya bizi bənzərsiz edən şeylərə diqqət yetirməkdir.