İnklüziv təhsil və onun əhəmiyyəti

YUNESKO özünün inklüziv təhsil yanaşmasını üç fərqli əsasda izah edir:

Hamı eyni sinifdə: ölkədə inklüziv təhsil inkişaf etdirilməlidir

Bərabərlik və tolerantlıq sivil cəmiyyətin vacib komponentləridir. Hər şey uşaqlıqdan başlayır və vacibdir ki, erkən yaşlardan heç bir uşaq özünü cəmiyyətdən kənarda hiss etməsin, heç kim onun başqalarından pis olduğunu düşünməsin.

Valideynlər cəmiyyətin onlara qarşı nə qədər qəddar ola biləcəyini bildikləri üçün uzun müddət xüsusi uşaqları cəmiyyətdən qorumağa çalışdılar. İndi ölkəmizdə vəziyyət tədricən dəyişir. Əlilliyi olan uşaqların valideynləri onların xarici dünya ilə daha çox qarşılıqlı əlaqədə olmasına, təhsil mühitinə inteqrasiyasına və sağlam həmyaşıdları ilə birlikdə təhsil almalarına çalışırlar. Amma bunun üçün cəmiyyətin və dövlətin dəstəyi lazımdır.

Son illər Azərbaycanda inklüzivlik haqqında çox danışılıb, lakin görülən işlər azdır. 2015-2016-cı tədris ilində Təhsil Nazirliyi və UNICEF arasında birgə layihəyə başlanılıb və bu layihə çərçivəsində ibtidai səviyyədə inklüziv sinif otaqlarının yaradılması üçün bir neçə pilot məktəb seçilib. Ölkədə əlilliyi olan şəxslər üçün inklüziv təhsilin inkişafına dair 2018-2024-cü illər üzrə Dövlət Proqramı mövcuddur. Bununla belə, əlilliyi olan uşaqların yalnız kiçik bir hissəsi inklüzivliyə cəlb olunur.

Azərbaycanda məktəblərin yeni təsnifatı tətbiq olunacaq, sağlam uşaqlarla sağlamlıq imkanları məhdud uşaqlar birgə təhsil alacaqlar. Bu, “Ümumi təhsil haqqında” qanuna dəyişiklikdə öz əksini tapıb. Təhsil müəssisələrində daha bir – 14-cü təsnifat yaranacaq.

Ümumi təhsil müəssisələrinin aşağıdakı növləri olacaq: ibtidai ümumtəhsil məktəbi; orta ümumtəhsil məktəbi; tam orta məktəb; lisey; gimnaziya; inteqrasiya olunmuş ümumtəhsil məktəbi; xüsusi ümumtəhsil məktəbi; ümumi təyinatlı internat məktəbi; internat tipli lisey; internat tipli gimnaziya; inteqrasiya təhsilli ümumtəhsil internat məktəbi; xüsusi ümumtəhsil internat məktəbi; sanatoriya internat məktəbi; digər məktəblər.

Qanuna “inteqrasiya edilmiş təhsil müəssisəsi” anlayışının tərifi əlavə edilib. Hərtərəfli təhsil müəssisəsi sağlam və sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərin birgə təhsili üçün xüsusi şərait yaradılan ümumi təyinatlı və ya internat tipli təhsil müəssisəsidir.

Ümumtəhsil müəssisələrinin yeni təsnifatı ilə əlaqədar “Sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərin təhsili (xüsusi təhsil) haqqında” Qanuna da müvafiq dəyişikliklər edilir.

Xüsusi uşaqların valideynləri edilən dəyişikliklərdən sonra nəyinsə xüsusilə dəyişəcəyinə şübhə ilə yanaşırlar. Sağlamlıq imkanları məhdud uşaq anası Ülkər Nəzirova əməkdaşımızla söhbətində deyib ki, sağlamlıq imkanları məhdud uşaqlarla sağlam uşaqların təkcə ibtidai siniflərdə deyil, adi məktəblərdə birgə təhsil alması üçün çox iş görülməlidir.

“Sağlamlıq imkanları məhdud uşaqların təhsili üçün mütəxəssislərə ehtiyac var – kifayət qədər sayda, bütün məktəb üçün iki nəfər deyil. Kadrları hazırlamaq, maddi cəhətdən stimullaşdırmaq lazımdır. Yaxşı maaş olmadan işləməyəcəklər. Bir çox reabilitasiya mərkəzlərində kadr dəyişikliyi yüksək həddədir, çünki maaş azdır. İşçilər xəstələri götürür və evdə xidmət göstərməyə başlayır. Sağlam uşaqlarla işləyən müəllimlər üçün də təlim lazımdır. Bütün uşaqlara bərabər münasibət göstərməlidirlər. Hər şeyin düzgün işləməsi üçün çox vaxt lazım olacaq”, – deyə həmsöhbətimiz bildirib.

“Müstəqil Həyat – İnkişaf və Dəstək Mərkəzi” İctimai Birliyinin sədri Aydın Xəlilov AYNA-ya açıqlamasında xatırladıb ki, 2001-ci ildə “Sağlamlıq imkanları məhdud uşaqlar üçün xüsusi təhsil haqqında” qanun qəbul edilib, burada inteqrasiyalı təhsillə bağlı iki bənd var: “Bu, sağlam uşaqlarla yanaşı fiziki qüsurlu uşaqların da öyrədilməsi demək idi. Sağlamlıq imkanları məhdud uşaqlar ümumi təhsil sisteminə uyğunlaşmalıydılar. Amma məktəb də onların fiziki ehtiyaclarını, yəni pandusların olmasını və s. nəzərə almalı idi”.

“Qanuna edilən dəyişiklikləri oxuyandan sonra mən görmədim ki, əlilliyi olan uşaqların təhsili ilə bağlı əslində nəsə dəyişib. İnklüzivlik haqqında heç nə yoxdur. “İnklüziv təhsil” anlayışı yaranan 2002-ci ildən biz “Təhsil haqqında” qanuna inklüziv təhsillə bağlı bəndin salınmasını gözləyirdik”, – deyə müsahibimiz söyləyib.

Ekspertin sözlərinə görə, inklüziv təhsil – təhsil sisteminin hər bir uşağa uyğunlaşdırılması deməkdir: “Buraya bütün əlillik kateqoriyaları daxildir – fiziki və intellektual. Amma qeyd etmək istərdim ki, inklüziv təhsil təkcə sağlamlıq imkanları məhdud uşaqları deyil, həm də müəyyən şəraitə görə məktəb proqramından geri qalanları nəzərdə tutur. Bunlar bir rayondan digərinə keçən hərbçilərin uşaqları, qaçqın və məcburi köçkünlərin uşaqları, qaraçılar, küçədə yaşayan uşaqlar ola bilər”.

“Yeri gəlmişkən, bu gün ölkəmizdə xüsusi komissiya əlil uşaqlar üçün hansı təhsil növünün uyğun olduğunu müəyyən edir – evdə, xüsusi məktəbdə və ya adi məktəbdə təhsil. Və valideynlərin rəyi nəzərə alınmır. İnkişaf etmiş ölkələrdə komissiya uşağın hazırlıq səviyyəsini qiymətləndirir və öz versiyasını təklif edir, lakin qərarı valideynlər verir. Əgər övladının adi məktəbdə oxumasında təkid edərlərsə, o zaman adi məktəbdə oxuyacaq və dövlət bunun üçün hər cür şərait yaratmalıdır. İnklüziv təhsilə əsasən, uşağın təhsil səviyyəsinə uyğun olaraq fərdi proqram tərtib edilməlidir. İnklüzivlik bütün uşaqların birlikdə öyrənməli olduğu təlim prosesinin təşkilinin ən universal və optimal formasıdır”, – deyə Xəlilov vurğulayıb.

İnklüziv təhsil və onun əhəmiyyəti

“Məktəblər bütün uşaqları, onların fiziki, intellektual, sosial, emosional, dil, və digər xüsusiyyətlərinə baxmayaraq, qəbul etməlidir. Bu, əqli və fiziki ləngiməsi olan, xüsusi istedada malik olan, kimsəsiz, işləyən uşaqlar… etnik və mədəni azlıqlara mənsub olan uşaqlara da aiddir.

İnklüziv təhsil nədir?

İnklüziv təhsil ümumi təhsilin inkişafı prosesidir. Təhsilin bütün uşaqların müxtəlif ehtiyaclarının ödənilməsi baxımından hamı üçün əlçatan olmasını nəzərdə tutur. Bu xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqların da təhsil almasını təmin edir.

İnklüziv təhsil anlayışı insan hüquqları prinsipinə əsaslanır. İnsan Hüquqları Konvensiyasına görə, dövlətlər elə bir təhsil sistemi qurmalıdır ki, təhsilalma hüququ hər bir uşağa şamil edilsin. Azərbaycan Respublikası İnsan Hüquqları Konvensiyasını 1992-ci ildə imzalayıb və respublikamızda yaşayan hər bir uşağın təhsil alma hüququnu qorumağı öz üzərinə götürmüşdür.

Qeyd etmək lazımdır ki, dünyanın bir çox ölkələrində (Böyük Britaniya, ABŞ, İsveçrə və s.) xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqlar digər yaşıdları ilə birlikdə ümumtəhsil məktəblərində təhsil alır və uşaq bağçalarına gedirlər. İnklüziv təhsilin inkişafı dünyanın bir çox ölkələrinin təhsil siyasətinin əsas prioritetlərindəndir və ümumiyyətlə, hər hansı bir ölkənin təhsil sisteminin beynəlxalq prinsip və standartlara uyğunlaşdırılması məqsədini daşıyır.

Müasir dövrdə inklüziv təhsil dedikdə uşaqların məktəbəqədər müəssisələrdə, orta təhsil məktəblərində dərs alması prosesi nəzərdə tutulur ki, bunun da xüsusi tələbləri var. Təlim metodikasına müvafiq olaraq inklüziv təhsil uşaqlara qarşı hər hansı formada ayrı-seçkilik edilməsinin qarşısını alır, müxtəlif nevroloji və ya psixi xəstəlikləri olanlara belə mükəmməl şəkildə təhsil almaq, uğur qazanmaq imkanı verir. Onun əsas vəzifəsi məhdud imkanlara malik insanların peşə hazırlığı üçün sərhəd tanımayan mühit yaratmaqdır.

Xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqların daha keyfiyyətli təhsilə yiyələnməsi, cəmiyyətə daha tez adaptasiyası üçün digər yaşıdları ilə bir yerdə olması daha məqsədəuyğundur.

İnkulizv təhsilin bir çox komponentləri vardır:

·İnkluziv təhsillə əməkdaşlıq;

·Fərdi tədris proqramı;

·İnkluziv təhsildə reabilitasiya xidmətinin təşkili

·İnkluziv təhsildə pedaqoq və psixoloqların rolu

·İnkluziv təhsildə digər xidmətlərin təşkili

·İnkluziv təhsildə valideynlərlə işin təşkili

·Peşə təhsili və s.

İnkluziv təhsilin məktəbəqədər müəssisə və məktəblərdə uğurlu inteqrasiyanın təmin olunması zamanı aşağıdakı faktorlar diqqətdə saxlanılmalıdır.

İntellekt və emosional sahənin inkişafı;

Stressə qarşı dözümlülüyün və özünəinamın inkişafı

Dünya təcrübəsinə əsaslanaraq xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqların peşə təhsilinin aşağıdakı kimi reallaşması vacibdir:

Peşə təhsili təlimlərinin praktiki olaraq, müvafiq iş yerlərində təşkili;

Xüsusi qayğıya ehtiyacı olan gənclərin öz tipik yaşıdları, iş yoldaşları ilə birlikdə təcrübə keçirməsi;

Həyatı bacarıqların öyrədilməsinə üstünlük verilməsi;

Peşə təhsilinin əsasən iş yerlərində həyata keçirilməsi;

Peşə təhsilindən sonra gənclərin imkan daxilində yaşadıqları yerə yaxın ərazidə işlə təmin edilməsi.

Məktəbəqədər uşaq müəssisələri xüsusi qayğıya və təhsilə ehtiyacı olan uşaqları qəbul edir, sosial status, irqi, fiziki, emosional və intellektual inkişaf səviyyələrinə görə differensasiya etmədən onlara təlabata uyğun xüsusi psixo-pedaqoji şərait yaradır.

Məktəbəqədər təhsil müəssələrində mövcud psixoloji durum mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Müəllim kollektivinə mənəvi və metodiki dəstək təlim-tərbiyənin düzgün təşkilində vacib məsələlərdəndir. Bağçada oyuncaqla oynamayan uşaq inkişafdan geri qalır. Ona görə də, balacalara oyuncaq və əşyalar vasitəsilə manipulyasiya etməyi öyrətmək lazımdır. Bu proses onlara əşyalarla bağlı əsas hərəkətləri (vurmaq, silkələmək, dartmaq, itələmək və s.) öyrədir. Daha çox “reaksiya” verən (məsələn, səs çıxaran və ya şəklini dəyişən) oyuncaqlar tövsiyə olunur. Oyun prosesində ehtiyac olarsa, pedaqoq yardım edə bilər.

Xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqların tipik yaşıdları ilə təhsilə birgə hazırlanması üzrə məsuliyyət mahiyyət etibarı ilə daha çox psixoloq və tərbiyəçilərin üzərinə düşür. Ümumiyyətlə, korreksiyaedici xidmət dedikdə, öncə onların təhsilə daha tez uyğunlaşması, uşaqlarla effektiv ünsiyyət qura bilməsi nəzərdə tutulur. Məsələn, uşaq bağçalarında, yaxud məktəbəqədər hazırlıq müəssisələrində tərbiyəçilərin əsas rolu aşağıdakı funksiyaları həyata keçirməkdən ibarətdir: uşaqlarda kollektivçilik, əmək vərdişləri, davranış, etik və əxlaqi keyfiyyətlərin inkişaf etdirilməsi, dünya haqqında ilkin təsəvvürlərin yaradılması və s. Bir sözlə, məktəbə hazırlıq prosesində pedaqoq uşağı fiziki və mənəvi cəhətdən tərbiyə edir,cəmiyyət tərəfindən müəyyən edilmiş vəzifələrə uyğun şüurlu fəaliyyətə hazırlayır.

İnkluziv tehsil

İnkluziv tehsil haqqında bir çoxumuzun məlumatı kifayət qədər yoxdur. Təhsil.com.az komandası olaraq İnkluziv təhsil nədir, kimlər bu təhsil növündən faydalana bilər, təhsil prosesi necə gedir və s. Kimi vacib sualları cavablayacayıq. Məqaləmizdə sizlər üçün bütün məlumat yerləşdirilmişdir.

İnkluziv tehsil nədir?

İnklüziv təhsil bütün uşaqları inkişaf etdirəcək, sosial-mədəni və fərdi xüsusiyyətlərini formalaşdıracaq, onları cəmiyyətimizə yararlı olacaq şəkildə yetişdirməyi hədəfləyən bir proses olaraq təyin edilə bilər. Uşaqlar üçün keyfiyyətli təhsilin təmin edilməsi, onların dərslərdə iştirakını artırmaq və mümkün olduğu qədər ayrı-seçkiliyin azaldılması inklüziv təhsilin əsas məqsədlərindəndir.

Təhsil müddəti dövründə; Təhsil proqramı, mühiti, metodları və materialları, uşaqların fərdi xüsusiyyətləri, ehtiyacları, maraqları və üstünlüklərini nəzərə alınmaqla uyğunlaşdırılır. Bu təsilin əsas prinsipi bərabərliyinin və ədalətin təmin edilməsidir. İnklüziv təhsilin digər mühüm xüsusiyyəti onun ailə və sosial iştirakçılığına verdiyi dəyərdir.

İnsalar arasında ayrı-seçkilik ta kiçik yaşlarından başlanılır. Fiziki qüsurlar, mənsub olduğu irqinə, maddi imkana, dininə, milliyətinə və s.-ə görə ayrı-seçkilik görən, bu səbəblərə görə uzaqlaşdırılan çox sayda insanlar vardır. Təəssüf ki, bu ayrı-seçkilik hər bir uşağın bərabər təhsil almaq, ictimai və mədəni fəaliyyətlərdə iştirak etmək imkanının qarşısını alır. Ancaq bu vəziyyətin qarşısını almağa və hər bir uşaq üçün bərabər imkanlar yaratmağa yönəlmiş bir yanaşma var. Bu”İnklüziv təhsil” adlanır.

Zaman keçdikcə bu konsepsiyanın əhatə dairəsi genişlənərək bütün ayrı-seçkiliyə məruz qalan insanları (əlillər, aztəminatlılar və s.) əhatə etməyə başlamışdır. Bu gün istifadə edilən inklüziv təhsil, təhsil imkanları, sosial və mədəni fəaliyyətlər kimi müxtəlif imkanlara bərabər çıxışı olmayan bütün uşaqları əhatə etməkdədir və bu sahədə uğurlu addımların atıldığını görmək mümkündür.

YUNESKO (Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhsil, Elm və Mədəniyyət Təşkilatı) tərəfindən inklüziv təhsilin tərifi bu şəkildədir:

İnklüziv təhsildə uşaqların mədəniyyətdə və cəmiyyətdə iştirakını artırmaq və təhsil sistemində ayrı-seçkiliyi azaltmaqla şagirdlərin müxtəlif ehtiyaclarına cavab vermək prosesidir. YUNESKO-nun məlumatına görə, bu prosesdə dövlətin əsas öhdəliyi təhsil yaşında olan bütün uşaqları əhatə etmək üçün düzgün təhsil strategiyalarının hazırlanmasını və həyata keçirilməsini və eyni zamanda bu strategiyaların effektiv olub-olmadığını yoxlamaqdan ibarətdir. Bu strategiyalar sayəsində dövlət bütün uşaqların təhsil alması üçün müvafiq şərait yaratmalı və lazımi tədbirlər görməlidir.

İnklüziv təhsilin məqsədi.

YUNESKO özünün inklüziv təhsil yanaşmasını üç fərqli əsasda izah edir:

• Təhsilin öhdəliyi: İnklüziv məktəblər şagirdlərin fərdi xüsusiyyətlərini və bütün şagirdlərin üstünlüklərini nəzərə alan kurikulumlar hazırlamalıdırlar. Təhsildə standartlaşdırmadan daha çox, tələbələrin ehtiyaclarına və fərdi öyrənmə performanslarına uyğun olaraq şaxələndirilmiş yanaşmaya üstünlük verildikdə, bütün tələbələr öz öyrənmə proseslərindən daha çox faydalana bilirlər.
• Sosial öhdəlik: İnklüziv məktəblər münasibətlərdə gözlə görüləcək qədər dəyişiklik yaratmaqla daha ədalətli cəmiyyətin əsasını təşkil edir.
• İqtisadi öhdəliklər: İnklüziv məktəblər müxtəlif tələbə qrupları üçün müxtəlif tipli məktəblərə malik təhsil sistemindən daha az xərcli olduğundan bütün tələbələri birlikdə öyrədir və cəmiyyətdə qeyri-bərabərliyi azaldır.

İnklüziv təhsil və üstünlükləri.

İnklüziv təhsil bütün şagirdlərin seçdikləri məktəblərdə həmyaşıdları ilə birlikdə təhsil almasını, məktəb həyatında tam iştirakını və

• dostluq münasibətləri qurmalarını,
• kurikulum öyrənmə bacarıqlarını,
• məktəb mədəniyyəti,
• tədris təcrübələrini,
• gələcəkdə sərbəst şəkildə özünü ifadə etmə bacarığını,
• müstəqil həyata davam etmə bacarıqlarını formalaşdıraraq cəmiyyətə yararlı fərdlər yetişdirir.

İnklüziv tehsil və çətinlikləri.

İnklüziv tehsil ve cetinlikleri deyildikdə, bu proses müddəti həm uşaqlar, həm müəllimlər, həm də valideynlər üçün heç də asan keçmir deyə bilərik. Hər bir müəllim inklüziv sinifdə dərs deməyə hazır olmur. Fiziki və əqli qüsurlu uşaqlar müəyyən zaman sonra çox insanın toplaşdığı bir mühitə düşdükləri üçün uyğunlaşmaları xeyli zaman alır, həmçinin daha çox diqqət tələb edirlər. Eyni zamanda sinifdəki digər şagirdlərin də uyğunlaşması zaman alır. Həmçinin valideynlərin üzərində dah açox öhdəlik düşür ki, uşaqların dərslərinə kömək etmələri çox əhəmiyyətlidir.

İnkluziv təhsil olduqca faydalıdır. Çünki bu təhsilin əsas məqsədi uşaqların yalnızca təhsil hüququnu bərpa etməklə bitmir, eyni zamanda cəmiyyətə inteqrasiya etmələrini, gələcəkdə iş tapa bilmə imkanlarını artırır, özlərinin sərbəst qərar vermə imkanlarını ortaya çıxarır.

Hər bir uşaq İnklüziv tehsil ala bilər. Uşaqlarımızı cəmiyyətə qazandırmaq, faydalı gənclər yetişdirmək yolunda uğurlu addımlardan biridir İnklüziv təhsil.