Maqnetizm və bitki böyüməsi – Maqnitlər bitkilərin böyüməsinə necə kömək edir

Təzə toxumdakı ehtiyat qida nəmli, zəngin maddədir və embrionun ətrafında olur. Toxumun quruması onu uzun müddət qoruyur və sərtləşdirir. Bu vaxt ərzində qida anbarı da sərtləşir. Toxum yenidən nəmləndiyi zaman qida maddəsi yenə sulu bir gelə çevrilir, kökü və gövdəni öz qidalarını təmin edənə kimi bəsləyir. Bu vəziyyəti qarğıdalı toxumunda çox asan müşahidə etmək mümkündür. Təzə olanda qarğıdalı toxumu yumşaq olur, quruduğu zaman isə sərtləşir. Təzə olanda şirin olan qarğıdalının tərkibindəki şəkər quruduğu zaman nişastaya çevrilir. Yenidən su ilə nəmləndiyi zaman nişasta yenə şəkərə çevrilir. Toxumun bu kimyəvi dəyişikliyi h ə yata keçirməsi üçün suya ehtiyacı var.

Bitkilər aləmi

Təbiət və cəmiyyətin inkişafında bitkilərin əhəmiyyəti böyükdür. Onlar daim Günəş enerjisini müxtəlif yanacaq enerjisinə və yüksək kalorili qida maddələrinə çevirir. Bitkilərin insanlara xidməti misilsizdir, bu xidmətdə onların havatəmizləyici rolu, insanların sağlamlığı keşiyində durması xüsusi yer tutur.
Planetin bitki örtüyü zəngin və müxtəlifdir. Dün­yada 560 min bitki növü mövcuddur ki, onların 300 350 mini mədəni bitkilərdir.Bitkilərin əmələ gəlməsi görkəmli alim K.A. Timiryazevin kəşf etdiyi fotosintez prosesinin nəticəsidir. Fotosintez prosesində günəş enerjisinin köməyi ilə atmosfer havasındakı karbon qazı, torpaqdakı su və mineral maddələr yaşıl kütləyə çevrilir. Fotosintez zamanı ilk maddə kimi qlükoza və oksigen qazı alınır.
Yayın isti günlərində yer səthi çoxlu günəş enerjisi alır. Lakin onun az bir hissəsi fotosintezə sərf edilir. Bu enerjini alimlər fizioloji radiasiya adlandırırlar. Bu ümumi günəş radiasiyasının 1 – 5 faizinə bərabərdir. Fotosintezdə daha çox karbon qazı mənimsənilir. Bir ton bitki kütləsinin yaranması üçün 2 ton karbon qazı sərf edilir. Bitkilərin tərkibinin 50 faizi karbondan ibarətdir. Planetin yerüstü bitkiləri hər il 20 milyard ton, su bitkiləri isə 155 milyard ton karbon qazı mənimsəyir. Lakin atmosferdə karbon qazının miqdarı tükənmir. Çünki təbiətdə onun dövranı daimidir.
Fotosintez prosesinin getməsində torpaqdakı su və mineral duzların da əhəmiyyəti böyükdür. Bir ton bitki kökləri torpaqdan 500 – 1000 ton suyu mənimsəyirlər. Lakin onun az bir hissəsi fotosintez prosesinə sərf olunur. Qalan hissə transpirasiya zamanı havaya buraxılır. Bitki kütləsinin 3 – 15 faizini mineral maddələr təşkil edir. Bitkilər kökləri ilə torpaqda mövcud olan 45-dən artıq elementin əksəriyyətini mənimsəyir. Bir ton bitki kütləsinin yaranması üçün 100 – 120 kq mineral maddə sərf olunur.
Bitkilər təbiətdə qeyri-bərabər paylanmışdır. Planetin quru mühitində 1 trilyon 725,4 milyard ton bitki kütləsi yayılmışdır. Bitkilərin insanlar üçün xammal kimi, qiymətli yanacaq və tikinti materialları olması kimi böyük xidməti vardır. Məsələn, bir kubmetr ağac 200 kq sellüloza, yaxud 165 kq lif, yaxıd 1500 metr ipək parça, ya da 60 kubmetr selofan, ya da 20 litr sirkə turşusu, ya da 70 litr adi spirt istehsalı üçün kifayət edir.
Lakin bitkilərin bundan daha böyük xidməti bütün canlıları boğulmaqdan qorumasıdır. Havanın bir kubmetrində 20 mq karbon qazı olarsa, insanın yaşaması təhlükəli sayılır. Onun ölümü baş verə bilər. Elm və texnikanın inkişafı, avtomobillərin sayının artması atmosferdə karbon qazını durmadan artırır. Bitkilər onu azaltmaqla canlıların ölüm təhlükəsinin qarşısını alır. Bir hektar bitki sahəsi saatda 8 kq karbon qazı mənimsəyir. Bu miqdar həmin müddətdə 200 nəfərin tənəffüsündən alınan karbon qazının miqdarına bərabərdir. Beləliklə, bitkilər havada olan oksigen qazının miqdarının daim normada qalmasına kömək edir, havanın oksigen qazı balansını daim tənzimləyir.
Havaya insan fəaliyyəti nəticəsində daim zərərli və zəhərli maddələr daxil olur. Onlarla mübarizədə də bitkilər, xüsusilə ağaclar insanların köməyinə gəlirlər. Özlərinin hazırladığı və havaya buraxdığı fitonsidləri ilə havanı zəhərli mikroorqanizmlərdən təmizləyirlər.

Bitkilər yer kürəsinin hər yerində yayılmışlar. Onlarda gedən fotosintez nəticəsində:
1) Təbiətdə daim üzvi maddə sintez edilir;
2) Canlıların yaşaması üçün vacib olan oksigen qazının miqdarını tənzimləyir;
3) Atmosferdə karbon qazının təhlükəli vəziyyətə qədər qalxmasının qarşısını alır;
4) Günəş enerjisini konservləşdirib canlı orqanizmlərin istifadəsinə verir.
İnsanlar hazırda 23 minə qədər bitki növündən istifadə edirlər ki, onun 20 mini çiçəkli bitkilərdir. Becərilən, istifadə edilən 1500-ə yaxın mədəni bitkilərin demək olar əksəriyyəti çiçəkli bitkilərə aiddir.
Yer kürəsinin müəyyən sahəsində məskunlaşmış bitkilər yaşadıqları ekoloji şəraitə uyğunlaşmaqla öz xarici görünüşü və həyat proseslərində müəyyən əlamətlər qazandıqlarından, yaşayış formalarına, quruluşlarına görə bir-birindən fərqlənirlər. Onlar morfoloji quruluşlarına görə ağac, kol, yarımkol və ot formasına bölünürlər. Bitkilər ömürlərinə görə birillik, ikiillik və çoxillik olurlar. Onlar yaşama müddətinə görə bir neçə dəqiqədən, saatdan bir neçə ilə və ya min illərə qədər ola bilər. Bitkilər böyüklüklərinə görə də fərqlənirlər.
Bitkilər suya münasibətinə görə ekoloji qruplara bölünürlər:
1) Sulu mühit bitkiləri – hiqrofitlər;
2) Normal rütubətli mühit bitkiləri – mezofitlər;
3) Quraqlıq bitkiləri – kserofitlər;
4) Bataqlıq mühitdə yaşayanlar – oksilofitlər;
5) Soyuq torpaq və küləkli yerdə bitənlər – psixrofitlər;
6) Duzlu torpaqda yaşayanlar – hallofitlər;
7) Qumlu yerlərdə bitənlər psammofitlər.

İşıq şəraitinə görə bitkilər işıqsevən və kölgəyədavamlı olmaqla iki yerə bölünürlər. Bitki orqanları müxtəlif olub, daşıdıqları funksiyaya görə vegetativ (kök, gövdə, yarpaq) və generativ (çiçək, meyvə və toxum) olurlar. Onların hər biri bitki hüceyrələrindən təşkil olunmuş toxumalardan ibarətdir.
Bitkilər canlı aləmin xüsusi forması olub, heyvanlarla ümumi bir mənşəyə malikdir. Onlar quruda və suda yayılmışdır. Qidalanmasına görə avtotrof və heteretrof (saprofit və parazit) qruplarına bölünürlər. Təbiətdə və insan həyatında bitkilərin böyük rolu və əhəmiyyəti vardır.

Mənbə: Biоlоgiyanın inkişaf tariхi və mеtоdоlоgiyası
Müəlliflər: H.M. HACIYЕVA, Ə.M. MƏHƏRRƏMОV, Q.K. İSMAYILОV, İ.V. QAFARОVA

Maqnetizm və bitki böyüməsi – Maqnitlər bitkilərin böyüməsinə necə kömək edir

Hər hansı bir bağban və ya fermer davamlı olaraq daha yüksək məhsul verən daha yaxşı və daha yaxşı bitkilər istəyir. Bu xüsusiyyətlərin axtarılması, alimlərin optimal böyüməyə nail olmaq üçün bitkiləri sınaqdan keçirməsi, nəzəriyyəsi və hibridləşdirməsi var. Bu nəzəriyyələrdən biri maqnetikliyə və bitki böyüməsinə aiddir. Planetimiz tərəfindən yaranan maqnit sahələrinin bitki böyüməsini artırdığı düşünülür. Maqnitlər bitkilərin böyüməsinə kömək edirmi? Maqnitlərə məruz qalmağın bitki böyüməsini istiqamətləndirə biləcəyi bir neçə yol var. Daha çox məlumat əldə edək.

Maqnitlər Bitkilərin böyüməsinə kömək edirmi?

Sağlam bitkilər kifayət qədər su və qida qəbul etmədən mümkün deyildir və bəzi tədqiqatlar göstərir ki, maqnit təsirləri bu zəruri maddələrin qəbulunu artıra bilər. Bitkilər niyə maqnitlərə reaksiya göstərirlər? Bəzi izahatlar mıknatısın molekulları dəyişdirmə qabiliyyətinə əsaslanır. Bu, çox duzlu suya tətbiq edildikdə vacib bir xüsusiyyətdir. Yerin maqnit sahəsi həm də planetin bütün həyatına güclü təsir göstərir – bu, Ayın əkilməsi kimi köhnə bağçılıq metoduna bənzəyir.

Orta məktəb səviyyəsində təcrübələr şagirdlərin maqnitlərin toxumlara və ya bitkilərə təsirini öyrəndiyi yerlərdə geniş yayılmışdır. Ümumi konsensus, fərqlənən heç bir fayda görməməsidir. Əgər belədirsə, təcrübələr niyə mövcud olardı? Yerin maqnit çəkilməsinin canlı orqanizmlərə və bioloji proseslərə təsiri olduğu bilinir.

Dəlillər yerin maqnetik çəkilməsinin auksin və ya bitki hormonu kimi fəaliyyət göstərərək toxum cücərməsini təsir etdiyini göstərir. Maqnetik sahə pomidor kimi bitkilərin yetişməsinə də kömək edir. Bitki reaksiyasının çox hissəsi bitkilərin daşıdığı kriptokromlara və ya mavi işıq reseptorlarına bağlıdır. Heyvanlarda da işıqla aktivləşdirilən və sonra maqnit çəkməyə həssas olan kriptokromlar var.

Maqnitlər bitki böyüməsinə necə təsir göstərir

Fələstində aparılan araşdırmalar bitki böyüməsinin maqnitlə artırıldığını göstərdi. Bu, birbaşa bitki üçün bir maqnit tətbiq etdiyiniz demək deyil, əksinə texnologiya suyun maqnitlənməsini əhatə edir.

Bölgədəki su çox duzlanmışdır və bu da bitki qəbulunu dayandırır. Suyu maqnitlərə məruz qoyaraq duz ionları dəyişir və həll olur və bitki tərəfindən daha asan qəbul edilən daha təmiz su meydana gətirir.

Maqnitlərin bitki böyüməsinə necə təsir göstərdiyinə dair araşdırmalar da toxumların maqnitlə müalicəsinin hüceyrələrdə zülal meydana gəlməsini sürətləndirərək cücərməsini artırdığını göstərir. Böyümə daha sürətli və möhkəmdir.

Bitkilər niyə Maqnitlərə reaksiya göstərirlər?

Maqnitlərə bitki cavabının səbəblərini anlamaq biraz çətindir. Görünür, maqnit qüvvəsi ionları ayırır və duz kimi şeylərin kimyəvi tərkibini dəyişdirir. Maqnetizm və bitki böyüməsinin bioloji impulsla bir-birinə bağlı olduğu da görünür.

Bitkilər də insanlar və heyvanlar kimi cazibə qüvvəsini və maqnit çəkməyi “hiss etmək” üçün təbii reaksiyaya malikdirlər. Maqnetizmin təsiri əslində hüceyrələrdəki mitoxondriyanı dəyişdirə və bitki mübadiləsini gücləndirə bilər.

Bütün bunlar mumbo jumbo kimi səslənirsə, kluba qoşul. Nə üçün maqnetizmin daha yaxşı bitki performansını idarə etdiyi kimi əhəmiyyətli deyil. Bir bağban kimi, bu, hər şeyin ən vacib həqiqətidir. Elmi izahatları bir mütəxəssisə həvalə edəcəyəm və faydalarından zövq alacağam.

Toxum yaradılış dəlilidir

Bura qədər bitkilərin əhəmiyyətli bir hissəsi olan toxumların ümumi xüsusiyyətlərindən, toxumlu bitkilərin necə törədiklərindən, yəni toxumların necə paylandığından bəhs edərək müxtəlif toxum növlərindən nümunələr verdik. Milyonlarla ildir ki, bitkilərin eyni şəkildə torpaqdan yetişməsinin toxumlarda gizli olan məlumatlar sayəsində baş verdiyinə diqqət çəkdik. Bitkilərin yer üzündəki müxtəlifliyinin toxumlarda qeyd olunmuş məlumatlar sayəsində reallaşdığını izah etdik. Bu məlumatlar əsasında ortaya çıxan nəticə toxumlarda qüsursuz bir dizaynın var olduğunu göstərir.

Bəs üstün dizayna sahib olan toxumlar necə ortaya çıxmışlar? Yer üzündəki canlı və cansız varlıqların, kainatdakı qüsursuz nizamın təsadüfən meydana gəldiyini iddia edən təkamül nəzəriyyəsinə görə bitkilərvə toxumlar təsadüfən ortaya çıxmışlar. Ancaq təkamülçü qaynaqları araşdırdığımız zaman toxumların təkamülləşməsi ilə əlaqədar dəqiq bir məlumat vermədiklərini görürük. Bu mövzudakı təkamüllə əlaqədar kitabları araşdırsaq, qarşımıza həmişə bəzi fərziyyələr, bu fərziyyələr üzərinə qurulmuş xəyali ssenarilər, nəticəsiz nəzəriyyələr və bu əsass ız iddialara uyğun olaraq hazırlanm ış həqiqətə uyğun olmayan şəkillərlə qarşılaşırıq.

Akçaağacın Orta Eocene (təxminən 60-65 milyon il əvvəl) dövrünə aid toxum qalığı və günümüzdəki akçaağaç toxumunu görürük.

Açıqca görüldüyü kimi aralarında heç bir fərq yoxdur. Bu vəziyyət toxumların təkamül keçirmədiklərinin, bu günki hallarıyla Allah tərəfindən bir anda yaradıldıqlarının açıq dəlilidir.

Bu şəkil isə Danimarkada olan və Orta Miosen dövrünə aid üzüm qalıqlarına aiddir. Fosilərin saxlandığı muzey səlahiyyətliləri dövrümüzdəki üzümlərdən heç bir fərq olmadığını ifadə edirlər.

Üstdəki şəkildə bir növ palmiye növü olan Nipa meyvəsi və Eocene (təxminən 65 milyon il əvvəl) dövründən dövrümüzədək qalan qalığı görünür. (Dr. Paul D. Taylor, Eyewitness Guides, Fossil, London, s. 36)

Hal-hazırdakı bənzərlərindən heç bir fərqi olmayan bu bitki qalığı çiçəkləri və meyvəsi ilə qüsursuz bir quruluşa malikdir. Archaefructus növünə aid bu qalıq 140 milyon yaşındadır və tapılan ən köhnə çiçəkli bitki qalığıdır.

Necə ki, indiki dövrdə tapılan toxum qalıqlarına baxdığımız zaman təkamülçülər baxımından vəziyyətin heç də ürək açan olmadığının şahid oluruq. Çünki toxum qalıqlarında yaradılışın çox açıq dəlilləri var. Eramızdan təxminən 350 milyon il əvvəl (Devonian Dövrü olaraq adlandırılan dövrdə) tapılan toxum qalıqlarında da bu günki ilə eyni qoruyucu xarici örtük, embrion və qida anbarı mövcuddur.

Bu da toxumların xüsusi strukturlarının indiki xüsusiyyətləriylə eyni olacaq şəkildə milyonlarla il əvvəl də var olduqlarının və bu günə qədər heç dəyişikliyə məruz qalmadılarının, digər bir ifadəylə “təkamül” kimi xəyali bir müddət keçirmədiklərinin çox açıq bir göstəricisidir.

Necə ki, təkamülçü nəşrlərdə toxumların meydana gəlməsi ilə əlaqədar səhv məlumatların zaman-zaman etiraf edildiyinə rast gəlmək mümkündür.

Bu etiraflardan biri belədir: Toxumların necə inkişaf etdiyi haqqda bir çox boşluq var. Tozcuğun böyüməsi haqqında, tozcuq damcısının rolu haqqında, toxum qabığının həddindən artıq böyüməməsi, hüceyrə pərdəsinin quruluşu haqqında öyrənilməli daha bir çox məlumat var.

Yukarıdaki ifadənin bizə göstərdiyi nəticə isə açıqdır. Dünya üzərindəki canlıların digər detallarında olduğu kimi bitkilərin və toxumların ortaya çıxması barədə də təkamül nəzəriyyəsi böyük səhv etmişdir. Bu da bizə, bu canlıların Allah tərəfindən yaradıldıqlarını göstərir. Toxumların və bunlardan inkişaf edən bitkilərin ilk ortaya çıxdıqları andan etibarən bütün mexanizmləri, kompleks sistemləri və heyrətamiz xüsusiyyətləri qüsursuz olaraq var. Təkamülçülərin istifadə etdikləri “zamanla inkişaf, təsadüflərə bağlı dəyişikliklər, ehtiyaclar nəticəsində ortaya çıxan uyğunlaşmalar” kimi terminlər, heç bir etibarlılığa sahib olmayan və elmi cəhətdən də məna daşımayan iddialardır.

Ölü torpaq onlar üçün bir dəlildir. Biz onu dirildir, oradan dənələr çıxardırıq, onlar da ondan yeyirlər. Biz orada xurma və üzüm bağları əmələ gətirir, bulaqlar qaynadırıq ki, Onların meyvələrindən və öz əlləri ilə becərdiklərindən yesinlər. Hələ də şükür etməzlər? Yerin yetişdirdiklərindən, onların özlərindən və bilmədiklərindən cütlər yaradan Allah pakdır, müqəddəsdir! (Yasin surəsi, 33-36)

Təkamülçülərin canlıların meydana gəlməsində yer verdikləri təsadüf iddiası ağıllı və düşünən hər insanın məntiqsizliyini asanlıqla görə biləcəyi bir iddiadır. Buna misal olaraq gündəlik həyatdan bir nümunə verə bilərik.

Kompüterdə gül şəkli çəkmək istədiyiniz zaman istifadə etdiyiniz müəyyən proqramlar var. Bu proqramlar bu mövzuda təhsil almış, mütəxəssisləşmiş insanlar tərəfindən hazırlanmışdır. Bundan əlavə kompüteriniz də bu proqramlardan istifadə edərək çiçəyə rəngini, üzərindəki naxışları verə biləcəyiniz şəkildə hazırlanmışdır. Ancaq çiçəyin meydana gəlməsi üçün ən inkişaf etmiş kompüterin və ən yaxşı proqramlaşdırmanın olması kafi deyil. Ən əvvəldən düşünsək, mütləq bu kompüteri açan, proqramı işlədib lazımlı əmrləri verən, çiçəyi şəkilləndirən bir insan olmalıdır.

Buna görə də kompyuter ekranındakı şəkli görən insan heç vaxt bunun öz-özünə meydana gəldiyini düşünməz. Şəkli çəkən birinin olduğundan əmindir. Kompyuterin bir fabrikdə istehsal edildiyindən, bütün hissələrini tək-tək hazırlayan insanların olduğundan da əmindir.

Eyni şəkildə dibçəkdə yetişdirdiyiniz çiçəklərin, küçədəki çəmənlərin, bağçalardakı güllərin və ağacların da özbaşlarına, təsadüfən ortaya çıxmaları mümkün deyil. Üstəlik bu bitkilərin özlərinin lazım olan bütün məlumatları toxumlarına yerləşdirib, bu toxumlardan törəməyə başlamaları da qeyri-mümkündür. Çünki toxumlarda yerləşən məlumat mütləq bir ağıl və şüur tələb edir.

Bitkilər haqqında məlumatları son dərəcə qüsursuz bir dizayna və müxtəlifliyə sahib olan toxumlara yükləyən, onlara surət verən, qabıqlarını, qoruyucu pərdələrini yerləşdirən, içlərindən hər tərəfli qüsursuz bitkilərin çıxmasını təmin edən çox üstün bir ağıl sahibi var. Bu qüdrət bütün aləmlərin Rəbbi olan, hər şeydən xəbərdar olan Allaha aiddir. Allah bütün bitkiləri yaradan, onlara surət verən, qoxularını, dadlarını, rənglərini verəndir. Allah bu gerçəyi bizə bir ayəsində belə bildirmişdir:

“ Eləcə də meyvələri salxım-salxım asılmış hündür xurma ağacları (bitirdik.) Qullara ruzi olsun deyə (belə etdik)! Biz onunla ölü bir məmləkəti diriltdik. (Dirilib qəbirdən) çıxmaq da belədir. ” (Qaf sur ə si, 10-11)

Cücərmə mərhələsi

“Yer üzündə bir-birinə yaxın qitələr, eyni su ilə sulanan üzüm bağları, əkinlər, şaxəli-şaxəsiz xurma ağacları vardır. Halbuki Biz yemək baxımından onların birini digərindən üstün tuturuq. Şübhəsiz ki, bunda da anlayıb dərk edən insanlar üçün əlamətlər vardır.” (Rəd surəsi, 4)

Mayallanmadan sonra formalaşan toxumun bitkiyə çevrilməsindəki ilk mərhələ əvvəl də qeyd etdiyimiz kimi toxumun yayılmasıdır. Toxumun yayılmasından sonra cücərmə mərhələsi başlayır. Toxum böyüdüyü zaman hərəkətsiz olur, dərhal cücərmir. Çünki toxumun cücərməsi üçün bir çox faktor bir yerdə olmalıdır. Toxumun cücərə bilməsi üçün istilik, nəm və oksigen lazımdır. Bu şərtlər bir yerə gəldiyi zaman, yuxu halındakı toxumlar canlanmağa başlayır. Bu şərtlərdən hər hansı birinin əskik olması cücərməni dayandırır. Toxumun cücərməsi üçün əvvəlcə suya ehtiyacı var.

Çünki yetkin toxumlardakı embrionların suyu olmur, maddələr mübadiləsinin təkrar aktiv olması üçün, yəni böyümə prosesinin getmesi üçün hüceyrələrdə sulu mühitə ehtiyac var. Həmçinin də böyümə üçün lazım olan fermentlərin fəaliyyətinin artması da su ilə bağlıdır. Bu ehtiyac toxumların islanması ilə qarşılanır. Toxumların oyanması, yəni maddələr mübadilələrinin hərəkətə keçməsi ilə birlikdə kök və cücərti də böyüyür və bu mərhələdə hüceyrə bölünməsi başlayır. Bir tərəfdən də müəyyən funksiyaların xüsusi toxumalar tərəfindən reallaşdırılması üçün hüceyrə ayrılmağa başlayır. Bu mərhələdə mütləq oksigenə ehtiyac var.

Toxum, içərisindəki qidalardan oksigenli tənəffüslə enerji və istilik istehsalına başlayır. Çünki cücərən toxumlardan yeni yaranan bitki hissələrinin əmələ gəlməsi üçün enerjiyə ehtiyac var. Uyğun istilik də fermentlərin maksimum sürətdə işini təmin edir. Bildiyimiz kimi toxumun böyümək üçün enerjiyə, yəni qidaya ehtiyacı var. Lakin toxumun torpaqdakı mineralları kökləri ilə almasına qədər qidalana biləcəyi bir qaynağı yoxdur. Elə isə toxum böyüməsi üçün lazımlı olan qidanı necə tapır? Bu problemin cavabı toxumun quruluşunda gizlidir. Daha əvvəlki bölmələrdən bildiyimiz kimi mayalanma əsnasında toxumla birlikdə yaranan qida anbarı, bitki cücərib torpağın səthinə çıxana qədər toxumlar tərəfindən istifadə edilir. Toxumlar bir bitki olaraq öz qidalarını hazırlayana qədər içərisində olan ehtiyat qida maddələri ilə qidalanırlar.

Təzə toxumdakı ehtiyat qida nəmli, zəngin maddədir və embrionun ətrafında olur. Toxumun quruması onu uzun müddət qoruyur və sərtləşdirir. Bu vaxt ərzində qida anbarı da sərtləşir. Toxum yenidən nəmləndiyi zaman qida maddəsi yenə sulu bir gelə çevrilir, kökü və gövdəni öz qidalarını təmin edənə kimi bəsləyir. Bu vəziyyəti qarğıdalı toxumunda çox asan müşahidə etmək mümkündür. Təzə olanda qarğıdalı toxumu yumşaq olur, quruduğu zaman isə sərtləşir. Təzə olanda şirin olan qarğıdalının tərkibindəki şəkər quruduğu zaman nişastaya çevrilir. Yenidən su ilə nəmləndiyi zaman nişasta yenə şəkərə çevrilir. Toxumun bu kimyəvi dəyişikliyi h ə yata keçirməsi üçün suya ehtiyacı var.

Yuxudan oyanan toxumlar

Yuxarıda bəhs etdiyimiz şərtlər bir yerə gəldiyi zaman toxumun tərkibində bəzi kimyəvi proseslər reallaşır. Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi toxum cücərmədən əvvəl yuxu halında olur. Embrionun yuxu halında qalmasını təmin edən isə bəzi bitki hormonlarıdır. Bunların ən əhəmiyyətlisi absis turşudur. Həmçinin toxumların qabığı qaz mübadiləsinə mane olacaq qədər sıx və sərt toxuma ilə örtüldüyü üçün embrionun fəaliyyətinə maneə törədir və yuxu halında qalmasına səbəb olur. Toxum isladıldıqda isə toxum qabığı şişir və embrion hüceyrələrində olan fermentlər fəaliyyətə başlayaraq “giberellin” adlı yeni hormon ifraz etməyə başlayır. Bu hormon yuxu vəziyyətində qalmağı təmin edən absis turşusunun təsirini ortadan qaldırır.

Bu turşunun təsirinin ortadan qalxması ilə böyümə fermentləri (alfa-amilaza) fəaliyyətə keçir. Bu fermentlər qida anbarındakı nişastanın parçalanaraq şəkərə çevrilməsini təmin edir. Əmələ gələn şəkərlər embrion hüceyrələri tərəfindən tənəffüsdə istifadə edilir və beləliklə hüceyrələrin bölünməsi üçün lazımlı enerji təmin edilmiş olur. İnsanlar toxumu torpağa atdıqları zaman onun daxilində gedən proseslərdən heç xəbərləri olmur. Bir neçə gün sonra o toxumun cücərməsinə və yavaş-yavaş bitkiyə çevrilməsini də təbii qarşılayırlar. Halbuki yuxarıda sıraladığımız proseslər son dərəcə kompleksdir. Əvvəl son dərəcə uyğun şərtlər meydana gəlir, sonar dalbadal kimyəvi proseslər reallaşır, daha sonra isə bir ferment digərinə təsir edərək toxumun bitki halına çevrilməsini təmin edir. İnsanlar bu qüsursuz sistemlər üzərində bir az dərindən düşündüyü zaman böyük bir yaradılış gerçəyi ilə qarşı-qarşıya olduğunu anlayacaq. Çünki bir-birinə bağlı olan, biri olmasa digəri aktiv hala keçməyən sistemlərin kor təsadüflər nəticəsində ortaya çıxa bilməyəcəyi aydındır. Üstəlik bu kompleks sistem cücərmə ilə də sona çatmır, daha da möcüzəvi əməliyyatlarla davam edir. Lazım olan şərtlər təmin edildikdən sonra cücərmə başladığı zaman toxum torpaqdan suyu çəkir və embrion hüceyrələri bölünməyə başlayır, daha sonra toxum qabığı açılır.

Cücərmə zamanı bitki toxumundan çıxan ilk hissə kökcüklərdir. Bitkilərdəki kök sisteminin ilk mərhələsi olan bu kökcüklər bölünür və torpaqdan aşağı doğru böyüyürlər. Köklər böyüdükcə torpağa təzyiq edir və çox böyük bir sürtünmə ilə qarşılaşırlar, ancaq heç bir zərər görmürlər. Çünki yeni yaranan bitkinin köklərinin uc hissəsindəki hüceyrələr daim aktiv haldadırlar. Ən ucdakı hüceyrələr, kökün sərt torpaq hissələri arasında hərəkət edərkən qorunmasını təmin edirlər. Bu qoruyucu təbəqənin (kaliptra) arxasındakı hüceyrələr isə çox sürətli bölünmə (mitoz bölünmə) xüsusiyyətinə sahib olub, kökün gündə təxminən 11 sm-ə qədər uzanmasını təmin edirlər. Kökcüklər inkişaf edərək budaqlandıqca, torpaqdan lazımlı qidanı əmə biləcəkləri səthi artırma ilə yanaşı, bitkinin torpağa daha möhkəm yapışmasını da təmin edirlər. Buna əlavə olaraq kökcüklərdə formalaşan əmici tüklər də bitkinin torpaqdan lazımlı maddələri əmərək su sorma qabiliyyətini artırmada böyük rol oynayır. Kökcüklərin inkişafına sap və yarpaqları çıxaran tumurcuqlar nəzarət edir. Toxum torpaq üstünə, işığa doğru yönəlir və gedərək güclənir.

Torpağın üstünə çıxan cücərtinin ilk yarpaqları açıldığı zaman bitki fotosintez yolu ilə öz qidasını hazırlamağa başlayır. Bura qədər izah edilənlər, əslində hər kəsin çox yaxşı bildiyi, hətta tez-tez müşahidə etdiyi mövzulardır. Toxumların torpağı yararaq səthə çıxmaları hamının alışdığı mənzərədir. Amma toxumun böyüməsi əsnasında həqiqətdə bir möcüzə reallaşır. Ağırlığı ancaq “qram”larla ifadə edilən toxum, üzərindəki ağır torpağı deşərək yuxarı çıxarkən heç çətinlik çəkmir. Toxumun tək məqsədi torpağın üstünə çıxıb işığa çatmaqdır.

Cücərmə başlayan bitkilər nazik gövdələri ilə sanki boş bir sahədə hərəkət edirmiş və üzərlərində o qədər ağırlıq yoxmuş kimi olduqca rahat bir şəkildə, yavaş-yavaş gün işığına doğru yola çıxırlar. Torpağın altındakı toxumun səthə çıxış yolu müxtəlif üsullarla bağlayaraq gün işığına çatmasına mane olmaq üçün təcrübələr aparılmışdır. Təcrübələr nəticəsində ortaya çıxan nəticələr çox heyrətamiz olmuşdur. Toxum önünə çıxan hər maneənin ətrafından uzun filizlər çıxardaraq və ya böyüdüyü yerdə təzyiq yaradaraq gün işığına çatmağı bacarmışdır. Toxumların cücərmə prosesi sürətləndirilmiş şəklidə izlənildiyi zaman cücərtinin dayanıqlılığı və istiqamətini itirmədən günəşə doğru hərəkət etməsi daha yaxşı aydın olur.

Cücərmə əsnasında hüceyrələr sürətlə bölünməyə başlayır. Böyümə suyun əmilməsini sürətləndirir və artırır. Cücərmə əsnasında ortaya çıxan enerji çox qüvvətlidir. Normal hava təzyiqinin tam əksinə və təxminən bundan 100 dəfə daha güclü bir qüvvət tətbiq edərək ortaya çıxır. Bunun sayəsində gənc cücərtilər qayaları yara biləcək, betondan evləri çatlada biləcək qüvvətdə olurlar. (Grains də Vie, s. 82)

Cücərmə mərhələsi

Bitkilər böyümə müddətlərində inkişaf etdikləri yerdə güclü təzyiq yarada bilirlər. Məsələn, yeni düzəldilmiş bir yolda yarıqların içində yetişən bəzi toxumlar yarıqların daha da genişlənməsinə yol aça bilirlər. Qısası, toxumlar gün işığına çıxarkən maneə tanımırlar.

Cücərməyə başlayan toxumların məqsədləri günəş işığına çatmaq olduğu üçün cücərtilər hər zaman torpağın üstünə yol alacaq şəkildə hərəkət edirlər. Ancaq cücərən toxumda iki istiqamətdə böyümə reallaşır. Cücərti yuxarıya doğru, yəni cazibə qüvvəsinə tərs istiqamətdə hərəkət edərək böyüyür. Köklər isə bu qüvvəyə uyğun hərəkət edərək torpağın içlərinə doğru irəliləyir. Bitkinin iki ayrı orqanının bir-birinə tamamilə zidd istiqamətlərə doğru böyümələri əlbəttə ki, düşündürücüdür. Necə olur ki, həm köklər, həm də cücərti hansı istiqamətə gedəcəklərini bilirlər? Bitkilərdə böyüməyi istiqamətləndirən xəbərdarlıqlar, işıq və cazibə qüvvəsidir. Toxumdan çıxan ilk kök və cücərti bu iki növ xəbərdarlığa qarşı olduqca həssas sistemlərlə təchiz edilmişdir.

Cücərən bitkinin köklərində cazibə siqnallarını qəbul edən hüceyrələr var. Yuxarıya doğru yüksələn gövdə hissəsində isə işığa həssas olan hüceyrələr olur. Elə bu hüceyrələrin işığa və cazibə qüvvəsinə həssas olması da bitkinin hissələrini lazım olan yerlərə doğru istiqamətləndirir. Köklərin və cücərtilərin böyümə istiqaməti əgər şaquli deyil, fərqli bir istiqamətə doğru irəliləyirlərsə, bu iki xəbərdarlıq növü bitkilərin istiqamətlərini düzəltmələrini də təmin edir. Cücərməyə başlayan toxumla əlaqədar diqqət çəkən bir istiqamət də var. Bildiyimiz kimi torpağın ümumiyyətlə çürüdücü, parçalayıcı xüsusiyyəti var. Ancaq torpağın içindəki toxum və millimetrin yarısı incəliyindəki köklər heç bir zərər görmürlər. Əksinə torpaqdan istifadə edərək davamlı inkişaf edir və böyüyürlər.

Bura qədər verilən məlumatlar təkrar nəzərdən keçirildiyi zaman çox fövqəladə bir vəziyyətlə qarşı-qarşıya olduğumuz dərhal görünəcək. Toxumu əmələ gətirən hüceyrələr birdən-birə dəyişməyə başlayacaq və müxtəlif şəkillər alaraq bitkinin fərqli hissələrini meydana gətirəcək. Üstəlik köklər və gövdə də fərqli istiqamətlərdə hərəkət edirlər. Kökün cazibə ilə hərəkət edərək torpağın dərinliklərinə getməsini, gövdənin də torpağın üstünə doğru hərəkət etməsini bir az daha dərindən düşünək. Xaricdən baxdığımız zaman son dərəcə gücsüz görünən bu strukturların torpağı yararaq fərqli iki istiqamətə doğru etdikləri hərəkətlər ağla bir çox sual gətirir.

Əvvəla bu yerdə çox əhəmiyyətli bir qərar anı var. Bu qərar anını, yəni hüceyrələrin fərqliləşməyə başladığı zamanı təyin edən, onlara gedəcəkləri istiqaməti göstərən kimdir, ya da nədir? Necə olur ki, hər hüceyrə hansı hissədə iştirak etməli olduğunu bilərək hərəkət edir? Necə olur ki, heç bir problem çıxmır, məsələn kök hüceyrələri yalnız torpağın içinə doğru uzanır, torpağın üstünə çıxmağa çalışmırlar? Bunlara bənzər bütün sualların əslində tək cavabı var. Bu qərarı alan və tətbiq edən, qarışıqlıq çıxmaması üçün lazım olan sistemləri təyin edən və bünyəsində bunları meydana gətirən, əlbəttə ki, bitkinin özü deyil. Bitkini meydana gətirən hüceyrələr də bunları edə bilməzlər.

Bir hüceyrənin qərar vermə qabiliyyəti, şüuru, işığı və ya cazibəni ayıra biləcək zəkası ola bilməz. Başqa bir canlının müdaxiləsi ilə də bu sistemlərin meydana gəlməsi mümkün deyil. Məsələn, bir insana (bitkilər mövzusunda dünyanın ən məlumatlı mütəxəssisi də olsa) cazibə qüvvəsinə həssas bir bitki hüceyrəsi meydana gətir desəniz, bunu bacarması mümkün deyil. Bütün bunlar bizə bitkilərin üstün elm sahibi bir güc tərəfindən yaradıldıqlarını və istiqamətləndirildiklərini göstərir.

Yəni bu qərarı hüceyrələrə aldıran, onlara vəzifələrinə görə hansı istiqamətə getməli olduqlarını göstərən və sahib olduqları bütün strukturları yaradan üstün bir ağıl sahibi var. Bənzəri olmayan bu sonsuz ağılın sahibi bütün aləmlərin Rəbbi olan Allahdır. Allah quru taxta bənzəri toxumlardan möcüzəvi əməliyyatlarla növ-növ bitkilər yaradır və bu bitkilər sayəsində də yer üzünə həyat verir:

“Biz göydən lazımi qədər yağmur endirdik və onu yerdə saxladıq. Biz, sözsüz ki, onu aparmağa da qadirik! Sonra sizin üçün onunla xurma və üzüm bağları yaratdıq. Sizin üçün orada bir çox meyvələr vardır ki, onlardan yeyirsiniz.” (Muminun surəsi, 18-19)

Cücrətilərin dayanıqlığı

Toxumun yarılıb içindən c ü cərtinin çıxması üçün böyük qüvvə lazımdır. Cücərtilərin asfaltı çatladaraq çıxdıqlarını düşünsək bu qüvvənin böyüklüyü daha yaxşı aydın olar. Bu təsirli gücün qaynağı bitkiləri əmələ gətirən hüceyrələrin içində olan hidrolitik təzyiqdir. Bitkinin böyüməsi üçün lazım olan bu təzyiq hüceyrə divarını genişlətmə xüsusiyyətinə malikdir. Əgər bu xüsusiyyət olmasaydı bitkilərdəki hüceyrə böyüməsi reallaşmaz, yəni toxum cücərə bilməzdi. Büyük güc istifadə edərək torpaqdan çıxmağa çalışan cücərti, əvvəl də qeyd etdiyimiz kimi hər zaman uyğun mühit tapmaya bilər. Günəş işığının kəsilməsi ilə bitkinin fotosintez etməsi çətinləşəcək. Bu da bitkinin böyüməməsi deməkdir.

Buna görə də torpağın altından çıxan hər cücərti, yer səthinə çatdığı zaman dərhal işıq qaynağına doğru böyümə istiqamətini dəyişdirir. Bu əməliyyat fototropizm olaraq adlandırılır. Fototropizm, bitkilərdə olan işığa həssas istiqamət təyin etmə sisteminin göstəricisidir. Şəkillərdə müxtəlif bitkilərin cücərtilərindən nümunələr var. Bu cılız cücərtilər gün keçdikcə böyüyərək nəhəng ağacları əmələ gətirəcək. Bütün bunlar Allah tərəfindən yerləşdirilmiş olan məlumat sayəsində reallaşır.

Evinizdəki bitkiləri qaranlıq, ya da günəş olmayan yerə qoyduğunuz zaman bir müddət sonra günəş işığına doğru döndüklərini görərsiniz. Bunun üçün bəzən yarpaqlarının boylarını uzatdıqlarına və yarpaqlarının istiqamətlərini dəyişdirdiklərinə, hətta qıvrıldıqlarına şahid olarsınız. Bir cücərtinin, torpağın altından çıxanda, ya da qaranlıq bir yerə qoyulanda dərhal günəşin gəldiyi istiqaməti təsbit etməsi və şüurlu bir şəkildə o istiqamətə yönəlməsi üzərində düşünmək lazımdır. Bitkilər sahib olduqları işığa və cazibəyə əsaslanaraq istiqaməti qüsursuz təyin etmə qabiliyyətləri sayəsində asanlıqla bu uğuru əldə edirlər. Bitkilər, heyvanlarla və insanlarla müqayisə edildikdə işığı qəbul etmə mövzusunda daha üstündürlər. Çünki heyvanlar və insanlar yalnız gözləri ilə işığı qəbul edə bilirlər. Bitkilərdəki istiqamət təyin etmə sistemləri isə son dərəcə itidir. Buna görə heç bir zaman istiqamətlərini səhv salmırlar.

Günəbaxan bitkisinin günəş işığına yönəlməsi ən gözəl nümunələrdəndir. Yuxarıda günəşin hərəkətinə görə günəbaxanın günəşə yönəlməsi təsvir edilmişdir.

Cücərmə, kiçik bir cismdən metrlərlə və tonlarla ağır bitkinin meydana gəlməsinin ilk mərhələsidir. Yavaş-yavaş böyüyən bitkinin kökləri yerə, budaqları yuxarıya doğru uzanarkən, içindəki sistemlər də (qida daşıyan, mayallanmanı təmin edən sistemlər, bitkinin uzanmasını, genişləməsinə və bunların dayanmasına nəzarət edən hormonlar) birlikdə ortaya çıxır və heç birinin meydana gəlməsində axsama, ya da gecikmə olmur. Bitki üçün lazım olan hər şey eyni anda inkişaf edir.

Bu, son dərəcə əhəmiyyətli bir mövzudur. Məsələn, bir tərəfdən çiçəyin mayallanma mexanizmi inkişaf edərkən, digər tərəfdən də daşıma boruları (qida və su daşıma boruları) meydana gəlir. Əks halda, məsələn, çiçəyin mayalanması getməyən bir bitkidə, su və qidaları daşımağa yarayan liflər, ya da odun borularının olmasının heç bir əhəmiyyəti olmayacaq. Bu vəziyyətdə köklərin meydana gəlməsinin də mənası yoxdur. Çünki belə bir bitki nəsilini davam etdirə bilməyəcəyi üçün əlavə mexanizmlər işə yaramayacaq.

Torpağı yararaq çıxan bu kiçik cücərtilərin şəkildə görünən ağaclara çevrilməsində ağılla düşünən insanlar üçün bir çox ibrət var. Düşünən hər insan Allahın ehtişamlı sənətini baxdığı hər yerdə görə bilər.

“Allahdan başqa heç bir tanrı yoxdur. Əbədi, əzəli varlıq Odur. O nə mürgü, nə də yuxu bilər. Göylərdə və yerdə nə varsa Onundur. Allahın izni olmadan Onun yanında kim şəfaət edə bilər? O, bütün yaranmışların keçmişini və gələcəyini bilir. Onlar Allahın elmindən Onun Özünün istədiyindən başqa heç bir şey qavraya bilməzlər. Onun kürsüsü göyləri və yeri əhatə etmişdir. Bunları mühafizə etmək Onun üçün heç də çətin deyildir. Ən uca, ən böyük varlıq da Odur!” (Bəqərə surəsi, 255)

Ancaq bitkilərin inkişafında bu cəhətdən bir axsaqlıq görünmür. Hər lazım olduğu şəkildə və lazım olduğu zamanda reallaşır. Bura qədər izah edilənlərdən aydın olacağı kimi bitkilərdəki bir-birinə bağlı və tam uyğun olan bu mükəmməl dizaynda təsadüfən meydana gələ bilməyəcək bir plan var. Təkamülçü elm adamlarının iddia etdikləri kimi mərhələli inkişaf, digər canlılar kimi bitkilər üçün də heç bir şəkildə əsas deyil. Toxumdakı qüsursuz dizayn hər şeyi ən incə detalı ilə bilən və meydana gətirən bir Yaradıcının varlığının dəlilidir. Bitkilərin həyatındakı yalnız ilk mərhələ, yəni toxumun meydana gəlməsi belə bizə üstün güc sahibi olan Allahın yaratmasındakı bənzərsizliyi açıq-aydın göstərməyə kifayətdir.