Menecmentin təŞKİlati quruluşU

idarə etmək aydın və dəqiq sosial sığorta sistemini yaratmaq,onların

A.Maslounun tələbatların iyerarxik nəzəriyyəsi

İnsan tələbatlarının quruluşu qanunlarını dərk edənlərdən birincisi, amerikan psixoloqu humanist psixologiyanın banilərindən biri Abraham Maslou (1908-1970) olmuşdur. İlk dəfə o, öz konsepsiyasını 1943-cü ildə nəşr etdirmişdir. Çox tezliklə o, klassik oldu və bütün dərsliklərə daxil oldu. Bəs nə üçün onun nəzəriyyəsi iyerarxik adlanır? Biz iyerarxiyanın ancaq vəzifəyə görə olmasını hesab etməyə öyrəşmişik. Burada isə söhbət arzu (meyl, niyyət) və həvəslərin (istəklərin) görünməyən dünyası (aləmi) haqqında gedir. Tələbatların sırası ona görə iyerarxik adlanır ki, onlar yüksələn xətlə — ən aşağıdan (maddi) ən yüksəyə (mənəvi) kimi yerləşirlər. Maslou qəbul edirdi ki, insanlar müxtəlif tələbatlar çoxluğuna malikdir, onları beş əsas kateqoriyaya ayırmaq olar:
— fizioloji (vital) tələbatlar — insanların təkrar istehsalına, qidaya, tənəffüsə, fiziki hərəkətlərə, geyimə, yaşayış yerinə, istirahətə olan tələbatlar;
— ekzistensial tələbatlar və ya mövcud olma (var olma, yaşama) təhlükəsizliyinə tələbat. Onların iki növü vardır — fiziki və iqtisadi. Fiziki təhlükəsizlik sağlamlığın qorunub saxlanılmasına, insanın şəxsiyyəti və həyatı üzərində zorakılığın olmamasına olan tələbatdır. Ümumiləşdirilmiş şəkildə demək olar ki, söhbət sabahkı günə əminlikdən, həyat fəaliyyəti şərtlərinin sabitliyindən, müəyyən qaydaya (nizama) tələbatdan, həmçinin ədalətsiz (haqsız) rəftardan (idarəetmədən) qaçmağa cəhddən gedir. İqtisadi tələbatlar əmək sferasında əldə edilir: məşğulluq zəmanəti (təminatı), bədbəxt hallardan sığortalanma, daimi yaşayış vəsaitinə (əmək haqqına) malik olmaq arzusu;
— sosial tələbatlar bizim kollektiv təbiətimizdən irəli gəlir. Biz dostluq və bağlılıq (məhəbbət), qrupa mənsub olma, ünsiyyət, formal və ya qeyri-formal təşkilatda iştirak, başqası haqqında qayğı və ozümüzə diqqət istəyirik (arzulayırıq).
— prestij tələbatlar — “əhəmiyyətli başqaları” tərəfindən hörmətə, xidməti inkişafa, nailiyyətə, yüksək statusa, müstəqilliyə və tanınmaya (nüfuza, qəbul edilməyə, hörmətə) olan tələbatlar. Onları həm də qiymətə olan tələbatlar və ya eqoistik tələbatlar adlandırırlar, çünki onlar özünə (özümüzə) yönəlmişlər.
— mənəvi tələbatlar — yaradıcılıq vasitəsilə özünüifadəyə olan tələbatlar. Söhbət insanın qabil olduğu hər şeyi reallaşdırmaq tələbatından gedir.

Əsas tələbatlar filogenetik, yəni insanın böyüməsi (yaşa dolması) dərəcəsinə görə və ontogenetik, yəni mövcudluğun zəruri şərti kimi onların reallaşdırılması dərəcəsinə görə bir-birinin ardınca gəlir. A.Maslou fizioloji və ekzistensial tələbatları ilkin (anadangəlmə) sosial, prestij və mənəvi tələbatları — ikinci dərəcəli (sosial qazanılmış) tələbatlar adlandırırdı; tələbatların yüksəlməsi (qalxması) prosesi özündə ilkin tələbatların ikinci dərəcəli tələbatlarla əvəz edilməsi prosesini ifadə edir.
Ancaq öz özlüyündə motivləşdirici (motivasiya) amillərinin təsnifatı A.Maslounun ən qiymətli və maraqlı tapıntısı deyildir. Bu cür cəhdlər başqa alimlər tərəfindən də edilmişdir. A.Maslounun konsepsiyasının məziyyəti onun “hərəkətverici qüvvəsində” – iyerarxiya prinsipindədir: hər bir yeni səviyyənin tələbatları yalnız əvvəlki (bundan qabaqkı) tələblər (ehtiyaclar, tələbatlar) ödənildikdən sonra aktual (ən zəruri) olurlar. Buna görə iyerarxiya prinsipini həm də dominanta prinsipi adlandırırlar. A.Maslou fərz edirdi ki, tələbatın ödənilməsi motiv və ya arzu (niyyət, məqsəd, meyl) kimi çıxış edir. Yalnız ödənilməmiş (qane edilməmiş) tələbat fərdin davranışını səfərbər edir, fərdi onun ödənilməsi üçün zəruri olan fəaliyyəti göstərməyə məcbur edir.
Bədii şəkildə desək, insan sivilizasiyasını çox təmin olunmamış (məmnuniyyətsiz) insanlar yaratmışlar. Tələbatın real potensialı (təsir qüvvəsi) onun ödənilməsi dərəcəsinin (dərəcəsindən asılı olaraq) funksiyasıdır. Tələbatın intensivliyi onun tutduğu yer ilə bağlıdır. Fizioloji tələbatlar ilkindir və heç olmazsa minimal səviyyədə ödənilməyənə kimi davranışın dominantı kimi çıxış edirlər, bundan sonra növbəti səviyyələrin (məsələn, təhlükəsisliyə və s.) tələbatları üstünlük təşkil edirlər (hakim olurlar). Ən aşağı (adi, primitiv) tələbatlar ancaq bir-birindən deyil (nəfəs almaq aclıqdan asılı deyildir), həm də ən yüksək tələbatlardan asılı deyildir. Əksinə, yüksək tələbatlar aşağı tələbatlardan asılıdır. Buna görə də, əgər insan çox acdırsa, çətin ki, o, muzeyə getsin. Bundan başqa, aşağı səviyyə tələbatlarından fərqli olaraq yüksək tələbatları heç vaxt tamamilə ödəmək olmaz, axı insan daima təkmilləşir. Yüksək tələbatlar konstanta (sabit kəmiyyət) deyil, onlar yaranırlar və yox olurlar, formalaşırlar və formasını dəyişirlər. Bütün tələbatlar müəyyən ardıcıllıqla düzülürlər: bir qütbdə nəzarət olunmayan, insanın ixtiyarında olmayan tələbatlar (nəfəs almaq, aclıq), digər qütbündə — nəzarət olunan və idarə olunan (mənəvi) tələbatlar yerləşir. Əgər aşağı tələbatlar bütün insanlara eyni dərəcədə xasdırsa, yüksək tələbatlar isə — eyni dərəcədə bütün insanlara aid deyildir.
Sosial nöqteyi-nəzərdən insanı ünsiyyətə olan tələbatın ödənilməsi (məs: dostların və ya tanışların seçilməsində) üsullarına nisbətən, qidaya üstünlük vermə (o, əti və ya balığı xoşlayırmı) daha az xarakterizə edir. Yüksək tələbatlar həm də insanların differensiasiyası üsulu kimi çıxış edirlər. Bundan başqa, onlar digər tələbatlara nisbətən insanın şəxsiyyətinin formalaşmasına daha çox təsir göstərirlər. Öz növbəsində, tələbatlar nə qədər yüksəkdirsə, onların formalaşmasında insanın özünün rolu bir o qədər əhəmiyyətlidir (böyükdür). Qarşılıqlı istiqamətlənmiş proses alınır: tələbatlar insanı hərəkətə gətirir (yönəldir, istiqamətləndirir), o, isə onları formalaşdırır. Şəxsiyyətin tələbatları nə qədər yüksəkdirsə, tələbatların formalaşması prosesi bir o qədər mürəkkəbdir. Məhz buna görə, yüksək təhsil səviyyəsinə malik olan müasir gənclər, onlara hərəkətsiz (mühafizəkar, küt), azixtisaslı iş təklif edilən zaman çox vaxt əməkdə məyus olurlar. Buradan aydın olur ki, həyatda öz yerinin axtarışı fundamental məsələ kimi gənc insan tərəfindən qavranılırsa (qəbul edilirsə), peşə seçimi daha uzunsürən (uzunmüddətli) olacaqdır. Daha gec işçi kadra çevrilmə, 30 yaşına kimi dövrdə iş yerlərinin tez-tez dəyişdirilməsi yəqin ki, bununla izah edilir.
Bütün tələbatlar tsiklik funksionallaşırlar, yəni təkrar olunurlar. Əgər söhbət status tələbatlarından gedirsə, onda öz karyerasının başlanğıcında (əvvəlində) insan azla: aşağı əmək haqqı ilə, digərləri ilə bərabər statusla kifayətlənir. Ancaq xidməti inkişaf dərəcəsinə görə iddialar (tələblər) artır, əvvəlki bərabər status işçini artıq qane etmir, o, seçilməyə daha nüfuzlu olmağa, yüksək əmək haqqı almağa, hörmətli (nüfuzlu) tanışlara malik olmağa çalışır, və ya yatırılmış (sakitləşdirilmiş, azaldılmış) aclıq, bir müddətdən sonra insan aclıq hiss edən zaman yenidən özünü göstərəcəkdir və hər şey dairə üzrə gedəcəkdir.
“İnsan motivasiyasının nəzəriyyəsi” məqaləsində A.Maslou yazırdı ki, orta vətəndaş öz fizioloji tələbatlarının (birinci səviyyə) təxminən 85%-i, təhlükəsizliyə tələbatlarının (ikinci səviyyə) – 70%-i, sevği və bağlılığa tələbatlarının (üçüncü səviyyə) – 50%-i, özünüqiymətləndirmə tələbatlarının (dördüncü səviyyə) – 40%-i, və nəhayət, özünüreallaşdırma tələbatlarının – 10%-i ödəyir. Maslounun fikrincə, müasir kapitalist cəmiyyətinin (məs., ABŞ) ideal-tipik modeli bu cürdür. Maslounun ideyalarını inkişaf etdirərək, amerika sosioloqları P.Hersi (Xersi) və K.Blanşard müxtəlif cəmiyyətlərdə vətəndaşların tələbatlarının ödənilməsi səviyyəsini təsvir edən model təklif etmişdir. Cəmi üç variant mümkündür.

Menecmentin təŞKİlati quruluşU

konsepsiyasına aşağıdakı ideya,prinsiplər və lələballar aiddir:

-İnsanlar daima hər hansı tələbatları hiss edirlər;

-İnsanlar daha güclü ifadə olunaraq, qruplaşdırıla bilən

-Tələbat qrupları bir-birinə münasibətdə ierarxiyaya malik

-Əgər tələbatlar ödənilməyibsə inası fəaliyyətə həvəsləndirirlər.

Ödənilmiş tələbatlar insanları motivləşdirmir;

-Əgər bir tələbat ödənilirsə, digər tələbat onun yerini tutur;

-İnsan adətən eyni zamanda çoxlu tələbatlar hiss edir ki,onlarda

bir-birilə kompleks qarşılıqlı əlaqədə olurlar;

aşağı həssəsində olan lələbatlar,ilkin

ödənilməsini tələb edir;

-Ali səviyyənin tələbatları aşağı səviyyədə olan lələballar

ödənildikdən sonra insana fəal təsir göstərir;

-Ali səviyyəli tələbatlar aşağı səviyyəli tələbatlara nisbətən daha

çox üsullarla ödənilə bilər.

Maslou tələbatları 5 qrupa bölərək,piramida formasında onların

bir-birinə nisbətən ierarxiyada yerləşdirmişdir. (Şəkil 9.2).

Fizioloji tələbatlar. Bu qrup tələbatlara qida, su, hava, yaşayış

və insanın sağ qalması,orqanizmin həyal qabiliyyətli səviyədə

saxlanmasını təmin edən üçün tələbatlar daxildir. Bunlar insanın

fiziologiyası tərəfindən yaradılır və fizioloji proseslərin təmini ilə

əlaqədardır. Bu qrup tələbatların ödənilməsi üçün işləyən işçilər işin

məzmunu ilə az maraqlanır. Onlar əsas diqqəti ödənişdə,əmək

ləmərküzləşdirirlər.Belə insanları idarə etmək üçün minimal əmək

haqqının kifayət olması və iş şəraitinin çətin olmaması metodlarından

Təhlükəsizlik tələbatları. Bu qrup tələbatlar insanların 350

Motivasivanın mozmun nozoriyyoUıri

sabil və təhlükəsiz vəziyyətdə, qorxudan uzaq,sağlam və əzab-

əziyyətdən azad olmaq istəyi və meyli ilə əlaqədardır. Bu tip

qaçır,qayda-qanunu sevir,dəqiq normalar,aydın strukturlara üstünlük

verirlər.Onlar öz işlərinin gələçəkdə sabit həyata keçirmək baxımından

qiymətləndirirlər. Bu tələbatların təsiri altında olan insanlara iş

təminatı,təqaüd təminatı,tibbi xidmət təminatı vacibdir. Belə insanları

idarə etmək aydın və dəqiq sosial sığorta sistemini yaratmaq,onların

fəaliyyətinin tənzimlənməsi üçün aydın və ədalətli qaydalar tətbiq

etmək, əməyi yaşayış səviyyəsindən yüksək ödəmək,onları qərarların

qəbuluna cəlb edilməsi kimi metodlardan istifadə etmək lazımdır.

Fizioloji və təhlükəsizlik tələbatlarını ödəmədən (ilkin

tələbatlar) hər bir insanın normal həyat fəaliyyəti mümkün deyildir.

Aidolma və iştirak tələbatları.İnsanlar birgə fəaliyyətdə iştirak

etməyə çalışır.O dostluq,ssevgi istəyir və insan qruplarının üzvü

olmaq,ictima tədbirlərdə və şairədə iştirak etməyə çalışır.Bütün bu

meyllər aidolma və tələbatlar qrupunu təşkil edir.Əgər insan üçün bu

meyllər dominantırsa,öz işinə birincisi kollektivə aid olma,ikincisi isə iş

yoldaşları ilə yaxşı və dost münasibətlərin qurulmqsı imkanı kimi

baxır.Belə işçilərə münasibətdə rəhbərlik dostluq əməkdaşlığı xarakteri

daşıyır və belə insanlar üçün işdə ünsuyyət şəraiti yaratmaq

qlazımdır.Əməyin təşkilinin qrup formasında, qrup tədbirlərini

Mcnccmcntdi) motivasiva

onların necə qiymətləndirməsi fikirləri əhəmiyyətli ola bilər.

Tanınma və özünü təsdiq tələbatları. Bu qrup tələbatlar

in.sanlann səriştəli, güclü, qabiliyyətli, özünə inamlı olmaq və ətrafdakı

insanlar tərəfindən tanınması və hörmət edilməsi meyllərini əsk

etdirir.İnsanlara güclü təsir edən bu tələbat lider mövqeyinə və ya

məsələlərin həlli zamanı tanınmış avtoritet mövqeyinə əsaslınır. Belə

idarəetmək üçün onların iş nəticələrinin müxtəlif

qiymətləndirilməsi formalarından istifadə etmək lazımdır. Bunun üçün

onlara titullar və adlar verilməli, mətbuatda onların işi

qiymətləndirilməli,ictimai çıxışlarda rəhbərlik tərəfindən adları qeyd

edilməli,müxtəlif mükafatlar təqdim edilməlidir və s.

Özünüifadə tələbatları. Bu qrup özündə insanın öz

biliklərini,qabiliyyətlərini və bacarıqlarını daha dolğun istifadə edilməsi

kimi meyləri birləşdirir. Bu insanın geniş mənalı yaradıcılıq

tələbatlarıdır.Belə tələbatlı insanlar özünün və ətrafın qavrayışına

açıqdırlar,yaradıcı və müstəqildirlər.Bu insanları idarəetmək üçün

onlara original vəzifə vermək,qabiliyyətlərindən istifadə,vəzifələrin

icrası üçün vasitələr seçimində azadlıq vermək,yaradıcılıq tələb edilən

işlərə cəlb etmək lazımdır.

Maslounun tələbatlar ierarxiyasının vəzifəsi yalnız bu və ya

digər tələbatın təbiəti necədir sualına cavab vermək deyil, həm də bu və

ya digər tələbatların insanın fəaliyyətə motivasiyasma necə təsir etdiyini

nəzərə alaraq insana təsir etmək və öz tələbatlarını ödəməyə imkan

Maslou konsepsiyası müasir idarəetmə nəzəriyyəsinin və

təcrübəsinin inkişafına böyük təsir etmişdir.Lakin işgüzar təcrübə

göstərdi ki,konsepsiyasının bir sıra zəif tərəfləri var.

Birincisi-tələbatlar stiuasiyası amillərdən asılı olaraq (işin

məzmunu,təşkilatda mövqeyi,yaş,cins və s.) müxtəlif cür ifadə oluna

İkincisi-Maslou “piramidasında” olduğu kimi bir qrup tələbatın

digərinin ardınca gəlməsində heç bir sərtliyə ehtiyac yoxdur.

Ücüncüsu-yuxarı səviyyə tələbatlarının ödənilməsi,onların

motivasiyaya təsirinin zəifləməsinə gətirib çıxarmır.Maslou hesab

edirdi ki, qaydalardan istisna olaraq özünüifadə tələbatı ödənildikcə

onun ftıaliyyət motivasiyasma təsiri zəifləmir,əksinə güclənir.

Maslou nəzəriyyəsi insanların işə meylinin əsasında nəyin

Şəxsiyyət nəzəriyyələri

Şəxsiyyət nəzəriyyələri bəzi fərdlər və digərləri arasındakı davranış dəyişikliyini izah etmək üçün psixologiyada qaldırılan bir sıra akademik konstruksiyalardır.

Psixologiyada şəxsiyyət bir fərdi bənzərsiz edən və həyati şərtləri qarşısında davranışlarını təyin edən subyektiv xüsusiyyətlərin məcmusu kimi başa düşülür.

Şəxsiyyət nəzəriyyələrinin öncüsü 1936-cı ildə bu mövzuda ilk kitabı nəşr etdirən və şəxsiyyəti öyrənməyin iki yolunu təklif etdiyi Amerikalı psixoloq Gordon Allport idi:

• Nomotetik psixologiya: universal davranışları öyrənmək.
• İdeoqrafik psixologiya: insanları fərqləndirən psixoloji xüsusiyyətləri öyrənir.

O vaxtdan bəri şəxsiyyətin öyrənilməsi müxtəlif sahələrdən: genetik, sosial, ekoloji və s.

Bu mənada, yeni müəlliflərin və ya tədqiqatların təklif etdiyi dəyişikliklərə və yeniləmələrə görə, öz növbəsində çoxsaylı variantlara sahib ola biləcək şəxsiyyət nəzəriyyələri var.

Freydin psixoanalitik nəzəriyyəsi

Psixoanalitik nəzəriyyə 20-ci əsrin əvvəllərində Vyana psixoloqu Ziqmund Freyd tərəfindən yaradılmışdır və şəxsiyyətin üç hissəsinin qarşılıqlı təsirini yaradır:

• O: şəxsiyyətin dərhal məmnuniyyət axtaran hissəsidir.
• Mən: nəfsin tələblərini real şəkildə təmin etməyə çalışan hissədir.
• Super men: valideyn qəliblərindən təsirlənən əxlaqi və sosial aspektləri əhatə edir.

Eyni şəkildə, Freud erkən uşaqlıq mərhələsinin yetkin şəxsiyyətin inkişafı üçün vacib olduğunu və sonuncunun psixoseksual inkişafın 5 mərhələsini əhatə etdiyini iddia etdi:

1. Şifahi mərhələ: həyatın ilk 18 ayında ifadə edilir və körpə dünyanı ağızdan araşdırmağa çalışır.
2. Anal mərhələ: 3 ilə qədər davam edir və uşağın sfinkterlərini idarə etdiyi mərhələdir.
3. Fal mərhələsi: 6 ilə qədər davam edir və cinsi fərqləri araşdırmağa başlayır.
4. Gecikmə mərhələsi: yetkinlik yaşına qədər davam edir və təvazökarlıq hissinin inkişafı ilə xarakterizə olunur.
5. Cinsiyyət orqanı: yetkinlik dövründə yetkinliklə bitən fiziki və psixoloji dəyişikliklərə aiddir.

Alman psixoloq və psixoanalit Erich Fromm da humanist psixoanaliz nəzəriyyəsini yaratmaq üçün öz qiymətləndirmələrini əlavə etdi. Bu mənada Fromm, özünü libidoya dair postulatlardan uzaqlaşdırdı və özünü insanın azadlıq və sevgi kimi transsendental motivlərinə girməyə həsr etdi.

Fromm üçün psixoanalitikin məqsədi fərdin özünü tanımasına kömək etmək və şəxsi azadlığını tapmasına rəhbərlik etmək olmalıdır.

Jungian psixoanalitik nəzəriyyə

Freydin və onun psixoanalitik nəzəriyyəsinin ən görkəmli şagirdlərindən biri Carl Jung idi. Bununla birlikdə, Jung, kollektiv şüursuz konsepsiyasını qaldıraraq psixoanalizə öz töhfəsini verdi. Tədqiqatçıya görə, bütün fərdlər bir sıra ümumi zehni quruluşları paylaşır və bu quruluşlar xəyallarımızda qorunur.

Bundan əlavə, Jung iki əsas kateqoriyanın (intertsionallıq və ekstraversiya) və dörd funksiyanın (hisslər, düşüncə, intuisiya, hiss) birləşməsinə əsaslanan şəxsiyyət profillərini qaldırdı. Nəticə səkkiz şəxsiyyət növüdür.

Düşüncə-xarici

Xarici dünya ilə təcrübələrindən və başqaları ilə qarşılıqlı əlaqələrindən əldə etdikləri izahatlardan öz konstruksiyalarını yaradırlar.

Intuition-extrovert

Özlərinə və dünyaya nə töhfə verəcəklərinə inandıqları üçün təbii liderlik bacarıqlarına sahibdirlər.

Sentimental-xarici

Sosiallaşma üçün yüksək bacarıqlara sahib insanlardır. Onun reallığa yanaşması rasional deyil, daha duyğulu olur.

Ekstrovert hiss edirəm

Macəraçı insanlardır, dünya ilə əlaqələri yeni təcrübələrdən keçir. Onlar təbiətcə yerləri və fikirləri tədqiq edənlərdir.

İntrovert düşüncə

Onlar özləri haqqında dərin bir məlumatlılığın inkişafı ilə xarakterizə olunur. Özlərini əks etdirməyə meyllidirlər və nəticədə güclü və zəif tərəflərini müəyyənləşdirməyə imkanları var.

Intuition-introvert

Özlərini udma meylli və təbiətcə xəyalpərəst və xəyalpərəst insanlardır. Bu səbəbdən, gerçək dünyaya sığmaqda çətinlik çəkirlər.

Sentimental-introvert

Duygusal insanlar olsalar da, daxilən olanları, hiss etdiklərini ifadə etməyə mane olur, bu da sevgini ifadə etmək üçün müəyyən çətinliklərə səbəb ola bilər.

İntrovert hiss

Onlar dünyanı ondan algıladıqları stimullardan təcrübə edən insanlardır. Bununla birlikdə, fikirlərini və kəşflərini, əldə etdiklərini başqaları ilə çox vaxt bölüşmədikləri üçün daxili aləminin bir hissəsidir.

Pavlov və Skinnerin davranış nəzəriyyələri

Davranışçılıq, xarici stimulların şəxsiyyətin formalaşmasına və möhkəmlənməsinə təsir etdiyi fikrinə əsaslanan İvan Pavlov və Frederick Skinner tərəfindən yaradılmış şəxsiyyət nəzəriyyəsidir.

Pavlov və Skinner, elmi bir üsulla orqanizmin ətraf mühitlə qarşılıqlı təsirinin davranışına görə “mükafat” yaratdığını izah etdilər. Bu müsbət möhkəmləndirmə stimula cavabın təkrarlanmasını asanlaşdırdı.

Bu prosesin üç vacib elementi var idi:

• Stimul: cavab verən bir mühitdən gələn siqnal (körpə onu tək buraxdıqları üçün ağlayır).
• Cavab verin: stimulun yaratdığı hərəkətdir (ana qayıdır və qucağında daşıyır).
• Nəticə: stimul və reaksiya arasındakı əlaqədir (körpənin anası onu tək qoyarsa, geri dönməsi üçün ağlamalı olduğunu öyrənir).

Daha sonra davranışçılıq iki cəhəti inkişaf etdirəcəkdi: digər şərtlər daxilində stimula cavabın daima istər-istəməz olduğunu ifadə edən klassik şərtləndirmə (Pavlov tərəfindən müdafiə olunur).

Skinner, öz növbəsində, stimula cavabın ən azından çox vaxt könüllü olduğunu irəli sürən operant kondisioner nəzəriyyəsinin yaradıcısı olacaqdır.

• Psixologiya.
• Klinik psixologiya.

Banduranın idrak nəzəriyyəsi

Albert Bandura, bir insanın ətraf aləmlə bağlı inanclarına və ya gözləntilərinə əsaslanan bir şəxsiyyət nəzəriyyəsi inkişaf etdirdi. Bu inanclara idrak deyilir, buna görə də onun nəzəriyyəsinə idrak nəzəriyyəsi deyildi.

Bundan əlavə, Bandura idrak proseslərinin şəxsiyyətdə əsas rol oynadığını iddia edir. Bu səbəbdən düşüncələr, yaddaş, duyğular və dəyər mühakimələri də insanların davranışlarına təsir göstərir.

Carl Rogers Humanist nəzəriyyəsi

Carl Rogers, şəxsiyyətin iradəsinə və dünyaya olan subyektiv baxışına əsaslanaraq şəxsiyyət seçimlərinin məhsulu olaraq inkişaf etdirilməsini təklif edir. Bu konstruksiya şəxsiyyətin humanist nəzəriyyəsi kimi tanınır.

Fərdin patologiyalarına söykənən psixoanalitik nəzəriyyədən fərqli olaraq, humanist nəzəriyyə, mənalı hədəflərə çatmaq üçün insanın ehtimal olunan ehtiyacının öyrənilməsinə yönəlmişdir.

Bu mənada, humanist psixoloqlar üçün hər bir fərddə az və ya çox dərəcədə ifadə olunan şəxsiyyətin dörd ölçüsü vardır:

• Yekdilliklə yumor hissi: çox səmimi, şəffaf və siyasi olan insanların ölçüsüdür.
• Reallıq və problem mərkəzlidir: ətraf mühitindəki qarşıdurmalara yönəlmiş insanlarda ifadə olunan bir ölçüdür.
• Şüur: həyat hadisələrini sıx və transsendental şəkildə yaşayan insanlarda özünü göstərən ölçüdür.
• Qəbul: həyat hadisələri ilə təbii olaraq axan insanlarda ifadə edilən ölçüdür.

Allport ideoqrafik nəzəriyyə

Amerikalı psixoloq Gordon Allport xüsusiyyətlər adlanan psixoloji quruluşların mövcudluğunu gündəmə gətirdi. Bu xüsusiyyətlər mərkəzi və ya ikincili ola bilər və funksiyaları müxtəlif vəziyyətlərdə oxşar şəkildə mənimsənilə biləcək şəkildə qıcıqlandırıcıları silməkdir.

Bu cavab sistemi fərdləri ətraf mühitə daha yaxşı uyğunlaşmağı bacarır və insanların özünü dərk etmə və özünə hörmət etmə proseslərinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir.

Digər tərəfdən, Allport üçün bütün fərdlər həyati məqsədlərin yerinə yetirilməsinə yönəldilmişdir, bu səbəbdən də fərdi inkişaf proseslərində tam iştirak edən aktiv varlıqlardır. Bütün yanaşmaları onun ideoqrafik şəxsiyyət nəzəriyyəsində formalaşmışdı.

Kelly-nin fərdi konstruksiyalar nəzəriyyəsi

Fərdi konstruksiyalar nəzəriyyəsi olaraq da bilinir və bilişsel təsirləri olsa da, konstruktivist nəzəriyyənin postulatları ilə daha uyğun bir töhfə olaraq qəbul edilir.

Psixoloq George Kelly tərəfindən inkişaf etdirilən bu şəxsiyyət nəzəriyyəsi, insanların dünyanı eşq-nifrət, sevinc-kədər, sülh müharibəsi və s. Kimi ikitərəfli anlayışlardan anladığı fərziyyəsindən başlayır.

Bu mənada bir fərdin şəxsiyyəti bir sıra seçmə mərhələlərdən müəyyən edilə bilər. Ancaq maraqlı olan, insanın bu seçmə mərhələlərə təyin etdiyi mənadır, çünki bu, inancları və təcrübələri, yəni şəxsi quruluşları ilə müəyyən edilir.

Eysenck PEN Model

Amerikalı psixoloq Hans Eysenck, bir şəxsiyyətin şəxsiyyətini təyin edən üç vacib amilin mövcudluğuna əsaslanan PEN modelini təklif etdi: psixoterizm, ekstraversiya və nevrotikizm.

Eysenck PEN modeli, II Dünya Müharibəsində iştirak etmiş 700-dən çox əsgəri qiymətləndirdikdən sonra ortaya çıxdı. Bu tədqiqatdan aşağıda göstərildiyi kimi bioloji aspektlərlə əlaqəli üç ümumi amilin mövcudluğunu aşkar edən bir sıra məlumatlar əldə etdi.

Psixotizm

Sosial olmayan insanlar üçün xarakterik bir amildir, empati hissi azdır və cinayətkar davranışlara meylli və ya zehni xəstəliklərdən əziyyət çəkir. Eysenck üçün psixotizm, serotonin və dopamin kimi nörotransmitterlərlə əlaqəli idi.

Ekstraversiya

Ekstraversiya canlılıq, ünsiyyətcillik və nikbinliklə əlaqələndirilir, buna görə əks xüsusiyyətlərə sahib insanlar (passivlik, aşağı ünsiyyətlilik və pessimizm) intraverts hesab ediləcəklər. Eysenck üçün bu ikilik kortikal həyəcan səviyyələri ilə əlaqələndirilir.

Nevrozizm

Bu amil narahatlıq, şişirdilmiş emosional reaksiyalar və əsəbilik meyli ilə əlaqələndirilir. Bu, Eysenck PEN modelinə görə limbik sistemin həyəcan səviyyələri ilə əlaqəlidir. Bu sistemin aktivləşmə həddinin nə qədər aşağı olduğu, nevrotizmə meylinin bir o qədər artması.

Əksinə, limbik sistemin aktivləşmə həddindən daha yüksək olan insanlar daha çox emosional idarəyə sahibdirlər və fərqli vəziyyətlərə verdikləri cavab daha balanslıdır.

Darvinizmə əsaslanan şəxsiyyət nəzəriyyəsi

Bu nəzəriyyə, Darwinin növlərin mənşəyi və sonrakı təkamülü ilə bağlı araşdırmalarına əsaslanaraq şəxsiyyətin inkişafını izah edir.

Bu yanaşmaya görə şəxsiyyət təbii seçmə proseslərinin nəticəsidir. Bu, mövzunun həmrəylik, ünsiyyətlilik və liderlik kimi müəyyən bir mühitdə yaşamasına kömək edəcək xüsusiyyətlərin ifadəsini tələb edir.

Həmçinin baxın Təkamül psixologiyası.